YENİ © tərcümə – aihmaz.org – YÜKLƏ Əvəz Zeynalov Azərbaycana qarşı
BEŞİNCİ BÖLMƏ
ƏVƏZ ZEYNALOV AZƏRBAYCANA QARŞI
(Ərizələr №. 37816/12 və 25260/14)
QƏRAR
STRASBURQ
22 Aprel 2021
FINAL
22/07/2021
Konvensiyanın 44-cü maddəsinin 2-ci bəndinə uyğun olaraq bu qərar qətidir. Ona redaktə düzəlişləri edilə bilər.
Əvəz Zeynalov Azərbaycana qarşı işində,
Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsi (Beşinci Bölmə) Palatası, aşağıdakılardan ibarət tərkibdə:
Síofra O’Leary, Prezident,
Ganna Yudkivska,
Stéphanie Mourou-Vikström,
Lətif Hüseynov,
Lado Chanturia,
Arnfinn Bårdsen,
Mattias Guyomar, hakimlər,
və Victor Soloveytchik, Bölmə katibi,
Azərbaycan vətəndaşı olan, cənab Əvəz Tapdıq oğlu Zeynalovun (Əvəz Tapdıq oğlu Zeynalov – “ərizəçi”) “İnsan hüquqlarının və əsas azadlıqların müdafiəsi haqqında Konvensiyanın (“Konvensiya”) 34-cü maddəsinə uyğun olaraq Azərbaycan Respublikasına qarşı 3 may 2012-ci il və 11 mart 2014-cü il tarixli ərizələri;
Ərizəçinin hökmə qədər həbsinin əsaslı olmaması (5-ci maddənin 3-cü bəndi), Bakı Apellyasiya Məhkəməsinin 8 Dekabr 2011-ci il tarixli qərarı nəticəsində onun təqsirsizlik prezumpsiyasına dair hüququnun pozulması, (6-cı maddənin 2-ci bəndi), ərizəçinin mənzilində, iş yerində və nəqliyyat vasitəsində axtarış və götürmələrin aparılması və telefon zəngləri və mesajlarına müdaxilə edilməsi nəticəsində ərizəçinin hüquqlarının pozulması (8 və 10-cu maddələr), ona qarşı açılmış cinayət işinin ədalətsiz aparılması (6-cı maddənin 1-ci bəndi və 3 -cü bəndinin (d) hissəsi) və cinayət təqibi nəticəsində ərizəçinin ifadə azadlığının pozulması (10-cu maddə) ilə bağlı şikayətləri üzrə Azərbaycan Hökumətinə (“Hökumət”) bildiriş verilməsi və qalan ərizələrinin qəbuledilən olmamasını elan edən qərarını;
tərəflərin izahatlarını;
Nəzərə alaraq;
30 mart 2021-ci il tarixində işə qapalı iclasda baxaraq,
Həmin tarixdə qəbul edilmiş qərarı elan edir.
GİRİŞ
1. Hazırki iki ərizə hakimiyyət orqanları tərəfindən ərizəçinin Konvensiyanın 5-ci maddəsinin 3-cü bəndi, 6-cı maddəsinin 1-ci bəndi və 3-cü bəndinin (d) hissəsi, 6-cı maddəsinin 2-ci bəndi, 8 və 10-cu maddələri ilə qorunan hüquqlarının pozulmasını iddia edən ərizəçinin həbs edilməsi və sonradan cinayət məsuliyyətinə cəlb olunması ilə bağlıdır.
FAKTLAR
2. Ərizəçi 1970-ci ildə anadan olub və Bakıda yaşayır. O, müvafiq olaraq Azərbaycan və Fransada fəaliyyət göstərən hüquqşünaslar cənab E.Sadıqov və cənab R.Hacılı tərəfindən təmsil olunub.
3. Hökumət öz səlahiyyətli nümayəndəsi cənab Ç.Əsgərov tərəfindən təmsil olunub.
I. ƏRİZƏÇİ İLƏ BAĞLI APARILAN CİNAYƏT PROSESİ VƏ ONUN HƏBSDƏ SAXLANMASI
4. Ərizəçi jurnalist, Xural qəzetinin baş redaktoru və təsisçisi idi.
5. Parlamentin üzvü olan G.A-nın onun haqqında olan kompromat materialların öz qəzetində çap etməməsi qarşılığında, ərizəçinin ondan 10.000 Azərbaycan manatı (AZN) (təxmini 9,300 avro (EUR)) tələb etməsi ilə bağlı prokurorluq orqanlarına etdiyi şikayəti əsasında 20 oktyabr 2011-ci il tarixində əriazəçi barəsində 311.3.3-cü (külli miqdarda rüşvət alma) və 311.3.4-cü (hədə-qorxu tətbiq olunmaqla, rüşvət alma) maddələri ilə cinayət işi başlanıb. G.A-nın şikayətinə iki nəfər arasında danışıqların səsyazmasını əhatə edən CD–ROM əlavə edilmişdi.
6. 28 oktyabr 2011-ci ildə ərizəçi tutuldu və yuxarıda qeyd edilən maddələr ilə ittiham edildi.
7. Həmin gün müstəntiq ittihamları rədd edən ərizəçini sorğu-sual etdi. Ərizəçi bildirdi ki, G.A-nın təsis etdiyi Mərkəz qəzetinin keçmiş baş redaktoru (N.A) ilə 2011-ci ilin iyun ayından etibarən mübahisəsi olan G.A ilə normal münasibətləri mövcud olub. Ərizəçinin həmçinin, N.A ilə yaxşı iş münasibətlərində olduğundan, onların hər ikisi G.A və N.A ərizəçidən onların münasibətlərinin normallaşması üçün kömək etməsini xahiş edib, lakin onların mübahisəsi davam edib. 2011-ci ilin iyul ayında N.A Azərbaycanı tərk edərək Türkiyəyə gedib və G.A ilə olan mübahisəsi ilə bağlı ərizəçiyə məqalə göndərib və G.A-nın bundan xəbəri olmayıb. Məqalə, mübahisənin məzmunu, G.A və N.A-nın arasında olan münasibətlər ilə əlaqədar olub və G.A-nın reputasiyasına zərər vura biləcək heç bir informasiyanı əhatə etməyib. Məqalə haqqında öyrəndikdən sonra, G.A ərizəçidən həmin məqalənin və yaxud onun haqqında hər hansı məqalənin paylaşılmamasını dəfələrlə xahiş edib. Əlavə olaraq, G.A onun ofisinə gəldiyi zaman, təklif edə biləcəyi maddi yardım barədə danışmağa çalışsa da, ərizəçi onun maddi yardım etməsinə imkan verməyib. O G.A-dan heç vaxt rüşvət tələb etməyib və mübahisəli məqalə qəzetdə çap edilməyib.
8. 28 oktyabr 2011-ci ildə Nəsimi rayon Məhkəməsi istinad edilən cinayət əməlinin ağırlıq dərəcəsini və cinayət prosesində iştirak edən şəxslərə qanunsuz təsir göstərməklə, cinayət təqibi üzrə əhəmiyyət kəsb edən materialları gizlətməklə və ya saxtalaşdırmaqla ibtidai istintaqın və ya məhkəmə baxışının normal gedişinə mane olması ehtimalına istinad edərək ərizəçi haqqında üç ay müddətində həbs qətimkan tədbirinin seçilməsi barədə qərar qəbul edib.
9. 31 oktyabr 2011-ci il tarixində ərizəçi həbsdə saxlanmasının əsassız olmasını iddia edərək appellyasiya şikayəti verib.
10. 3 noyabr 2011-ci ildə Bakı Apellyasiya Məhkəməsi birinci instansiya məhkəməsinin əsaslandırmasını təkrar edərək, apellyasiya şikayətinin təmin edilməməsi barədə qərar qəbul edib.
II. ƏRİZƏÇİNİN TELEFON ZƏNGLƏRİNƏ VƏ MESAJLARINA MÜDAXİLƏ EDİLMƏSİ
11. İş üzrə Prokurorun təqdimatı əsasında Nəsimi rayon Məhkəməsi 26 oktyabr 2011-ci ildə Cinayət Prosessual Məcəlləsinin 177-ci maddəsinə istinad edərək, prokurorluq orqanlarına 2011-ci il 1 yanvarın və 20 oktyabr tarixləri arasında olan müddətdə iki mobil şəbəkə operatorundan ərizəçi tərəfindən istifadə edilmiş üç mobil telefonu nömrələrinə daxil olan və gedən telefon zənglərinin siyahısını, göndərilən və qəbul edilən SMS-lərin məzmununa dair məlumatların əldə edilməsinə icazə vermişdir. Məhkəmə ərizəçinin digər şəxslərdən bənzər qaydada rüşvət alması və ya tələb etməsi ehtimalı olmasını vurğulayaraq, xüsusi ilə prokurorun təqdimatında istinad edilmiş G.A–ın şikayətini (bax yuxarıdakı 5-ci paraqraf) əsas götürmüşdür.
12. 31 oktyabr 2011-ci ildə ərizəçi Konvensiyanın 8 və 10-cu maddəsi ilə qorunan hüquqlarının pozuntusu iddiası ilə həmin qərardan apellyasiya şikayəti verdi.
13. 10 noyabr 2011-ci ildə Bakı Apellyasiya Məhkəməsi ərizəçinin şikayətini təmin edilməməsi barədə qərar qəbul etmişdir.
III. ƏRİZƏÇİNİN MƏNZİLİNDƏ, İŞ YERİNDƏ VƏ NƏQLİYYAT VASİTƏSİNDƏ APARILAN AXTARIŞLAR VƏ GÖTÜRMƏLƏR
14. İş üzrə prokurorun təqdimatı əsasında 28 oktyabr 2011-ci ildə Nəsimi Rayon Məhkəməsi CPM-nin 177, 242 və 243-cü maddələrinə əsasən, axtarılan və ya götürülməli olan əşya və sənədlərin siyahısını qeyd etmədən ərizəçinin yaşadığı yerlərdə və iş yerində axtarış və götürmənin aparılması barədə qərar qəbul etdi. Məhkəmə qərarı ərizəçinin rüşvətlər ilə bağlı maddi sübutu gizlətməsinə dair məlumatın və həmin yerlərdə saxtalaşdırılmış sənədlər və külli miqdarda pul vəsaitinin saxlanılması ehtimalının olması ilə bağlı prokurorun təqdimatına istinad etmişdi.
15. Həmin gün ərizəçinin mənzilində axtarış aparıldı. Protokola əsasən axtarış ailə üzvü və iki hal şahidinin iştirakı ilə, lakin ərizəçi və onun vəkilinin iştirakı olmadan aparılmışdır. Müstəntiq video kasetlər, səs və video diskləri, gündəliklər və müxtəlif kitablar və sənədlər, o cümlədən, ərizəçinin arvadına məxsus gündəlik və vizit kartlar da daxil olmaqla müxtəlif sənədlər və əşyaları götürmüşdür.
16. 28 oktyabr 2011-ci il tarixində müstəntiq həmçinin, direktorun və baş redaktorun və iki hal şahidinin iştirakı ilə, lakin ərizəçi və onun vəkilinin iştirakı olmadan Xural qəzetinin ofisində axtarış aparmışdır. Müstəntiq müxtəlif doqquz qutuda yerləşən çoxsaylı sənədləri və əşyaları, ərizəçinin şəxsi ofisində və qəzetin digər ofislərində olan kompüter prossesorunu götürmüşdür.
17. 2011-ci ilin oktyabrın 29-u və 30-u tarixlərində müstəntiq Xural qəzetinin direktorunun iştirakı ilə baş tutan axtarış zamanı götürülmüş qutulara baxış keçirilməsi haqqında iki protokol tərtib etdi. Götürülmüş qutular müsahibələr, məqalələr, məktublar, əlyazmalar, inzibati sənədlər, gündəliklər, disklər, foto-şəkillər və digər sənədləri əhatə edirdi.
18. 29 oktyabr 2011-ci il tarixində müstəntiq, həmçinin, ərizəçinin istifadəsində olan Xural qəzetinin ofisinin həyətində park edilmiş nəqliyyat vasitəsində axtarış apararaq ərizəçiyə məxsus müxtəlif sənəd və əşyaları götürdü. Müstəntiq həmin yoxlamanın hüquqi əsası qismində Nəsimi rayon Məhkəməsinin 28 oktyabr 2011-ci il tarixli qərarına istinad edərək nəqliyyat vasitəsinə baxış keçirilməsi haqqında protokol tərtib etdi.
19. 31 oktyabr 2011-ci il tarixində ərizəçi Nəsimi rayon Məhkəməsinin 28 oktyabr 2011-ci il tarixli qərarından (bax, yuxarıdakı paraqraf 14) apellyasiya şikayəti verərək, onun yaşayış və iş yerində, həmçinin istifadəsində olan nəqliyyat vasitəsində aparılan axtarış və götürmə tədbirlərinin qanunsuzluğu və əsassızlığını iddia etdi. O, məhkəmə qərarında axtarış və götürülməli əşyalar dəqiq göstərməyərək icazə verilən axtarış və götürmənin əhatəsinin çox geniş olduğunu və onun jurnalist fəaliyyəti ilə bağlı mənbələrinin qorunmaması nəticəsində Konvensiyanın 8 və 10-cu maddələri ilə qorunan hüquqlarının pozulmasını iddia etdi. Ərizəçi həmçinin, məhkəmədən onun istifadəsində olan nəqliyyat vasitəsində axtarış və götürmənin aparılmasına icazə verilməsinə dair qərarının bir nüsxəsinin ona verilməsini xahiş etdi.
20. Bakı Apellyasiya Məhkəməsinin 3 noyabr 2011-ci il tarixli qərarı ilə birinci instansiya məhkəməsinin qərarını qanuni və əsaslı hesab edərək, apellyasiya şikayətini təmin etmədi. Apellyasiya Məhkəməsi ərizəçinin xüsusi şikayətlərinə münasibət bildirmədi.
IV. ƏRİZƏÇİNİN HƏBS QƏTİMKAN TƏDBİRİ MÜDDƏTİNİN UZADILMASI
21. 30 noyabr 2011-ci il tarixində ərizəçi barəsində həbs qətimkan tədbirinin girov və ya ev dustaqlığı ilə dəyişdirilərək, həbsdən azad edilməsi tələbi ilə bağlı Nəsimi rayon Məhkəməsinə ərizə ilə müraciət etdi.
22. İş materiallarından aydın olur ki, 1 Dekabr 2011-ci il tarixində Nəsimi Rayon Məhkəməsi ərizəçinin ərizəsini təmin etməyib. Məhkəmənin (AHİM) tərəflərdən daxili istintaq icraatı ilə bağlı bütün materialların təqdim edilməsinə dair açıq tələbinə baxmayaraq, həmin qərarın surəti təqdim edilməyib.
23. 2 dekabr 2011-ci il tarixində ərizəçi həmin qərardan şikayət edib.
24. 8 dekabr 2011-ci il tarixində Bakı Apellyasiya Məhkəməsinin bu məsələyə dair qəti qərar qəbul edərək, birinci instansiya məhkəməsinin qərarını qüvvədə saxlayıb. Qərarın aidiyyəti hissəsinin məzmunu aşağıdakı kimidir:
“İş materiallarından aydın olur ki. Zeynalov Əvəz Tapdıq oğlu Azərbaycan Respublikası Cinayət Məcəlləsinin 311.3.3 və 311.3.4-cü maddələri ilə ittiham olunmuşdur.
Azərbaycan Respublikası Cinayət Prosessual Məcəlləsinin 155.3.1-ci maddəsinə əsasən, həbs və ya alternativ qətimkan tədbirləri o şəxsə tətbiq edilə bilər ki, o 2 (iki) ildən artıq müddətə azadlıqdan məhrum etmə növündə cəza təyin edilə bilən cinayətin törədilməsində ittiham olunur.
Məlum olduğu kimi, təqsirləndirilən şəxs Zeynalov Əvəz Tapdı oğlu 3 ildən artıq azadlıqdan məhrum etmə növündə cəza təyin edilən cinayətin törədilməsində ittiham olunur.
Məhkəmə tərkibi hesab edir ki, birinci instansiya məhkəməsi istintaqın normal gedişatından əmin olmaq məqsədi ilə, Zeynalov Əvəz Tapdıq oğlu tərəfindən törədilən əməlin ictimai təhlükəlilik dərəcəsini, xarakterini, istintaqın davam etməsi faktı ilə bərabər, onun məhkəmədən və istintaqdan gizlənməsi, qaçması və istintaqın normal gedişatına mane olmaq ehtimalının olmasını nəzərə alaraq ərizəçinin girov və ya ev dustaqlığı qətimkan tədbirinin seçilməsi ilə həbsdən azad edilməsini əsaslı hesab etməmişdir.
Apellyasiya şikayətində irəli sürülən arqumentlər Əvəz Tapdıq oğlun Zeynalov barəsində qətimkan tədbirinin girov və ya ev dustaqlığına dəyişdirilməklə, onun həbsdən azad edilməsi barədə ərizəsinin təmin edilməməsinə dair Nəsimi rayon Məhkəməsinin 1 dekabr 2011-ci il tarixli 4 (006)-661/11 nömrəli Qərarının ləğv edilməsi üçün əsasları yaratmır, buna görə qərar dəyişdirilmədən saxlanılmalıdır və bu qərardan şikayət verilə bilməz.
Yuxarıda qeyd edilənlərə əsasən və Azərbaycan Respublikası Cinayət Prosessual Məcəlləsinin 452 və 453-cü maddələrini rəhbər tutaraq, məhkəmə kollegiyası
Qərara aldı:
Nəsimi Rayon məhkəməsinin 1 dekabr 2011-ci il tarixli 4(006)-661/11 nömrəli qərarı dəyişdirilmədən saxlanılsın.
Təqsirləndirilən şəxsin vəkili Sadıqov Elçin Əli oğlu tərəfindən təqdim edilən apellyasiya şikayəti qəbul edilməsin.
Qərar qətidir, şikayət və ya protest verilə bilməz.”
25. 2012-ci ilin 17 yanvar və 20 aprel tarixləri arasında müvafiq rayon və apellyasiya məhkəmələri, ərizəçinin həbsdə saxlanması müddətinin uzadılması və ya verilmiş apellyasiya şikayətləri ilə bağlı qərarlarında, ərizəçinin həbsdə saxlanmasının əsasını üç dəfə araşdıraraq və xüsusi ilə ittihamların ağırlığını, istintaqın davam etməsi ilə onun həbsdə saxlanması üçün əsasların hələ də mövcud olmasına istinad edərək, həmin qərarları dəyişdirmədən saxlamışdır. Məhkəmənin tələbinə baxmayaraq, tərəflər yuxarıdakı istintaq tədbirləri barədə bütün sənədlərin surətlərini təqdim etməmişdir.
V. CİNAYƏT İSTİNTAQI VƏ ƏRİZƏÇİNİN MƏHKƏMƏ PROSESİ
26. Ərizəçi tutulduqdan sonra, müxtəlif tarixlərdə üç şəxs (S.T., A.M. və A.H.) istintaq orqanlarına ərizəçinin əvvəllər məqalələrin çap edilməməsi qarşılığında pul tələb etməsi və müəyyən edilmiş məbləğlərdə əldə etməsinə dair məlumatlar təqdim etmişdir.
27. 4 Noyabr 2011-ci il tarixində ittihamları rədd edən və məqalənin çap edilməməsi qarşılığında heç vaxt pul tələb etmədiyini təkrar edən ərizəçi müstəntiq tərəfindən dindirilmişdir.
28. Yuxarıdakı əlavə edilmiş şikayətlərə istinad edərək, 4 noyabr 2011-ci il tarixində müstəntiq ərizəçini Cinayət Məcəlləsinin 311.3.2-ci maddəsinə uyğun olaraq, (rüşvət alma, təkrar törədildikdə) cinayət törətməkdə ittiham etdi.
29. 8 dekabr 2011-ci il tarixində müstəntiq G.A tərəfindən təqdim edilən CD-ROM-da olan bir kişi və bir qadın arasında baş verən danışıqların səs yazmasının məhkəmə-fonoskopik və linqivistik ekspertizasının təyin olunmasına dair qərar verdi (bax, yuxarıdakı paraqraf 5). Müstəntiq ekspertdən xüsusi olaraq, danışıqların məzmununu göstərməsini və həmin səslərin G.A. və ərizəçiyə uyğun olub olmamasının müəyyən edilməsini xahiş etdi.
30. Ekspert 9 yanvar 2012-ci il tarixli rəyini təqdim edərək bildirdi ki, səsyazmaya düzəliş edilməsinə dair iz olmamışdır. Ekspert, həmçinin, ərizəçi və G.A. arasında baş tutan danışıqların məzmununu göstərdi. Danışıqların stenoqramına əsasən, G.A. qəzetdə artıq elan edilmiş, N.A-ya verdiyi müsahibənin paylaşılmamasını ərizəçidən təkidlə xahiş edir və ərizəçiyə bir il müddətinə onun qəzetinin çap xərclərinə maddi yardım etməyi təklif etmiş və ondan bununla bağlı məbləğini bildirməyini xahiş etmişdir. Ərizəçi öz cavabında, G.A–nın özü də media sektorunda olduğundan, o heç bir məbləği bildirməyəcəyini demişdir. Danışığın növbəti hissəsində, G.A ondan 10.000 manat verib verməməsini soruşduqda, ərizəçi cavabında bildirmişdir: “Mən bilmirəm, necə istəyirsən elə et” .
31. 14 mart 2012-ci il tarixində müstəntiq ərizəçi və G.A arasında olan sms mesajlarının ekspertizasının aparılmasına dair protokol tərtib etdi. Həmin protokoldan aydın olur ki, 2011-ci ilin avqust ayının 6, 11, 12 və 13-ündə G.A ərizəçiyə onun telefonlarına cavab verməsi, onun haqqında məqalənin paylaşmamasını və onun maliyyə çətinliyini göstərən çoxsaylı mesajlar göndərmiş, ərizəçi ona növbəti görüşlərinin vaxtını qeyd edərək, yalnız iki dəfə cavab vermişdir.
32. 13 aprel 2012-ci il tarixində müstəntiq sübutların qiymətləndirilməsinə dair qərar verdi. Həmin qərarda Xural qəzetinin 1 yanvar 2008-ci il tarixindən 20 oktyabr 2011-ci il tarixinədək dövrü əhatə edən fəaliyyətləri ilə əlaqədar vergi yoxlamasının nəticələrinə və Ədliyyə Nazirliyinin icra orqanlarının təqdimatlarına istinad edərək, ərizəçini Cinayət Məcəlləsinin 306.2-ci (məhkəmə qərarının icra etməmə, vəzifəli şəxs tərəfindən törədildikdə) və 213.1-ci (xeyli miqdarda vergi ödəməkdən yayınma) maddələri altında yeni ittihamlar üzrə cinayət törətməkdə ittiham etdi. Həmçinin, müstəntiq aidiyyəti dövlət orqanlarına könüllü surətdə məlumat vermələri və ərizəçi tərəfindən onlardan rüşvətin hədə-qorxu ilə tələb etməsi əsasları ilə ərizəçini rüşvət almaqda ittiham edən G.A və digər şəxslər barəsində cinayət işinin başlanmamasına dair qərar qəbul etdi. Bundan əlavə, müstəntiq ərizəçinin yaşadığı və işlədiyi yerlərindən və nəqliyyat vasitəsindən götürülmüş əşya və sənədlərin qaytarılması barədə göstəriş verdi.
33. 26 aprel 2012-ci il tarixində müstəntiq ittiham aktını tərtib edərək, Bakı Ağır Cinayətlər Məhkəməsinə (bundan sonra- BACM) göndərdi.
34. Məhkəmənin hazırlıq iclası mərhələsində 2012-ci ilin 18 və 31 may və 26 sentyabr tarixlərində BACM ərizəçinin həbsdə saxlanılmasının əsaslarını araşdırmış və həbs qətimkan tədbirinin dəyişdirilməsini göstərən əsasların mövcud olmamasına görə ərizəçinin həbsdə saxlanması barədə qərar qəbul etdi.
35. 2 iyul 2012-ci il tarixində keçirilən məhkəmə baxışının iclas protokolundan görünür ki, ərizəçi G.A məhkəmədə iştirak edəcəyini öyrəndiyi vaxt, G.A–-nın dindirilməsi üçün öz müdafiəsinə hazır olmamasını bildirərək, etiraz etmişdir və məhkəmə baxışının təxirə salınmasını xahiş etmişdir. Məhkəmə məhkəmə baxışının G.A –nın dindirilməsi ilə davam etməsinə dair qərar qəbul etdi. G.A istintaq dövründə verdiyi ifadələrlə eyni ifadələr verdi. Prokuror G.A-ya öz suallarını verdi, ərizəçi isə onu növbəti məhkəmə baxışı iclaslarında sual verəcəyini bildirərək bir sual soruşdu. Buna baxmayaraq, ərizəçinin Məhkəməyə təqdim etdiyi ifadəsində, o, protokolda yazılmış G.A-dan bir sual soruşmasını inkar etmişdir. Ərizəçiyə əsasən, G.A–nın həmin günü iştirakına olan etirazlarından sonra, onun vəkili etiraz olaraq məhkəmə zalını tərk etmiş və G.A-ya heç bir sual verməmişdir.
36. 2 oktyabr 2012-ci il tairixli məhkəmə iclası protokoluna əsasən S.T. BACM-ın qarşısına gəlmiş və o ərizəçiyə pul vəsaitini rüşvət olaraq deyil, maddi yardım qismində verməsini bildirmişdir. Sonradan o prokuror, ərizəçinin vəkili və ərizəçinin özü tərəfindən dindirilərək, müxtəlif suallara cavab vermiş, lakin dindirmə zamanı o səhhətinin pozulduğunu bildirərək məhkəmə zalını tərk etmişdir.
37. 9 oktyabr 2012-ci il tarixində, o cümlədən, A.H. BACM qarşısına gəlmişdir. Həmin məhkəmə iclasının protokoluna əsasən, A.H –nın dindirməsi zamanı A.H və məhkəmədə iştirak edən digər şəxslər arasında qalmaqal yaranmış və A.H səhhətinin pozulmasından şikayət edərək məhkəmənin icazəsi olmadan məhkəmə zalını tərk etmişdir. Protokolda A.H –-nın ərizəçi və hər hansı digər iştirakçı tərəfindən dindirilməsi barədə heç bir qeyd aparılmamışdır.
38. 7 noyabr 2012-ci il tarixli məhkəmə iclasının protokolundan aydın olur ki, məhkəmənin iclas katibi G.A ilə telefon vasitəsi ilə əlaqə saxlayaraq, ondan məhkəmə iclasına gəlməsini tələb etsə də, lakin onun köməkçisi telefona cavab verərək səhhəti ilə əlaqədar olaraq məhkəmə iclasında iştirak etməyəcəyini bildirmişdir. Həmin tarixdə BACM G.A –nın məhkəmə iclasına gətirilməsi ilə bağlı tədbirlər görülməsinə dair qərar qəbul etmişdir. Həmin tarixdə A.H da məhkəmə iclasına gəlməmiş, lakin səhhəti ilə bağlı tibbi arayışı məhkəməyə təqdim etmişdir.
39. 7 noyabr 2012-ci il tarixli məhkəmə iclası protokolu A.H. tərəfindən təqdim edilmiş tibbi arayış barəsində və ya A.H.–nın səhhəti barəsində hər hansı əlavə məlumatı əhatə etmir. Hökumət tərəfindən Məhkəməyə təqdim edilən iş materiallarında A.H-nın səhhəti ilə əlaqədar heç bir tibbi arayış mövcud olmamışdır.
40. 14 noyabr 2012-ci il tarixli məhkəmə iclası ptokolundan aydın olur ki, məhkəmə iclas katibi yenidən G.A ilə telefon vasitəsi ilə əlaqə saxlayaraq ondan məhkəmə iclasına gəlməsini tələb etmiş, lakin onun köməkçisi cavab verərək, G.A–nın səhhəti ilə bağlı məhkəmə iclasında iştirak edə bilməyəcəyini və bununla bağlı tibbi arayışı məhkəməyə təqdim edəcəyini bildirmişdir.
41. Hökumət tərəfindən Məhkəməyə təqdim edilən iş materiallarında G.A-nın səhhəti ilə əlaqədar tibbi sənəd ilə bağlı heç bir əlavə məlumat mövcud olmamışdır.
42. 12 mart 2013-cü il tarixində BACM ərizəçini Cinayət Məcəlləsinin 213.1, 306.2, 311.3.2, 311.3.3 və 311.3.4 –cü maddələri ilə təqsirli bilərək hökm çıxardı. BACM onu rüşvət ilə əlaqədar cinayət əməllərinə (311.3.2, 311.3.3. və 311.3.4-cü maddələr) görə səkkiz il azadlıqdan məhrumetmə cəzasına, vəzifəli şəxs tərəfindən məhkəmə qərarının icra olunmamasına görə (maddə 306.2) 3 il azadlıqdan məhrumetmə cəzasına, və xeyli miqdarda vergidən yayınmaya görə (maddə 213.1) bir il altı ay azadlıqdan məhrum etmə cəzasına məhkum edərək, cəzaları toplamaqla ümumilikdə doqquz il müddətinə azadlıqdan məhrumetmə cəzasına, bir ilədək müddətə kommersiya hüquqi şəxslərində rəhbər vəzifəsini tutma hüququndan məhrum edilməsi cəzasına məhkum etdi. Rüşvət alma ittihamları ilə əlaqədar olaraq, BACM ərizəçini bütün dörd epizod üzrə, G.A, ST, A.M və A.h-dan rüşvət alma tələbinə görə təqsirli hesab etdi. Bununla əlaqədar olaraq, məhkəmənin hökmü istintaq və məhkəmə baxışı zamanı G.A, S.T və A.M və A.H tərəfindən verilən izahat və şahid ifadələrinə, G.A tərəfindən təqdim edilən CD-ROM-dakı danışıqların audioyazısına, ərizəçi və G.A arasında aparılan sms mesajlarına, o cümlədən, məhkəmədə səslənən müxtəlif şahid ifadələrinə əsaslanmışdır.
43. Ərizəçi öz apellyasiya şikayətində onun haqqında aparılan cinayət işi materiallarının süni qaydada yaradılmasını və siyasi xarakterli olmasından şikayət etdi və apellyasiya məhkəməsindən BACM-ın məhkəmə iclaslarına dindirmək imkanından məhrum olması səbəbi ilə G.A. S.T. və A.H.-nın məhkəməyə gətirilməsini tələb etdi.
44. 13 may 2013-cü ildə Bakı Apellyasiya Məhkəməsi ərizəçinin apellyasiya şikayətini təmin etmədi. Apellyasiya Məhkəməsi G.A., S.T. və A.H.-nı məhkəməyə məcburi gətirilməsini tətbiq etməmiş və öz qərarında BACM-də məhkəmə baxışı zamanı ərizəçinin onları dindirməsinin mümkün olmaması ilə bağlı ərizəçinin şikayəti barədə heç nə qeyd etməmişdir.
45. 2 iyul 2013-cü il tarixində ərizəçi əvvəlki şikayətlərini təkrarlayaraq kassasiya şikayəti vermişdir.
46. 11 sentyabr 2013-cü il tarixində Ali Məhkəmə ərizəçinin şikayətlərinə münasibət bildirməyərək, Bakı Apellyasiya Məhkəməsinin 13 may 2013-cü il tarixli qərarını qüvvədə saxladı.
47. 29 dekabr 2014-cü il tarixində ərizəçi prezident sərəncamı ilə əfv olunaraq, cəzasının qalan hissəsindən azadlığa buraxıldı.
MÜVAFİQ HÜQUQİ ÇƏRÇİVƏ
48. Hadisələr baş verdiyi zaman Cinayət Məcəlləsinin müvafiq normaları aşağıdakı kimi olmuşdur:
Maddə 213. Vergi ödəməkdən yayınma
213.1. Xeyli miqdarda vergiləri və məcburi dövlət sosial sığorta haqlarını ödəməkdən yayınma,
üç ilədək müddətə müəyyən vəzifə tutma və ya müəyyən fəaliyyətlə məşğul olma hüququndan məhrum edilməklə və ya edilməməklə min manatdan iki min manatadək miqdarda cərimə və ya iki ilədək müddətə islah işləri və ya üç ilədək müddətə azadlıqdan məhrum etmə ilə cəzalandırılır.
Maddə 306. Məhkəmənin hökmünü, qərarını, yaxud digər aktını icra etməmə
“306.1. Qanuni qüvvəyə minmiş məhkəmə qətnaməsini, hökmünü, qərardadını, qərarını və ya əmrini qərəzli olaraq icra etməmə və ya həmin məhkəmə aktlarının icrasına maneçilik törətmə
….
306.2. Eyni əməllər vəzifəli şəxs tərəfindən törədildikdə,
üç ilədək müddətə müəyyən vəzifə tutma və ya müəyyən fəaliyyətlə məşğul olma hüququndan məhrum edilməklə və ya edilməməklə dörd min manatdan altı min manatadək miqdarda cərimə və ya iki ilədək müddətə islah işləri və ya üç ildən beş ilədək müddətə azadlıqdan məhrumetmə ilə cəzalandırılır.”
Maddə 311.
311.1. Rüşvət alma, yəni vəzifəli şəxsin xidməti vəzifəsinin (səlahiyyətlərinin) icrası ilə əlaqədar hər hansı hərəkətə (hərəkətsizliyə) görə, eləcə də xidmət üzrə ümumi himayədarlıq və ya laqeydlik müqabilində özü və yaxud üçüncü şəxslər üçün birbaşa və ya dolayı yolla, şəxsən və ya vasitəçidən istifadə etməklə maddi və sair neməti, imtiyazı və ya güzəşti istəməsi və ya alması, yaxud bu barədə təklif və ya vədi qəbul etməsi
….
311.2. Vəzifəli şəxs tərəfindən qanunsuz hərəkətlərə (hərəkətsizliyə) görə rüşvət alma—
….
311.3. Bu Məcəllənin 311.1 və ya 311.2-ci maddələri ilə nəzərdə tutulmuş əməllər:
….
3.11.3.2. təkrar törədildikdə;
311.3.3. külli miqdarda törədildikdə;
311.3.4. hədə-qorxu tətbiq olunmaqla törədildikdə—
səkkiz ildən on iki ilədək müddətə azadlıqdan məhrum etmə ilə cəzalandırılır.”
49. Cinayət Məcəlləsinin 15-ci maddəsi cinayət əməllərinin ictimai təhlükəlilik dərəcəsindən asılı olaraq (i) böyük ictimai təhlükə törətməyən, (ii) az ağır, (iii) ağır və (iv) xüsusilə ağır cinayətlərə görə təsnifləndirir. 15.4-cü maddəyə əsasən, qəsdən və ya ehtiyatsızlıqdan törədilməsinə görə nəzərdə tutulmuş azadlıqdan məhrum etmə cəzasının yuxarı həddi on iki ildən artıq olmayan əməllər ağır cinayətlər hesab olunur. Həmin kriteriyalara uyğun olaraq, Cinayət Məcəlləsinin 311.3.2-ci 311.3.3 cə 311.3.4-cü maddələr ilə törədilmiş cinayət əməlləri ağır cinayətlər hesab olunur.
50. Cinayət Prosessual Məcəlləsinin (CPM) həbs qətimkan tədbiri ilə bağlı müvafiq müddəaları Məhkəmənin Fərhad Əliyev Azərbaycana qarşı (№. 37138/06, §§ 83-102, 9 noyabr 2010) və Muradverdiyev Azərbaycana qarşı (no. 16966/06, §§ 35 49, 9 Dekabr 2010) qərarlarında ətraflı göstərilmişdir.
51. Hadisələr baş verən zaman CPM-nin şahid və məcburi gətirilmə və axtarış və götürmə tədbirləri ilə bağlı müvafiq müddəaları aşağıdakı kimidir:
Maddə 95. Şahid
“95.1. İş üzrə hər hansı əhəmiyyət kəsb edən hallardan xəbərdar olan şəxs ittiham tərəfindən ibtidai araşdırma və ya məhkəmə baxışı zamanı, müdafiə tərəfindən isə məhkəmə baxışı zamanı çağırılıb şahid qismində dindirilə bilər.
…
95.4. Şahid bu Məcəllədə nəzərdə tutulmuş hallarda və qaydada aşağıdakı vəzifələri yerinə yetirməlidir:
95.4.1. cinayət prosesini həyata keçirən orqanın çağırışı ilə istintaq və ya digər prosessual hərəkətlərdə iştirak etmək üçün gəlmək və dindirmədə ona məlum olan bütün hallar üzrə suallara tam və düzgün cavab vermək;
…
95.4.6. 95.4.6. təhqiqatçının, müstəntiqin, prokurorun və məhkəmə iclasında sədrlik edənin göstərişlərinə tabe olmaq;
95.4.7. məhkəmənin sərəncamında olmuş, məhkəmənin icazəsi olmadan və ya cinayət təqibi orqanını olduğu yer barədə əvvəlcədən xəbərdar etmədən başqa əraziyə getməmək…”
Maddə 177. İstintaq hərəkətlərinin məcburi aparılması hüququ
“177.1. Cinayət prosesini həyata keçirən orqan istintaqın normal gedişini təmin etmək üçün istintaq hərəkətini məcburi apara bilər, onun iştirakçılarının bu hərəkətin başlanmasını gözləmələri və onun aparıldığı yeri tərk etməmələri üçün tədbirlər görə bilər.
177.2. İstintaq hərəkətinin aparılmasına müvafiq şəxs tərəfindən icazə verilmədiyi və onun məcburi aparılması üçün məhkəmənin qərarı tələb olunduğu halda, müstəntiqin əsaslandırılmış vəsatəti ilə razı olan ibtidai araşdırmaya prosessual rəhbərliyi həyata keçirən prokuror məhkəməyə təqdimatla müraciət edir.
177.3. Aşağıdakı istintaq hərəkətlərinin məcburi aparılması üçün bir qayda olaraq məhkəmə qərarının alınması tələb olunur:
177.3.1. yaşayış yerinə, xidməti və ya istehsalat binalarına baxış, axtarış, götürmə və digər istintaq hərəkətlərinin aparılması;
…
177.3.5. telefon və digər qurğularla aparılan danışıqların, rabitə və digər texniki vasitələrlə ötürülən məlumatların ələ keçirilməsi;
…
177.4. Baxış, axtarış və götürmə istisna edilməklə yaşayış yerində, xidməti və istehsalat binalarında baxış və digər istintaq hərəkətləri, habelə bu Məcəllənin 177.3.6 və 177.3.7-ci maddələrində nəzərdə tutulmuş istintaq hərəkətləri yalnız məhkəmənin qərarı əsasında aparıla bilər. Müstəntiq müvafiq məhkəmə qərarı olmadan öz qərarı əsasında aşağıdakı istintaq hərəkətlərini məcburi apara bilər:
177.4.1. yaşayış yerində, xidməti və ya istehsalat binalarında baxış, axtarış və ya götürmə aparılması — bu Məcəllənin 243.3-cü maddəsində nəzərdə tutulmuş əsaslar və hallar olduqda;
…
177.5. … Müstəntiqin qərarı istintaq hərəkətinin məhkəmənin qərarı olmadan aparılmasının zəruriliyi və təxirə salına bilməməyi əsaslandırılmaqla…”
Maddə 178. Məcburi gətirilmə
“178.1 Məcburi gətirilmə şəxsin cinayət prosesi aparan orqana məcburi çatdırılmasından, habelə istintaq və ya digər prosessual hərəkətlərin aparılmasında onun iştirakının məcburi təmin edilməsindən ibarətdir.
178.2. Məcburi gətirilmə cinayət prosesində iştirak edən və cinayət prosesini həyata keçirən orqana çağırılan şəxsə yalnız aşağıdakı hallarda tətbiq edilə bilər:
178.2.1. cinayət prosesini həyata keçirən orqanın məcburi çağırışlarına üzürlü səbəb olmadan gəlmədikdə;
178.2.2. cinayət prosesini həyata keçirən orqanın çağırışlarını almaqdan boyun qaçırdıqda;
178.2.3. cinayət prosesini həyata keçirən orqandan gizləndikdə;
178.2.4. daimi yaşayış yeri olmadıqda.
178.3. 14 yaşınadək olan şəxslərin, hamilə qadınların, ağır xəstələrin, habelə xüsusi ittihamçının məcburi gətirilməsinə yol verilmir…”
Maddə 236. Baxış
“236.1. Cinayətin izlərinin, sübut mənbəyi ola biləcək digər maddi obyektlərin aşkar edilməsi, cinayətin törədilmə hallarının və iş üçün əhəmiyyətli olan digər halların müəyyən edilməsi məqsədi ilə müstəntiq hadisə yerinin, binaların, sənədlərin, əşyaların, insan meyitinin və heyvan cəsədinin baxışını aparır.
…
236.4. Müstəntiq vətəndaşların hüquqlarını pozmamaq şərti ilə görünən obyektlərin baxışını aparır…
…
236.9. Yaşayış yerinə, xidməti və ya istehsalat binalarına və orada görünən obyektlərə baxış bu Məcəllənin 243.3-cü maddəsində göstərilən əsaslar və hallar olduqda və bu Məcəllənin 177.2—177.6-cı maddələrində nəzərdə tutulmuş tələblər yerinə yetirilməklə aparılır…”
Maddə 242. Axtarış və ya götürmənin aparılması
“242.1. Əldə edilmiş (mövcud) sübutlar və ya əməliyyat-axtarış fəaliyyətinin materialları hər hansı yaşayış, xidməti və ya istehsalat binasında, digər yerdə, yaxud hər hansı şəxsdə iş üzrə sübut əhəmiyyətinə malik ola biləcək əşyaların və ya sənədlərin olmasını güman etməyə kifayət qədər əsas verdikdə, müstəntiq axtarış apara bilər…”
Maddə 243. Axtarış və ya götürmənin aparılması üçün əsaslar
“243.1. Axtarış və ya götürmə, bir qayda olaraq, məhkəmənin qərarı əsasında aparılır. Məhkəmə axtarış və ya götürmənin aparılması haqqında qərarı müstəntiqin əsaslandırılmış vəsatəti və ibtidai araşdırmaya prosessual rəhbərliyi həyata keçirən prokurorun təqdimatı olduqda çıxara bilər. Axtarış və ya götürmə bu Məcəllənin 177.2-177.6-cı maddələrində nəzərdə tutulmuş tələblər yerinə yetirilməklə aparılır.
243.2. Axtarış və ya götürmənin aparılması haqqında qərarda aşağıdakılar göstərilməlidir:
243.2.1. qərarın çıxarıldığı tarix, vaxt və yer;
243.2.2. qərarı çıxarmış şəxsin soyadı, adı, atasının adı və vəzifəsi;
243.2.3. axtarış və ya götürmənin aparılması üçün əsas olmuş obyektiv hallar və motivlərin əsaslandırılması;
243.2.4. axtarışın və ya götürmənin aparılacağı şəxsin soyadı, adı və atasının adı;
243.2.5. axtarış və ya götürmənin aparılacağı konkret yer (yaşayış, xidməti, istehsalat binası, ünvanı və ya yerləşdiyi yer);
243.2.6. götürmə haqqında qərar qəbul edildikdə, həmçinin götürülməli olan əşya və sənədlər.
243.3. Təxirə salına bilməyən hallarda müstəntiq axtarış və ya götürməni məhkəmənin qərarı olmadan yalnız aşağıdakıları güman etməyə əsas verən dəqiq məlumat olduqda apara bilər:
243.3.1. şəxsiyyət və ya dövlət hakimiyyəti əleyhinə cinayətin törədilməsinə və ya həmin cinayətin törədilməsinə hazırlığın aparılmasına dəlalət edən əşya və ya sənədlərin yaşayış yerində gizlədilməsini;
…
243.4. Bu Məcəllənin 243.3-cü maddəsində nəzərdə tutulmuş hallarda müstəntiq axtarış və ya götürmənin aparılması barədə əsaslandırılmış qərar çıxarır. Müstəntiqin qərarı bu Məcəllənin 243.2-ci maddəsinin tələblərinə müvafiq olaraq, habelə məhkəmənin qərarı olmadan axtarış və ya götürmə aparılmasının zəruriliyi və təxirə salına bilməməsi əsasları nəzərə alınmaqla tərtib edilir..”
Maddə 244. Axtarış və ya götürmə zamanı iştirak edən şəxslər
“244.2. Şübhəli və ya təqsirləndirilən şəxs barəsində axtarış və götürmənin aparılmasında onun müdafiəçisi iştirak etmək hüququna malikdir. Həmin istintaq hərəkətinin aparılması barədə müstəntiq tərəfindən əvvəlcədən xəbərdar edilmiş müdafiəçi axtarış və götürmədə iştirak etmək arzusunu bildirdikdə müstəntiq onun bu hüququnu təmin etməlidir.
…
244.4. Axtarış və ya götürmə zamanı barəsində axtarış və götürmənin aparıldığı şəxsin, onun yetkinlik yaşına çatmış ailə üzvünün və ya qanuni mənafelərini təmsil edən şəxslərin iştirıkı təmin edilməlidir. Göstərilən şəxslərin iştirakını təmin etmək mümkün olmadıqda mənzil-istismar təşkilatının, yaxud yerli icra hakimiyyəti orqanının nümayəndəsi dəvət edilir.”
HÜQUQ
I. ƏRİZƏLƏRİN ƏHATƏ DAİRƏSİ
52. Hökumətin təqdim etdiyi arqumentlərinə 10 dekabr 2018-ci il tarixli cavabında ərizəçi ilk dəfə Konvensiyanın 18–ci maddəsinin pozulmasından şikayət etdi.
53. Məhkəmə hesab edir ki, bu yeni şikayət ərizəçinin hər iki tərəfdən rəy bildirdiyi ilkin şikayətlərinin aydınlaşdırılması və ya araşdırılmasının tərkib hissəsi deyil. Nəticə etibarı ilə Məhkəmə mövcud kontekstdə həmin məsələni araşdırmağı uyğun hesab etmir (bax. Sadkov. Ukraynaya qarşı, no. 21987/05, § 77, 6 iyul 2017; Aliyev Azərbaycana qarşı no. 68762/14 və 71200/14, § 97, 20 sentyabr 2018; və Petuxov Ukraynaya qarşı (no. 2), no. 41216/13, § 116, 12 mart 2019).
II. ƏRİZƏLƏRİN BİRLƏŞDİRİLMƏSİ
54. Məhkəmə ərizələrin oxşar məzmununu nəzərə almaqla Məhkəmə Reqlamentinn 42-ci qaydasının 1-ci hissəsinə uyğun olaraq, onların birləşdirilərək vahid qərarda araşdırılmasını uyğun hesab edir.
III. KONVENSİYANIN 5–Cİ MADDƏSİNİN 3–CÜ BƏNDİNİN İDDİA OLUNAN POZUNTUSU
55. Ərizəçi Konvensiyanın 5–ci maddəsinin 3-cü bəndinə əsasən, milli məhkəmələrin onun həbs edilməsi zərurətini əsaslandırmamalarından və həbsdə saxlanılma müddətinin uzadılması ilə bağlı səbəbləri göstərməmələrindən şikayət etdi. Konvensiyanın 5-ci maddəsinin 3-cü bəndi aşağıdakı kimidir:
“Bu maddənin I bəndinin “c” yarımbəndinə müvafiq olaraq tutulmuş və ya həbsə alınmış hər kəs dərhal hakimin və ya qanunla məhkəmə hakimiyyətini həyata keçirmək səlahiyyəti verilmiş digər vəzifəli şəxsin yanına gətirilir və ağlabatan müddət ərzində məhkəmə araşdırması və ya məhkəməyə qədər azad edilmək hüququna malikdir. Azad edilmək məhkəməyə gəlmə təminatlarının təqdim edilməsi ilə şərtləndirilə bilər.”
A. Qəbuledilənlik
56. Məhkəmə qeyd edir ki, bu şikayət açıq-aşkar əsassız və Konvensiyanın 35-ci maddəsində sadalanan digər səbəblərlə qəbul edilməz deyildir. Buna görə də, şikayət qəbul edilən elan edilməlidir.
B. Mahiyyət
1. Tərəflərin arqumentləri
57. Ərizəçi öz şikayətini olduğu kimi saxladı.
58. Hökumət bildirdi ki, ərizəçinin korrupsiya cinayət əməllərinin törətməsinə dair əsaslı şübhə var idi və ərizəçi özünün “ictimai təhlükəli əməllərinə” görə “bir çox hallarda” inzibati xəta üzrə məsuliyyətə cəlb edilmişdir. Həmçinin, cinayət işinin kompleksliliyi bir sıra istintaq hərəkətlərinin aparılmasını zəruri etmişdir.
2. Məhkəmənin qiymətləndirməsi
59. Məhkəmə öz presedent hüququnda və hazırki iş ilə eynilə uyğun olan Buzaci Moldova Respublikasına qarşı [BP] (№ 23755/07, §§ 84-91, 5 iyul 2016-cı il) işi üzrə qərarında öz əksini tapan ümumi prinsiplərə istinad edir.
60. 5-ci maddənin 3-cü bəndinin məqsədlərinə uyğun olaraq, həbs müddətinin nəzərə alınması ilə əlaqədar Məhkəmə qeyd edir ki, həmin müddət ərizəçinin tutulduğu anda – 28 okyabr 2011-ci il tarixində başlayıb və BACM tərəfindən məhkum olunduğu anda – 12 mart 2013-cü il tarixində yekunlaşıb. Belə ki, ərizəçi ümumilikdə bir il dörd ay və on iki gün həbsdə saxlanılıb.
61. Məhkəmə müşahidə edir ki, milli məhkəmələr ərizəçinin həbsi ilə əlaqədar qərarlarında standart nümunədən istifadə edərək iş ilə əlaqəli olmasına dair səbəbləri göstərmədən bir sıra əsasları mücərrəd və stereotipləşmiş formada təkrar etməklə özlərini məhdudlaşdırır. Həmçinin, onlar (yerli məhkəmələr) həmin əsaslara uyğun olan iş üzrə faktları, uyğun və yetərli səbəbləri qeyd etməyiblər. Məhkəmənin dəfələrlə 5-ci maddənin 3-cü bəndinin pozuntusunu müəyyən etdiyi Azərbaycan ilə bağlı əvvəlki işlərində oxşar çatışmazlıqlar qeyd edilib və ətraflı analiz edilib. (bax Fərhad Əliyev Azərbaycana qarşı, № 37138/06, §§ 191-94, 9 noyabr 2010; Muradverdiyev Azərbaycana qarşı, № 16966/06, §§ 87-91, 9 dekabr 2010; və Zayıdov Azərbaycana qarşı, № 11948/08, §§ 64-68, 20 fevral 2014).
62. Yuxarıda qeyd edilənləri nəzərə alaraq, Məhkəmə hesab edir ki, hazırki işdə 5-ci maddənin 3–cü bəndi ilə bağlı qaldırılan hüquqi məsələ təkrar xarakter daşıyır və onu fərqli nəticəyə gəlməyə inandıra bilən hər hansı fakt və arqumentin olmasını müşahidə etmir. Nəticə etibarı ilə, Məhkəmə hesab edir ki, hakimiyyət orqanları ərizəçinin həbsdə saxlanılması ehtiyacını əsaslandırmaq üçün “uyğun” və “yetərli” səbəbləri təqdim edə bilməyib.
63. Bununla əlaqədar olaraq, Konvensiyanın 5-ci maddəsinin 3–cü bəndinin pozuntusu baş tutub.
IV. KONVENSİYANIN 6-CI MADDƏSİNİN 2-Cİ BƏNDİNİN İDDİA OLUNAN POZUNTUSU
64. Ərizəçi şikayət etdi ki, Bakı Apellyasiya Məhkəməsinin 8 dekabr 2011-ci il tarixli qərarında qeyd edilən “ifadə” (bax yuxarıdakı paraqraf 24) onun təqsirsizlik prezumpsiyası hüququnu pozmuşdur. Konvensiyanın 6-cı maddəsinin 2-ci bəndi aşağıdakı kimidir:
“Cinayət törətməkdə ittiham olunan hər kəs onun təqsiri qanun əsasında sübut edilənədək təqsirsiz hesab edilir.”
A. Qəbuledilənlik
65. Məhkəmə qeyd edir ki, bu şikayət açıq-aşkar əsassız və Konvensiyanın 35-ci maddəsində sadalanan digər səbəblərlə qəbul edilməz deyildir. Buna görə də, şikayət qəbul edilən elan edilməlidir.
B. Mahiyyət
1. Tərəflərin arqumentləri
66. Ərizəçi bildirdi ki, onun təqsirli olmasına dair yekun qərar olmadan “ərizəçi tərəfindən törədilmiş cinayət əməlinin ictimai təhlükəliliyinin dərəcəsi” ifadəsinin edilməsi birmənalı olaraq onun cinayət əməlini törətməsini göstərmək məqsədi daşıyırdı.
67. Hökumət bildirdi ki, qeyd edilən ifadə qərarın sadəcə təsviri hissəsində verilib və həmin ifadə ərizəçini təqsirləndirilən şəxs olaraq təqdim edən qərarının bütünlüklə kontekstindən kənara çıxarıla bilməz. Onlar,həmçinin, qeyd etdilər ki, mübahisəli ifadəni özündə əks etdirən Bakı Apellyasiya Məhkəməsinin 8 dekabr 2011-ci il tarixli qərarı dövlətdaxili məhkəmələrin heç bir qərarında istinad edilməməklə ərizəçiyə hər hansı zərərin dəyməsinə səbəb olmayıb.
2. Məhkəmənin qiymətləndirməsi
68. Məhkəmə dəfələrlə qeyd edib ki, haqqında cinayət işi qaldırılmış şəxsin təqsirinin qanuna uyğun olaraq sübut yetirilməsindən əvvəl həmin şəxsin təqsirli olmasına dair rəyin məhkəmə qərarında və ya vəzifəli şəxsin ifadəsində əks olunduğu təqdirdə təqsirsizlik prezumpsiyası pozulur. Bu yekun qərar olmasa belə məhkəmənin və ya vəzifəli şəxsin təqsirləndirilən şəxsi təqsirli hesab etməsinə müvafiq səbəblərinin olması halına da aid edilir və belə bir fikrin tribunal tərəfindən vaxtından əvvəl ifadə edilməsi mütləq şəkildə prinsipin pozulmasıdır. Bundan əlavə, əlaqədar şəxsin “təqsirli” olması ilə bağlı fikri əks etdirən və “şübhəli şəxs” kimi təsvir edən ifadələri bir-birindən fərqləndirmək lazımdır. Əvvəlki ifadə təqsirsizlik prezumpsiyasını pozduğu halda, sonrakı ifadə isə Məhkəmə tərəfindən araşdırılan müxtəlif situasiyalarda qəbuledilən hesab edilir. (bax. Ramkovskinin keçmiş Makedoniyanın Yuqoslaviya Respublikası, № 33566/11, §§ 81-82, 8 fevral 2018-ci il, və Qrubnik Ukraynaya qarşı, № 58444/15, § 136, 17 sentyabr 2020-ci il ).
69. Hazırki işin hallarına qayıdaraq Məhkəmə qeyd edir ki, həmin mübahisəli ifadə apellyasiya məhkəməsinin ərizəçinin həbsdə saxlanılma müddətinin uzadılması ilə bağlı qərarının əsaslandırma hissəsində istifadə edilib və həmin qərarın bütün digər hissələrində ərizəçiyə təqsirləndirilən şəxs qismində istinad edilib. Apellyasiya Məhkəməsi həmin mübahisəli ifadəni ərizəçinin təqsirli elan edilməsi üçün deyil, lakin onun həbsdə saxlanılmasının əsaslandırılması məqsədi ilə istifadə edib. Bununla belə, təqsirsizlik prezumpsiyasının pozulmasına dair niyyətin olmaması 6-cı maddənin 2-ci bəndinin pozulmamasını istisna etmir və Məhkəmə həbs qətimkan tədbirinin tətbiq edilməsinə dair qərarda təqsirliliyin elan edilməsi nəticəsində çoxsaylı hallarda 6-cı maddənin 2-ci bəndinin pozuntusunu aşkar edib. (bax, çoxsaylı digər orqanlar arasında, Gutsanovi Bolqarıstana qarşı, №34529\19, § 201-04, AHİM 2013 (çıxarışlar), və Qrubnik, yuxarıdakı istinad, §§ 138 və 142).
70. Məhkəmə hesab edir ki, hazırki iş üzrə mübahisəli ifadə ərizəçinin əleyhinə “şübhəli şəxs” qismində təsvir etmə ilə məhdudlaşmamış, hər hansı qeyd-şərt etmədən ərizəçini həmin cinayət işini törətmiş şəxs qismində təqdim etmişdir. (müqayisə et, Maksim Savov Bolqarıstana qarşı, № 28143/10, §73, 13 oktyabr 2020-ci il). Nəticə etibarı ilə, apellyasiya məhkəməsinin həmin ifadəni qeyd etməsi ilə ümumi formada oxuyucuda ərizəçinin şübhəsiz həmin cinayət əməlini törətməsi barədə ehtimal etməsi riskini yaradıb.
71. Həmçinin, Məhkəmə hesab etmir ki, milli məhkəmələrin qərarlarında Bakı Apellyasiya Məhkəməsinin 8 dekabr 2011-ci il tarixli qərarına istinadın olmamasının həmin situasiyanı aradan qaldırması kimi şərh edilə bilər. Əksinə, Məhkəmə müşahidə edir ki, daxili məhkəmələrin sonrakı qərarlarının heç birində Bakı Apellyasiya Məhkəməsinin 8 dekabr 2011-ci il tarixli qərarındakı ifadə tərzinin düzəldilməsi üçün hər hansı cəhd edilməyib (bax, Fedorenko Rusiyaya qarşı, № 39602/05, § 91, 20 sentyabr 2011-ci il).
72. Yuxarıdakılara əsasən, Məhkəmə həmin mübahisəli ifadə yekun hökm çıxarılmadan əvvəl ərizəçinin təqsirli elan edilməsinə səbəb olub və onun təqsirsiz hesab olunması hüququnu pozub.
73. Nəticə etibarı ilə, Konvensiyanın 6-cı maddəsinin 2-ci bəndinin pozuntusu baş verib.
V. ƏRİZƏÇİNİN EVİNDƏ, İŞ YERİNDƏ VƏ NƏQLİYYAT VASİTƏSİNDƏ APARILAN AXTARIŞ VƏ GÖTÜRMƏ NƏTİCƏSİNDƏ KONVENSİYANIN 8-Cİ MADDƏSİNİN POZUNTUSUNA DAİR İDDİA
74. Ərizəçi öz evində, iş yerində və nəqliyyat vasitəsində aparılan axtarış və götürmə tədbirlərinin nəticəsində onun Konvensiyanın 8-ci maddəsi ilə qorunan hüquqlarının pozulmasından şikayət etdi.
Konvensiyanın 8-ci maddəsi aşağıdakı kimidir:
“1. Hər kəs öz şəxsi və ailə həyatına, mənzilinə və yazışma sirrinə hörmət hüququna malikdir.
2. Milli təhlükəsizlik və ictimai asayiş, ölkənin iqtisadi rifah maraqları naminə, iğtişaş və ya cinayətlərin qarşısını almaq üçün, sağlamlığı yaxud mənəviyyatı qorumaq üçün və ya digər şəxslərin hüquq və azadlıqlarını müdafiə etmək üçün qanunla nəzərdə tutulmuş və demokratik cəmiyyətdə zəruri olan hallar istisna olmaqla, bu hüququn həyata keçirilməsinə dövlət hakimiyyəti orqanları tərəfindən müdaxiləyə yol verilmir.”
A. Qəbuledilənlik
75. Məhkəmə qeyd edir ki, bu şikayət açıq-aşkar əsassız və Konvensiyanın 35-ci maddəsində sadalanan digər səbəblərlə qəbul edilməz deyildir. Buna görə də, şikayət qəbul edilən elan edilməlidir.
B. Mahiyyət
1. Tərəflərin arqumentləri
76. Ərizəçi bildirdi ki, axtarış və götürmənin aparılmasına dair qərarın əhatə dairəsi çox geniş idi və axtarılmalı və götürülməli əşyaların dəqiq siyahısını əks etdirmirdi. O qeyd etdi ki, həmin qərarda küllli miqdarda pul vəsaitinin və saxtalaşdırılmış sənədlərin olmasını nəzərdə tutulmasına baxmayaraq, müstəntiq disklər, məktublar, şəkillər, video yazılar, flaş kartlar və s. götürdü. Həmçinin, ərizəçi axtarış və götürmə tədbirlərinin onun vəkilinin iştirakı olmadan həyata keçirilməsini bildirdi. Yekun olaraq, o öz istifadəsində olan nəqliyyat vasitəsində axtarış və götürmənin aparılmasına dair heç bir məhkəmə qərarının olmamasını qeyd etdi.
77. Hökumət bildirdi ki, axtarış və götürmə tədbirləri məhkəmə qərarına əsasən aparılmışdır, cinayətin qarşısının alınması üçün legitim məqsəd daşıyırdı və demokratik cəmiyyətdə zəruri idi.
2. Məhkəmənin qiymətləndirməsi
(a) Müdaxilənin mövcud olub olmaması
78. Məhkəmə aşkar edir ki, ərizəçinin evində, iş yeri hesab edilən Xural qəzetinin obyektlərində aparılan axtarışlar və müxtəlif materialların götürülməsi ərizəçinin Konvensiyanın 8-ci maddəsinin 1-ci bəndi ilə tanınan şəxsi həyata və mənzil toxunulmazlığına hörmət hüququna müdaxilə təşkil etməsi tərəflər arasında mübahisə doğurmur. (bax, Saint Paul Luksemburq S.A-nın Luksemburqa qarşı, № 264119/10. §§ 37-39, 18 aprel 2013-cü il tarixli; Amarendei və başqalarının Rumıniyaya qarşı, № 1443/10, § 215, 26 aprel 2016-cı il tarixli, Əliyev Azərbaycana qarşı , № 68762/14 və 71200/14, § 178, 20 sentyabr 2018-ci il tarixli; Yunusova və Yunusovun Azərbaycana qarşı (№ 2), № 68817/14, § 148, 16 iyul 2020-ci il tarixli). Həmçinin, tərəflər onu da mübahisələndirmirlər ki, axtarış və götürmə tədbirlərinin aparıldığı nəqliyyat vasitəsi ərizəçinin istifadəsində idi və Məhkəmə hesab edir ki, həmin nəqliyyat vasitəsində aparılan axtarış və götürmə tədbirləri ərizəçinin Konvensiyanın 8-ci maddəsinin 1-ci bəndi çərçivəsində ərizəçinin şəxsi həyata hörmət hüququna müdaxilənin edilməsini əks etdirib (bax, Ernst və başqaları Belçikaya qarşı, №33400/96, §110, 15 iyul 2003-cü il tarixli).
(a) Müdaxilənin əsaslandırılmış olub olmaması
79. Sözügedən müdaxilə Konvensiyanın 8-ci maddəsinin pozuntusu o halda hesab edilə bilər ki, 8-ci maddənin 2–ci bəndinə uyğun olaraq, o qanunda nəzərdə tutulmasın, sadalanan legitim məqsədlərin bir və ya bir neçəsinə nail olunmasın və həmin müvafiq məqsədlərə nail olmaq üçün demokratik cəmiyyətdə zəruri olması ilə əsaslandırılmasın.
(i) Müdaxilənin qanunauyğun olub olmaması
80. Məhkəmə qeyd edir ki, Hökumət axtarış və götürmə tədbirlərinin CPM–nin müvafiq maddələrinə əsasən çıxarılmış məhkəmə qərarı əsasında aparılmasını, ərizəçi isə həmin müdaxilənin ümumi formada qanunauyğun olmamasını bildirdi. Həmçinin, ərizəçi onun nəqliyyat vasitəsində axtarış və götürmənin aparılmasına dair heç bir məhkəmə qərarının olmamasını qeyd etdi. Məhkəməyə məlum olur ki, CPM–nin axtarış və götürmə tədbirlərinin aparılmasını tənzimləyən 242 və 243–cü maddələri müstəntiqin məhkəmə qərarı əsasında axtarış və götürmənin aparması hallarını özündə əks etdirir (bax, yuxarıdakı paraqraf 51) və qəbul edir ki, milli qanun aydın, əlçatan və kifayət qədər dəqiq olub.
81. Bununla belə, Məhkəmə qeyd edir ki, mübahisəli axtarış və götürmələrin aparılmasına ilə bağlı hüquqi əsası təşkil edən Nəsimi rayon Məhkəmənin 28 oktyabr 2011-ci il tarixli qərarı, yalnız ərizəçinin evi və Xural qəzetinin ərazisini nəzərdə tutub, axtarış və götürmənin aparılmalı olduğu yerlərin arasında ərizəçinin nəqliyyat vasitəsi qeyd edilməyib (bax, yuxarıdakı 14-cü paraqraf). Bununla əlaqədar olaraq, məhkəmə qərarında axtarış və götürmə tədbirlərinin aparılacağı yeri göstərməli olmasını dəqiqliklə tələb edən CPM–nin 243.2.5-ci maddəsinin müddəalarını Məhkəmə diqqətdən kənar saxlaya bilməz (bax, yuxarıdakı 51-ci paraqraf). Həmçinin, hökumət nəqliyyat vasitəsində axtarış və götürmə tədbirlərinin aparılmasına icazə verən hər hansı məhkəmə qərarına istinad etməyib və qərar olmadan həmin tədbirlərin aparılması ilə əlaqədar təxirəsalınmaz halların mövcud olmasını əsaslandırmayıb. Nəticə etibarı ilə, Məhkəmə müəyyən etməli olur ki, ərizəçinin istifadəsində olan nəqliyyat vasitəsində aparılan axtarış və götürmə tədbirləri nəticəsində ərizəçinin şəxsi həyatına hörmət hüququna müdaxilə edilməsi 8-ci maddənin 2–ci bəndinin tələbi ilə qanuna uyğun olmamışdır.
82. Bununla əlaqədar olaraq, Məhkəmə, yalnız ərizəçinin evində və Xural qəzetinin obyektlərində aparılan axtarış və götürmə tədbirləri ilə bağlı edilmiş müdaxilənin 8-ci maddənin 2–ci bəndində sadalanan məqsədlər çərçivəsində demokratik cəmiyyətdə zəruri olmasını araşdırmağa davam edəcək (Mirqadırov Azərbaycan və Türkiyəyə qarşı işi ilə müqayisə et, ərizə № 62775/14, § 119, 17 sentyabr 2020-ci il tarixli).
(ii) Müdaxilənin legitim məqsədinin olub olmaması
83. Məhkəmə qəbul edir ki, axtarış və götürmə tədbirlərinin aparılmasına dair qərar ərizəçiyə qarşı rüşvət alma iddiaları ilə açılmış cinayət işinin istintaqı çərçivəsində verilib və həmin müdaxilə cinayət əməli törədilməsinin qarşısının alınmasına dair legitim məqsədi daşıyırdı.
(iii) Müdaxilənin demokratik cəmiyyətdə zəruri olub olmaması
84. Məhkəmənin mövcud presedent hüququna əsasən, “zərurilik” anlayışı müdaxilənin təcili tədbirlər tələb edən sosial ehtiyac ilə uyğunluq təşkil etməsini və xüsusi ilə güdülən legitim məqsəd ilə proporsional olmasını nəzərdə tutur. Müdaxilənin “demokratik cəmiyyətdə zəruri“ olub olmamasının müəyyən edilməsi zamanı Məhkəmə mülahizə səlahiyyətinin İştirakçı Dövlətdə olması faktını nəzərdə saxlayacaqdır. Bununla belə, 8-ci maddənin 2 ci bəndi ilə təqdim edilən istisna hallar dar formada şərh edilir və hazırki iş üzrə həmin istisnalara ehtiyacın olması inandırıcı şəkildə əsaslandırılmalıdır (bax, Smirnov Rusiyaya qarşı, № 71352/01. § 43, 7 iyun 2007-ci il tarixli).
85. Xüsusi ilə axtarış və götürmə tədbirləri ilə əlaqədar olaraq, Məhkəmə davamlı olaraq qərara alıb ki, İştirakçı Dövlət müəyyən cinayət əməlləri ilə bağlı fiziki sübutların əldə edilməsi məqsədi ilə həmin tədbirlərin həyata keçirilməsini zəruri hesab edə bilər. Məhkəmə həmin tədbirlərin aparılmasını əsaslandıran səbəblərin “uyğun” və “yetərli” olub olmamasını və yuxarıda qeyd edilən proporsionallıq prinsipinə riayət edilib edilməməsini qiymətləndirəcəkdir (bax, Bak Almaniyaya qarşı, № 41604/98, § 45, AHİM 3005-IV, və Vinks və Ribiçka Latviyaya qarşı № 28926/10, § 102, 20 yanvar 2020-ci il).
86. Sonuncu fikir ilə əlaqədar olaraq, Məhkəmə öncə müvafiq qanunvericilik və təcrübənin sui istifadənin edilməsi halından fərdləri effektiv və adekvat qorumasından əmin olmalıdır. İkincisi, Məhkəmə sualda qoyulan müdaxilənin daşıdığı legitim məqsədi ilə proporsional olub olmamasını müəyyən etmək üçün iş üzrə xüsusi halları nəzərdən keçirməlidir. Məhkəmə sonuncu məsələnin müəyyən edilməsi zamanı, inter alia, axtarış və götürmə tədbirlərinin aparılmasına səbəb olan cinayət əməlinin ağırlılıq dərəcəsi, qərarın çıxarılması zamanı iş üzrə mövcud olan hallar, xüsusilə, həmin dövrdə əlavə sübutların mövcud olması; qərarın məzmunu və əhatə dairəsi, xüsusi ilə axtarılan obyektlərin təbiətini və axtarış tədbirinin ağlabatan sərhədlər ilə məhdudlaşdırılması üçün tətbiq edilən mühafizə tədbirləri; müstəqil hal şahidlərinin iştirakının olub olmaması daxil olmaqla aparılan axtarış tədbirlərinin forması və axtarış nəticəsində şəxsin reputasiyasına və işinə mümkün təsir imkanlarının dəyərləndirilməsi kriteriyalarını nəzərə almışdır. (bax Bak, yuxarıdakı istinad, § 45; Smirnov yuxarıdakı istinad § 44; və Vinks və Ribiçka, yuxarıdakı istinad, § 103).
87. Hazırki işin hallarına qayıtdıqda, Məhkəməyə aydın olur ki, axtarış və götürmə tədbirlərinin aparılmasına dair qərar Azərbaycan hüququnda ağır cinayətlər kateqoriyasına məxsus olan rüşvət alma cinayət əməli ilə əlaqədar verilib (bax yuxarıdakı paraqraf 49). Həmçinin, Məhkəmə qeyd edir ki, həmin axtarış və götürmə tədbirlərinin aparılmasına dair qərar G.A tərəfindən ərizəçiyə qarşı bəzi sübutlar ilə birlikdə xüsusi ittiham qaydasında qaldırdığı şikayətdən sonra verilmişdir (bax, yuxarıdakı paraqraf 5) və istintaq orqanları cinayətin ağırlıq dərəcəsini nəzərə alaraq, həmin şikayətin təhqiqatını aparmaq vəzifəsini daşıyırdı.
88. Bundan əlavə, Məhkəmə qeyd edir ki, mübahisəli qərar ümumi və geniş formada tərtib edilib və axtarılmalı və götürülməli əşya və sənədlərin adlarını xüsusi olaraq qeyd etmədən ərizəçinin evində və Xural qəzetinə məxsus obyektlərdə axtarış və götürmələrin aparılmasına icazə verib (bax, qərarın halları yuxarıdakı 14-cü paraqraf, və digər çoxsaylı işlər ilə müqayisə et, Romen və Şmit Lüksemburqa qarşı, № 51771/99, § 70, AHİM 2003-IV; Ernst və Başqaları, yuxarıdakı istinad, §116, Bagiyeva Ukraynaya qarşı 41085/05, § 52, 28 aprel 2016-cı il). Məhkəmə öz presedent hüququna əsasən təkrar edir ki, axtarışların aparılmasına icazə verilməsinə dair qərarlar onların tətbiqi nəticəsində yarana biləcək təsirləri ağlabatan sərhədlər çərçivəsində saxlağı hesaba almaqla mümkün qədər icra edilə bilən formada tərtib edilməlidir (bax, İliya Stefanov Bolqarıstana qarşı, № 65755/01, § 41, 22 may 2008-ci il və Kolesnşenko Rusiyaya qarşı, №19856\04, § 33, 9 aprel 2009-cu il). Hazırki işdə sözügedən tələb açıq-aşkar nəzərə alınmamışdır. Bununla əlaqədar olaraq, Məhkəmə axtarış və götürmənin aparılması barədə qərarın əhatə dairəsinin məhdudlaşdırılmasının CPM–nin 243.3.6-cı maddəsində qərarda götürülməli olan əşya və sənədlər haqqında məlumatların göstərilməli olmasına dair tələbin dövlətdaxili hüquqda öz əksini tapması faktını nəzərdən qaçırmır (bax, yuxarıdakı paraqraf 51). Məhkəmə əlavə olaraq hesab etmir ki, məhkəmə qərarında əhatə dairəsinin geniş şəkildə tərtib edildiyi, külli miqdarda pul vəsaiti və saxtalaşdırılmış sənədləri vurğulayan prokurorun təqdimatına istinad edilməsi yuxarıda qeyd edilən çatışmazlığı aradan qaldıra bilər.
89. Məhkəmə müşahidə edir ki, qərarın əhatə dairəsinin geniş və qeyri-dəqiq olması, həmçinin, onun icrası prosesinə əks olunub. Müstəntiq axtarış və götürmənin aparılması ilə bağlı olan istintaq ilə aydın əlaqəsi olmayan çoxsaylı əşya və sənədləri (bax, yuxarıdakı 15-17-ci paraqraflar) götürüb (müqayisə et, Amarandei və başqaları, yuxarıdakı istinad, paraqraf 226). Aparılan axtarış və götürmə tədbirlərinin məhkəmə tərəfindən qiymətləndirilməsi ilə bağlı əhəmiyyətli haldır ki, apellyasiya məhkəməsi götürülən əşyaların davam edən ibtidai araşdırmaya uyğun olmasını göstərməyərək və ərizəçinin axtarış və götürmənin aparılmasına dair qərarın qeyri-müəyyən olmasına dair şikayətinə münasibət bildirməyərək, özünü aparılan istintaq tədbirlərinin hüquqi çərçivə üzrə qanuniliyini araşdırmaqla məhdudlaşdırmışdır. (bax yuxarıdakı istinad, paraqraf 20) (müqayisə et. Misan Rusiyaya qarşı №4261/04, § 62, 2 oktyabr 2014-cü il, və Vinsi Konstrakşn GTM Genie Sivil Servises Fransaya qarşı, №: 63629/10 və 60567/10, § 79, 2 aprel 2015-ci il).
90. Əlavə olaraq, Məhkəmə hesab edir ki, milli orqanlar tərəfindən Azərbaycan qanunvericiliyinin tələbi olan, ərizəçi və onun vəkilinin axtarış və götürmənin aparılmasında iştirakının təmin edilməsinə dair hər hansı tədbir görülməməsi ilə yuxarıda qeyd edilən çatışmazlıqlar daha da ağırlaşmışdır. (bax yuxarıdakı paraqraf 51), (müqayisə et, Modestou Yunanıstana qarşı, 51693/13, § 51, 15 mart 2017-ci il ) .
91. Yuxarıda qeyd edilən məsələlər Məhkəmənin müdaxilənin güdülən legitim məqsədə proporsional olmamasına dair qərara gəlməsinə kifayət edir.
92. Nəticə etibarı ilə, ərizəçinin evində, iş yerində və nəqliyyat vasitəsində aparılan axtarış və götürmə tədbirləri nəticəsində Konvensiyanın 8-ci maddəsinin pozuntusu baş vermişdir.
VI. ƏRİZƏÇİNİN EVİNDƏ, İŞ YERİNDƏ VƏ NƏQLİYYAT VASİTƏSİNDƏ APARILAN AXTARIŞ VƏ GÖTÜRMƏ TƏDBİRLƏRİ NƏTİCƏSİNDƏ KONVENSİYANIN 10-CU MADDƏSİNİN İDDİA OLUNAN POZUNTUSU
93. Ərizəçi Konvensiyanın 10-cu maddəsini rəhbər tutaraq, onun evində iş yerində və nəqliyyat vasitəsində aparılan axtarış və götürmə tədbirlərinin Konvensiyanın 10-cu maddəsi ilə təminat verilən jurnalist fəaliyyəti ilə bağlı mənbələrinin qorunmasına dair hüququnun pozulmasına səbəb olmasından şikayət etdi. Həmin maddə aşağıdakı kimi oxunur:
“1. Hər kəs öz fikrini ifadə etmək azadlığı hüququna malikdir. Bu hüquqa öz rəyində qalmaq azadlığı, dövlət hakimiyyəti orqanları tərəfindən hər hansı maneə olmadan və dövlət sərhədlərindən asılı olmayaraq, məlumat və ideyaları almaq və yaymaq azadlığı daxildir. Bu maddə dövlətlərin radioyayım, televiziya və kinematoqrafiya müəssisələrinə lisenziya tələbi qoymasına mane olmur.
2. Bu azadlıqların həyata keçirilməsi milli təhlükəsizlik, ərazi bütövlüyü və ya ictimai asayiş maraqları naminə, iğtişaşın və ya cinayətin qarşısını almaq üçün, sağlamlığın və mənəviyyatın qorunması üçün, digər şəxslərin nüfuzu və ya hüquqlarının müdafiəsi üçün, gizli əldə edilmiş məlumatların açıqlanmasının qarşısını almaq üçün və ya ədalət mühakiməsinin nüfuz və qərəzsizliyini təmin etmək üçün qanunla nəzərdə tutulmuş və demokratik cəmiyyətdə zəruri olan müəyyən rəsmiyyətə, şərtlərə, məhdudiyyətlərə və ya sanksiyalara məruz qala bilər.”
A. Qəbuledilənlik
94. Məhkəmə qeyd edir ki, bu şikayət açıq-aşkar əsassız və Konvensiyanın 35-ci maddəsində sadalanan digər səbəblərlə qəbul edilməz deyildir. Buna görə də, şikayət qəbul edilən elan edilməlidir.
B. Mahiyyət
1. Tərəflərin arqumentləri
95. Ərizəçi bildirdi ki, mübahisələndirilən axtarış və götürmə tədbirləri onun jurnalist fəaliyyəti ilə əlaqədar mənbələrini aşkar edilməsinə səbəb olub və öz mənbələrində təqib qorxusu yaradıb. Həmçinin, o, qeyd etdi ki, edilən müdaxilə qanunvericiliyə uyğun olmayıb, heç bir legitim məqsəd daşımır və demokratik cəmiyyət üçün zəruri deyil idi.
96. Hökumət bildirdi ki, aparılan axtarış və götürmə tədbirlərinin ərizəçinin Konvensiyanın 10-cu maddəsi ilə qorunan hüquqlarını məhdudlaşdırması ilə əlaqəli olmasına dair heç bir sübut yoxdur və Konvensiyanın 8-ci maddəsi ilə bağlı verdiyi arqumentlərə istinad etdi.
2. Məhkəmənin qiymətləndirməsi
a. Müdaxilənin olub olmaması
97. Hazırki iş üzrə məhkəmə müəyyən edir ki, Hökumət həmin axtarış və götürmə tədbirlərinin ərizəçinin Konvensiyanın 10-cu maddəsi ilə qorunan hüquqları ilə əlaqəsinin olmasını inkar etsə də, ərizəçi həmin axtarış və götürmə tədbirlərinin onun jurnalist fəaliyyəti ilə bağlı mənbələrinin qorunmasına dair hüququnun pozulmasına səbəb olmasını bildirib.
98. Məhkəmə artıq bir çox məhkəmə işlərində jurnalist mənbələrinin aşkar edilməsinə gətirib çıxaran onların evlərində və iş yerlərində aparılan axtarış və götürmə tədbirlərinin ərizəçilərin ifadə azadlığına müdaxilə hesab edilməsinə dair qərar verib (bax,Tillak Belçikaya qarşı, № 20477/05, § 56, 27 noyabr 2007-ci il; Saint Paul Lüksemburq ASC, yuxarıdakı istinad, § 53-56; Görmüş və başqaları Türkiyəyə qarşı, № 49085/07, § 32, 19 yanvar 2016-cı il; və Man və başqaları Ruminiyaya qarşı (Qərar), № 39273/07, § 125, 19 noyabr 2019-cu il). Məhkəmə həmin nəticənin hazırki işdən ayrılmasına heç bir səbəb görmür və hesab edir ki, mübahisələndirilən axtarış və götürmə tədbirləri ərizəçinin Konvensiyanın 10–cu maddəsinin 1-ci bəndi ilə qorunan məlumat əldə etmək və yaymaq hüququna müdaxiləyə bərabər olub.
(b) Müdaxilənin əsaslı olub olmaması
99. Qeyd edilən müdaxilə o halda 10-cu maddənin pozuntusuna səbəb olur ki, o, 2-ci bəndə uyğun olaraq, qanunvericilikdə nəzərdə tutulmasın, bir və ya bir neçə legitim məqsədləri güdməsin və həmin məqsədlərə nail olunması üçün demokratik cəmiyyətdə zəruri olmasın.
100. Məhkəmə qeyd edir ki, ərizəçinin istifadəsində olan nəqliyyat vasitəsində aparılan axtarış və götürmə tədbirləri nəticəsində ərizəçinin şəxsi həyatına hörmət hüququna edilən müdaxilənin 8-ci maddənin 2–ci bəndinin məzmunu çərçivəsində qanuna uyğun olmaması artıq müəyyən edilib (bax yuxarıdakı paraqraf 81). Həmin nəticəyə əsasən Məhkəmə hesab edir ki, eyni qaydada, ərizəçinin istifadəsində olan nəqliyyat vasitəsində aparılan axtarış və götürmə tədbirlərinin nəticəsində ərizəçinin ifadə azadlığına edilən müdaxilə Konvensiyanın 10-cu maddəsinin 2-ci bəndinin tələbinə müvafiq olaraq qanunvericilikdə öz əksini tapmayıb.
101. Ərizəçinin evində və iş yerində axtarış və götürmə tədbirlərinin aparılması ilə bağlı hazırki iş üzrə 8-ci maddənin məzmunu çərçivəsində məhkəmənin gəldiyi nəticə nəzərə alınaraq (bax paraqraf 80 və 83), Məhkəmə hesab edir ki, həmin müdaxilə qanunvericlikdə öz əksini tapıb və legitim məqsəd daşıyıb.
102. Müdaxilənin demokratik cəmiyyətdə zəruriliyi ilə əlaqədar, Məhkəmə təkrar edir ki, ifadə azadlığı demokratik cəmiyyətin əsas fundamentlərindən birini ehtiva edir və mətbuata tətbiq edilən təminatlar xüsusi ilə əhəmiyyətlidir. Müəyyən edilmiş sərhədləri saxlamaqla mətbuatın məlumat və ideyaları yaymaq öhdəliyinin mövcud olması ilə bərabər, həmçinin ictimaiyyətin həmin məlumatları əldə etmək hüququ vardır. Əks təqdirdə, mətbuat özünün mühüm “ictimai nəzarət” (public watchdog) rolunu yerinə yetirə bilməz. Jurnalistlərin öz informasiya mənbələrinin məxfiliyini qoruması hüququ Konvensiyanın 10-cu maddəsi ilə təmin edilən “dövlət hakimiyyəti orqanları tərəfindən hər hansı maneə olmadan məlumat və ideyaları almaq və yaymaq azadlığının” tərkib hissəsidir və həmin maddənin vacib təminatlarından biridir. Bu hüquq, mətbuat azadlığının təməl nöqtəsidir, bu cür qorumanın olmamaması mənbələri ictimai maraq doğuran məsələlər haqqında ictimaiyyəti məlumatlandırmaqda mətbuata yardım etməkdən çəkindirə bilər. Nəticədə, mətbuatın mühüm ictimai nəzarətçi rolu zəifləyə və onun dəqiq və etibarlı məlumatlar təmin etmək imkanı mənfi təsir görə bilər. (bax Sanoma Vitgevers B.B. və Niderlanda qarşı [BP], № 38224/03, § 50, 14 sentyabr 2020-ci il, və Görmüş və başqaları, yuxarıdakı istinad, §§ 40 və 44). Demokratik cəmiyyətdə mətbuat azadlığı üçün jurnalist mənbələrinin qorunmasının əhəmiyyətini nəzərə alaraq, edilən müdaxilə ictimai marağın üstün tələbləri ilə əsaslandırılmadığı təqdirdə, o Konvensiyanın 10-cu maddəsinə uyğun ola bilməz. Məhkəmə tərəfindən jurnalistlərin informasiya mənbələrinin məxfiliyinin qorunmasına dair tətbiq edilən məhdudiyyətlərin araşdırılmasının ən çox ehtiyat edilməli məsələ olması hesab edilir (bax, Roemen və Şmit, yuxarıdakı istinad, § 46).
103. Məhkəmə, həmçinin, qeyd edir ki, jurnalistlərin “informasiya mənbəyi” dedikdə, “jurnalistə informasiya təqdim edən istənilən şəxs” başa düşülür; “mənbəni müəyyən edən informasiya” daxil “jurnalist tərəfindən tələb edilən informasiyanın faktiki halları” və “jurnalistə mənbə tərəfindən informasiyanın nəşr edilməmiş məzmunu” hər biri mənbənin müəyyən edilməsinə gətirib çıxara bilər (bax Teleqraf Media Niderlan Landelijke Media B.V və başqaları Niderlanda qarşı, №39315/06, § 86, 22 noyabr 2012-ci il). Həmçinin, məhkəmə qərara aldı ki, jurnalist tərəfindən istifadə edilən obyektlərdə götürmə tədbirlərinə icazə verən qərar mənbənin aşkar edilməsi ilə bağlı qərardan daha kəskin tədbir idi. Belə ki, əvvəlcədən xəbər vermədən və silahlı formada axtarış tədbirlərinin aparılmasına dair qərar ilə jurnalistin iş yerinə reyd edən müstəntiqlərin geniş istintaq səlahiyyətləri mövcuddur, bir qayda olaraq, onların jurnalist tərəfindən saxlanılan bütün sənədlərə çıxışları vardır (Roemen və Şmit, yuxarıdakı istinad, § 57).
104. Hazırki işin hallarına qayıdaraq Məhkəmə qeyd edir ki, axtarış və götürmənin aparılmasına dair Nəsimi rayon Məhkəməsinin 28 oktyabr 2011-ci il tarixli qərarının axtarılmalı və götürülməli əşya və sənədlərin siyahısını əks etdirməməsi nəticəsində geniş əhatə dairəsi ilə tərtib edilməsi artıq müəyyən edilib (bax yuxarıdakı paraqraf 88). Bununla əlaqədar olaraq, məhkəmə hesab edir ki, hökumətin bildirdiyi kimi həmin tədbirlərin məqsədinin ərizəçinin informasiya mənbələrinin aşkar edilməsinin olmaması ehtimalında belə, qərarın mətninin həddindən artıq geniş formada tərtib edilməsi həmin ehtimalı istisna etməyə imkan vermir və istintaq orqanlarına ərizəçinin jurnalist fəaliyyəti ilə əlaqədar informasiya mənbələrini axtarmasına şərait yaratması səbəbi ilə mübahisələndirilən axtarış və götürmə tədbirləri qeyri-proporsional hesab edilir (bax Saint-Paul Lüksemburq S.A, yuxarıdakı istinad, § 61).
105. Hazırki iş üzrə Nəsimi rayon məhkəməsinin 28 oktyabr 2011-ci il tarixli qərarının həmin çatışmazlıqlar, həmçinin, mübahisələndirilən axtarış tədbirləri zamanı istintaq orqanlarının cinayət işi ilə aydın şəkildə əlaqəli olmayan, ərizəçinin jurnalist fəaliyyəti ilə bağlı mənbələrinin müəyyən edilməsini mümkün edən çoxsaylı sənədlərin və əşyaların götürməsi faktı ilə ağırlaşır. Məhkəmə həmçinin, istintaq orqanlarının həmin sənəd və əşyaların geri qaytarılmasına dair təkcə 13 aprel 2012-ci il tarixində qərar verməsi ilə bağlı faktı görməzdən gələ bilmir. (bax yuxarıdakı paraqraf 32).
106. Məhkəmə təkrar etməyi vacib hesab edir ki, ərizəçinin evində və iş yerində aparılan axtarışlar zamanı cinayət işi üzrə davam edən istintaq tədbirləri ilə əlaqədar olmayan çoxsaylı sənəd və əşyaların götürülməsi sadəcə ərizəçinin informasiya mənbələri ilə əlaqəsinə mənfi təsir etməmiş, həmçinin, ümumilikdə digər jurnalistlərin mənbələrinin onlar ilə birlikdə fəaliyyət göstərməsində çəkindirici təsir yaratmışdır. (bax Görmüş və başqaları, yuxarıdakı istinad, § 73-74).
107. Yuxarıda qeyd edilənlər Məhkəmənin həmin müdaxilənin daşıdığı legitim məqsəd ilə proporsional olmamasına dair qərara gəlməsinə kifayət edir.
108. Aidiyyəti üzrə ərizəçinin evində, iş yerində və nəqliyyat vasitəsində aparılan axtarış və götürmə tədbirləri nəticəsində Konvensiyanın 10-cu maddəsinin pozuntusu baş vermişdir.
A. KONVENSİYANIN 6-CI MADDƏSİNİN 1-Cİ BƏNDİNİN VƏ 3(D) YARIMBƏNDİNİN İDDİA OLUNAN POZUNTUSU
109. Ərizəçi məhkəmə iclaslarında onun əleyhinə ifadə verən əsas şahidləri dindirmək imkanı olmaması nəticəsində onun barəsində açılmış cinayət işi üzrə prosessual hərəkətlərin ədalətli aparılmamasından şikayət etdi. 6-cı maddənin müvafiq hissəsi aşağıdakı kimidir:
“1. Hər kəs…. ona qarşı hər hansı cinayət ittihamı irəli sürülərkən, qanun əsasında yaradılmış müstəqil və qərəzsiz məhkəmə vasitəsi ilə, ağlabatan müddətdə işinin ədalətli və açıq araşdırılması hüququna malikdir.
…
3. Cinayət törətməkdə ittiham olunan hər kəs ən azı aşağıdakı hüquqlara malikdir:
….
(d)onun əleyhinə ifadə vermiş şahidləri dindirmək və ya bu şahidlərin dindirilməsi hüququna malik olmaq… ;
A. Qəbuledilənlik
110. Məhkəmə qeyd edir ki, bu şikayət açıq-aşkar əsassız və Konvensiyanın 35-ci maddəsində sadalanan digər səbəblərlə qəbul edilməz deyildir. Buna görə də, şikayət qəbul edilən elan edilməlidir.
B. Mahiyyət
1. Tərəflərin arqumentləri
111. Ərizəçi bildirdi ki, onun barəsində aparılan cinayət mühakimə icraatı əsasən onun sorğu-sual edə bilmədiyi ittiham tərəfinin şahid ifadələrinə əsaslanmışdır. Xüsusi olaraq, o, onun əleyhinə rüşvət almaq üzrə cinayət ittihamları ilə əlaqədar üç əsas şahidi (G.A, A.H və S.T) dindirmək imkanından məhrum olmuşdur. A.H və S.T-nın BACM-nin məhkəmə iclasında iştirak etdiyi və ifadə verdiyi vaxt, onlar müdafiə tərəfinin hər hansı sualına cavab verməkdən imtina etdilər. Ərizəçinin dəfələrlə müraciət etməsinə baxmayaraq, A.H və S.T-nin Bakı Apellyasiya Məhkəməsinin iclaslarında dindirilməsi məqsədi ilə məhkəmə iclasına gətirilməsi təmin edilməmiş və Ali Məhkəmə ərizəçinin qeyd edilən məsələ ilə əlaqədar şikayətlərini nəzərə almamışdır. Ərizəçi G.A–nın dindirilməsi ilə bağlı 2 iyul 2012-ci il tarixli məhkəmə iclası protokoluna etiraz edərək, G.A-nın məhkəmədə iştirakı zamanı o və onun vəkillərinin G.A-nın sorğu-sual edə biməməsini bildirmişdir.
112. Hökumət bildirdi ki, ərizəçi şahidlərin iştirakını təmin etmək və onları dindirə bilmək imkanına malik olub və cinayət mühakimə icraatı ədalətli aparılıb.
2. Məhkəmənin qiymətləndirməsi
113. Məhkəmə təkrar edir ki, Konvensiyanın 6-cı maddəsinin 3-cü bəndinin (d) hissəsində olan təminatlar həmin maddənin 1-ci bəndindəki ədalətli məhkəmə araşdırılması hüququnun formalaşdırılmış xüsusi aspektlərdir (bax Əl-Kavaya və Taheri Birləşmiş Krallığa qarşı [BP], № 26766/05 və 22228/06, § 118, AHİM 2011); Məhkəmə ərizəçinin şikayətini hər iki maddələr birlikdə götürülməklə nəzərə alacaqdır (bax Şataşaşvili Almaniyaya qarşı [BP], №9154/10, § 100, AHİM, 2015).
114. Əl Kavaya və Taheri (yuxarıdakı istinad, § 152) işində formalaşdırılan prinsiplərə əsasən məhkəmədə iştirak etməyən və dindirilməyən şahidlərin ifadələrinə istinad edilməsinin Konvensiyanın 6-maddəsinin 1-ci və 3-cü bəndlərinə uyğunluğunu üç mərhələ üzrə araşdırılması vacibdir. Məhkəmə araşdırmalıdır:
i. şahidin iştirak etməməsinə və iştirak etməyən şahid tərəfindən verilən yoxlanılmayan ifadələrə istinad edilməsi üçün üzrlü səbəbin olub olmaması (ibid, §§ 119-25);
ii. iştirak etməyən şahid ifadəsinin ittihamın yeganə və ya həlledici sübutu olub olmaması (ibid, paraqraf 119 və 126-47); və
iii. araşdırılmayan sübutun qəbul edilməsi nəticəsində müdafiənin təşkilinə səbəb olan maneələri kompensasiya edən və mühakimənin bütövlükdə ədalətli aparılmasından əmin olmaq üçün yetəri qədər balanslaşdırıcı amillərin mövcud olub olmaması;
115. Şataşaşvili işində Böyük Palata aydınlaşdırıb ki, hər üç mərhələ bir-biri ilə əlaqəlidir və birlikdə götürülməklə bütün cinayət mühakimə icraatının ədalətli aparılıb aparılmamasının müəyyən edilməsinə xidmət edir (yuxarıdakı istinad, 118). Eyni zamanda, məhkəmə qeyd edib ki, sadəcə birinci mərhələ üzrə şahidin iştirak etməməsi üçün üzrlü səbəbin olmaması məhkəmənin ədalətli araşdırılmaması nəticəsinə gəlməsinə səbəb ola bilməz. Məhkəmənin bütövlükdə ədalətli olmasının araşdırılması zamanı balanslaşdırmanın tətbiq edilməsi çox vacib amildir və həmin mərhələlərdən biri Konvensiyanın 6-cı maddəsinin 1-ci və 3-cü bəndinin (d) hissəsinin pozuntusunun aşkar edilməsində balansı dəyişdirə bilər (ibid., paraqraf 113). İkinci və üçüncü mərhələlər arasında qarşılıqlı əlaqəni izah edən zaman Böyük Palata sadəcə, ittihamın “yeganə və həlledici” dərəcədə şahid ifadələrinə əsaslandığı məhkəmə işlərində deyil, eləcə də, milli məhkəmələrin araşdırmasında “yeganə və ya həlledici” həddə çatmayan sübutun böyük həcmdə əsaslandırılması və onun sübut qismində qəbul edilməsi nəticəsində müdafiənin həyata keçirilməsinə çətinlik yaradıldığı məhkəmə işlərində də yetərli balanslaşdırma amillərinin mövcud olmasının zəruriliyini vurğuladı (ibid, § 116; Seton Birləşmiş Krallığa qarşı, № 55287/10, §59, 31 mart 2016-cı il və Oddone və Pecci San Marinoya qarşı, 26581/17 və 31024/17, § 92, 17 oktyabr 2019-cu il).
116. Hazırki işin hallarına qayıdaraq Məhkəmə qeyd edir ki, ərizəçi onun rüşvət almağa dair ittihamlar üzrə ittiham tərəfinin üç əsas şahidi çarpaz dindirə bilmək imkanının olmaması ilə mühakimənin ədalətli həyata keçirilməməsi əsasları ilə Konvensiyanın 6-cı maddəsinin 1-ci bəndinin və 3(d) yarımbəndinin pozulmasını iddia edib. İlkin olaraq, məhkəmə qeyd edir ki, ərizəçi rüşvət almağa dair cinayət əməllərindən əlavə Cinayət Məcəlləsinin 213.1 və 306.2-ci maddələri ilə də təqsirli hesab edilməsinə baxmayaraq, həmin əməllər ağır cinayətlər kateqoriyasına daxil olmaqla ərizəçi barəsində azadlıqdan məhrum etmə növündə ağır cəzanın tətbiq edilməsini nəzərdə tutub. Məhkəmə müşahidə edir ki, G.A, A.H və S.T çarpaz dindirmənin aparılmaması məsələsində məhkəmədə “iştirak etməyən” şahidlər hesab edilmir. Əslində, BACM–nin məhkəmə iclas protokollarından müəyyən edilir ki, şahidlərin hər biri məhkəmədə bir dəfə iştirak ediblər, lakin ya ərizəçinin suallarını cavablandırmaqdan imtina ediblər, yaxud ərizəçi tərəfindən dindirilmələri yekunlaşmadan onlar növbəti məhkəmə iclasına gəlməyiblər. (bax, yuxarıdakı paraqraflar 35-36).
117. Bununla əlaqədar Məhkəmə təkrar edir ki, 6-cı Maddənin 3(d) yarımbəndinə görə, təqsirləndirilən şəxs məhkum edilməmişdən əvvəl ona qarşı irəli sürülən bütün sübutlar çəkişmə prinsipinin təmin olunması məqsədilə açıq iclas zamanı onun iştirakı ilə təqdim olunmalıdır. Bu prinsipdən istisnalar mümkün olsa da, onlar müdafiə hüququnu pozmamalıdır. Bir qayda olaraq, həmin prinsip təqsirləndirilən şəxsə məhkəmə qarşısında ifadə verdiyi vaxt və ya mühakimə icraatının növbəti mərhələlərində ona qarşı ifadə verən şahidə etiraz və sorğu-sual edə bilməsinə adekvat və mümkün imkanların verilməsini tələb edir (bax, Əl-Kavaya və Taheri, yuxarıdakı istinad, § 118 və Əsədbəyli və başqalarının Azərbaycana qarşı, №3653/05 və digərləri, § 134, 1 dekabr 2012-ci il). Hazırki işin halları üzrə ərizəçinin qeyd edilən şahidləri yetərli dərəcədə dindirə bilməməsi səbəbi ilə Məhkəmə yuxarıda təsbit edilən prinsipləri tətbiq edəcəkdir. (müqayisə et, Kabral Niderlanda qarşı, №37617/10, § 33, 28 avqust 2018).
(a) ərizəçi tərəfindən dindirilməsi üçün şahidlərin məhkəmədə iştirakının təmin edilməməsinə dair üzrlü səbəbin olub olmaması
118. Məhkəmə müşahidə edir ki, G.A, A.H və S.T şahid qismində məhkəməyə gətirilərək, hər biri öz ifadələrini vermək üçün bir dəfə məhkəmədə iştirak ediblər və ərizəçi tərəfindən dindirilmədən, yaxud araşdırma yekunlaşmadan məhkəmə iclas zalını tərk ediblər. Həmçinin, onlar ərizəçinin dindirə bilməsi üçün növbəti məhkəmə iclaslarında iştirak etməyiblər. Xüsusi olaraq, BACM-nin G.A və A.H–nın iştirakının təmin edilməsi üçün məhkəməyə çağırılmağına baxmayaraq (bax, yuxarıdakı paraqraflar 38 və 40), onlar növbəti məhkəmə iclaslarında iştirak etməyiblər. Məhkəməyə təqdim edilən sənədlərdə də milli məhkəmələr tərəfindən şahidlərin məhkəmədə iştirak etməməsinə üzrlü səbəblərin mövcud olmasının müəyyən edilməsi ilə bağlı hər hansı səyin göstərilməsi öz əksini tapmayıb.
119. Bununla əlaqədar olaraq Məhkəmə qeyd edir ki, milli qanunvericiliyə əsasən şahid məhkəmənin sərəncamında olmalıdır və yalnız ağır xəstə olan şahid məcburi gətirilə bilməz (bax paraqraf 51). Belə ki, BACM G.A və A.H-nın ağır xəstə olmasına dair sübutun hər hansı əlamətlərini təmin edə bilməyib və öz məhkəmə iclas protokollarında A.H tərəfindən məhkəməyə təqdim edilən, lakin yoxlanılmayan tibbi sənədi və G.A-nın həmin sənədi təqdim edəcəyi niyyəti barədə qeyd etməklə özünü məhdudlaşdırıb (bax, yuxarıdakı paraqraflar 38 və 40). Həmçinin, yuxarı məhkəmələr də ərizəçinin özü tərəfindən dindirməsi üçün yuxarıda qeyd edilən şahidlərin məhkəmədə iştirakının təmin edilməsinə dair müraciətlərinə hər hansı münasibət bildirmədən nəzərə almayıb. Hər bir halda, Məhkəməyə təqdim edilən sənədlərdən milli məhkəmələrin şahidlərin sağlamlıq problemlərinin məhkəmədə iştirak etmələrinin qarşısını alacaq dərəcədə olub olmamasının müəyyən edilməsinə dair hər hansı tədbir görməsi aşkar edilmir (bax. Əfəndiyev Azərbaycana qarşı, №27304/07, § 45, 18 dekabr 2014-cü il).
120. Belə ki, hazırki işin halları üzrə ərizəçi tərəfindən dindirilməsi məqsədi ilə şahidlərin məhkəmədə iştirakının təmin edilməməsi üçün üzrlü səbəblər olmayıb. Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, bu, özlüyündə məhkəmənin ədalətli araşdırılmaması nəticəsinə gəlməyə səbəb olmasa da, Konvensiyanın 6-cı maddəsinin 1-ci bəndinin və 3(d) yarımbəndinin pozuntusunun aşkar edilməsində balansı dəyişdirə bilər (bax, Şataşaşvili, yuxarıdakı istinad, §113).
(b) iştirak etməmiş şahidlərin ifadəsinin ərizəçi barəsində qaldırılmış ittihamın yeganə və ya həlledici sübutu olub olmaması
121. Məhkəmə təkrar edir ki, iştirak etməyən şahid ifadələri sübutların çəkisinin və xüsusilə, həmin sübutların ərizəçi barəsində qaldırılmış ittihamın yeganə və ya həlledici sübut qismində olub olmamasının müəyyən edilməsi üçün, ilkin olaraq, milli məhkəmələrin qiymətləndirməsinə nəzər yetirib (bax, Şataşaşvili, yuxarıdakı istinad, § 141). Məhkəmənin öz Əl-Kavaya və Taheri qərarında müəyyən etdiyi kimi hazırki iş üzrə milli məhkəmələr işin nəticəsini müəyyən edə bilən əhəmiyyətli hal olaraq nə G.A, A.H və S.T tərəfindən verilən ifadələrin rüşvət alma ilə bağlı cinayət əməllərinə münasibətdə yeganə sübut olması, nə də həmin ifadələrin həlledici olması qisimdə qiymətləndirdiklərini qeyd ediblər.
122. Məhkəmə hesab edir ki, milli məhkəmələrin G.A, A.H. və S.T. tərəfindən verilən şahid ifadələrinə əlavə olaraq, CD-ROM-da öz əksini tapan danışıqların audioyazılarına, ərizəçi və G.A arasında aparılan mesaj yazışmaları kimi digər dəstəkləyici sübutlara əsaslanmasına baxmayaraq, G.A, A.H və S.T tərəfindən verilən ifadələrin rüşvətxorluq cinayət əməlləri ilə bağlı ərizəçi barəsində aparılan mühakimə icraatı üzrə yekun qərarı formalaşdırması çox aydındır (müqayisə et, Kuchta Polşaya qarşı, №58683/08, § 58, 23 yanvar 2018-ci il, və Panagis Yunanıstana qaşı, № 72165, § 50, 5 Noyabr 2020-ci il). G.A-nın rüşvət vermək ilə bağlı təklifinin ərizəçi barəsində cinayət işinin başlanmasına səbəb olmasını xüsusilə nəzərə almaqla Məhkəmə müşahidə edir ki, audioyazıların olduğu CD-ROM-da, ərizəçi və G.A arasında aparılan mesajlarda ərizəçi tərəfindən hədə-qorxu edilməsinin hər hansı elementindən bəhs edilmir və belə bir halın mövcud olması, yalnız, G.A–nın ifadəsində öz əksini tapıb. (bax yuxarıdakı paraqraflar 30-31). A.H və S.T tərəfindən rüşvət vermək ilə bağlı bağlı edilən təkliflərə münasibətdə də həmin şəxslər tərəfindən verilən ifadələrə əlavə olaraq, məhkəməyə məlum olan yeganə şifahi sübut ərizəçi və A.H və S.T arasında baş tutan müxtəlif görüşləri təsdiq edən çoxsaylı şahid ifadələri olub. Qeyd edilənlər Məhkəmənin G.A, AH və S.T tərəfindən verilən şahid ifadələrinin rüşvətxorluq cinayət əməlləri iə bağlı ərizəçi barəsində aparılan cinayət mühakimə icraatının yekun qərarının verilməsində həlledici olduğunu hesab etməsi üçün yetərlidir.
(c) müdafiənin təşkilinə səbəb olan maneələri kompensasiya edən yetərli balanslaşdırıcı amillərin olub olmaması
123. Daha sonra, Məhkəmə sübut qismində qəbul edilmiş şahid ifadələrinin ərizəçinin dindirə bilməməsi bağlı müdafiə tərəfinə yaradılan maneələri kompensasiya edən yetərli sayda balanslaşdırıcı amillərin olub olmamasını müəyyən etməlidir. Bunun üçün, aşağıdakı elementlərin nəzərə alınmasını uyğun hesab edir: milli məhkəmənin yoxlanılmayan sübuta olan yanaşması, əlavə ittihamedici sübutların mövcud olması və şahidlərin məhkəmə iclasında dindirilməsi imkanının olmamasının kompensasiya edilməsi üçün tətbiq edilən prosesssual tədbirlər (bax Şataşaşvili, yuxarıdakı istinad, § 145).
124. İlk növbədə Məhkəmə qeyd edir ki, təqdim edilən sənədlərdə ərizəçinin həmin şahidləri dindirə bilməməsi səbəbi ilə məhkəmələrin həmin şahid ifadələrinə ehtiyatlı yanaşmasının və ya daha az vacib hesab etməsinin müəyyən edilməsi ilə bağlı heç nə yoxdur.
125. Məhkəmə artıq müşahidə edib ki, milli məhkəmələrin G.A, A.H və S.T tərəfindən verilən şahid ifadələrini dəstəkləyən şifahi və şərti xarakterli əlavə ittihamedici sübutları var idi və müəyyən edib ki, həmin sübutların həlledici olması hesab edilməməlidir (bax, yuxarıdakı paraqraf 122).
126. Məhkəmə iclasında şahidləri dindirmək imkanının olmamasının kompensasiya edilməsi üçün tətbiq edilən prosessual tədbirlərə münasibətdə Məhkəmə qeyd edir ki, ərizəçinin baş verən hadisələr barədə öz versiyasını məhkəmə iclasında səsləndirmək imkanı olsa da, məhkəmələr tərəfindən ərizəçinin şahidləri dindirmək imkanının olmamasının kompensasiya edilməsi üçün heç bir prosessual tədbir görülməyib.
(d) Məhkəmənin ümumilikdə ədalətli aparılmasının qiymətləndirilməsi
127. Məhkəmə G.A., A.H. və S.T. tərəfindən verilən sübutun ərizəçinin mühakiməsində həlledici olmasının dəyərləndirilməsi çərçivəsində istənilən balanslaşdırma amilini nəzərə alaraq və aparılan icraatın ümumilikdə ədalətli olmasının qiymətləndirərək hesab edir ki, ərizəçinin təqsirli bilindiyi rüşvət alma cinayət əməli ilə əlaqədar milli məhkəmələrin əlavə ittihamedici sübutları məhdud sayda olub. Bununla belə, məhkəmə iclasında şahidlərin dindirilməsi imkanının olmamasının kompensasiya edilməsi üçün heç bir prosessual tədbir görülməyib.
128. Qeyd edilənlərə əsasən Məhkəmə hesab edir ki, məhkəmə icraatının istənilən mərhələsində ərizəçinin şahidlər – G.A., A.H. və S.T.-ni dindirə bilmək imkanına malik olmaması mühakimə icraatının bütövlükdə ədalətsiz olmasına səbəb olub. Nəticə etibarı ilə, Konvensiyanın 6-cı maddəsinin 1-ci bəndi və 3(d) yarımbəndinin pozuntusu baş verib.
A. KONVENSİYANIN POZUNTUSUNA DAİR DİGƏR İDDİALAR
129. Konvensiyanın 8 və 10-cu maddələrinə əsaslanmaqla, ərizəçi öz 37816/12 nömrəli ərizəsində telefon danışıqları və mesajlarına müdaxilə edilməsi nəticəsində Konvensiya hüquqlarının pozuntusuna səbəb olması ilə bağlı şikayət edib. Həmçinin, o 25260/14 nömrəli ərizəsində ölkənin yüksək ranklı vəzifəli şəxsləri haqqında tənqidi məqalələrinə görə cinayət məsuliyyətinə cəlb edilməsini bildirib.
130. Məhkəmə Konvensiyanın 8 və 10-cu maddələri, 6-cı maddəsinin 1-ci bəndi və 3(d) yarımbəndi ilə bağlı gəlinən nəticələri və tərəflərin arqumentlərini nəzərə alaraq, hesab edir ki, hazırki iş üzrə bu şikayətlərin qəbuledilənliyi və mahiyyəti ilə bağlı ayrıca qərarın verilməsinə ehtiyac yoxdur (müqayisə et, Valentin Kampeanu adından Hüquqi resurslar Mərkəzinin Rumıniyaya qarşı [BP], № 47848/08, § 156, AHİM 2014; Xədicə İsmayılova Azərbaycana qarşı (№3), № 35283\14, § 87, 7 may 2020-ci il və Fərzəliyev Azərbaycana qarşı № 29620/07, § 73, 28 may 2020-ci il).
B. KONVENSİYANIN 41-Cİ MADDƏSİNİN TƏTBİQİ
131. Konvensiyanın 41-ci maddəsi aşağıdakı kimidir:
“Əgər Məhkəmə Konvensiyanın və ona dair Protokolların müddəalarının pozulduğunu, lakin Razılığa gələn Yüksək Tərəfin daxili hüququnun yalnız bu pozuntunun nəticələrinin qismən aradan qaldırılmasına imkan verdiyini müəyyən edirsə, Məhkəmə zəruri halda, zərərçəkən tərəfə əvəzin ədalətli ödənilməsini təyin edir.”
A. Dəymiş zərər
132. Ərizəçi ona dəymiş mənəvi zərərə görə 143,000 avro (EUR) məbləğində pul vəsaitinin ödənilməsini tələb etdi.
133. Hökumət iddia edilən məbləğin əsassız və həddindən artıq olmasını bildirib.
134. Məhkəmə hesab edir ki, ərizəçi sadəcə pozuntunun aşkar edilməsi ilə kompensasiya edilə bilinməyən mənəvi zərərdən əziyyət çəkib və kompensasiya ödənilməlidir. Konvensiyanın 41-ci maddəsinə əsasən ədalətli qiymətləndirmə apararaq, Məhkəmə ərizəçiyə ümumi 10.000 avro (EUR) məbləğində və həmin məbləğə tətbiq ediləcək vergilərin də daxil ediləcəyi dəyərində təzminat təyin edir.
B. Xərc və məsrəflər
135. Ərizəçi məhkəmə üçün çəkilmiş xərc və məsrəflərin müqabilində 33.500 avro (EUR) məbləğinin ödənilməsini tələb edib. O öz iddiasının dəstəklənməsi məqsədi ilə öz nümayəndələrindən biri E.Sadıqov ilə bağladığı iki müqaviləni məhkəməyə təqdim edib.
136. Hökumət həmin iddianın əsassız və həddindən artıq olmasını və ərizəçinin nümayəndələri tərəfindən görülən işin nəticəsinə uyğun olmamasını hesab edib. Hökumət ərizəçinin xərc və məsrəflər hissəsinə dair iddiasının rədd edilməsini məhkəmədən xahiş edib. Hökumətə əsasən, ərizəçi alternativ olaraq, qeyd edilən hissə üzrə 2000 avro (EUR) dəyərində pul vəsaitini tələb edə bilər.
137. Məhkəmənin presedent hüququna uyğun olaraq, ərizəçinin xərc və məsrəflərin əvəzinin ödənilməsinə dair hüququ həmin vəsaitin ağlabatan miqdarda faktiki olaraq çəkildiyi halda yaranır. Hazırki işdə ərizəçinin nümayəndələri tərəfindən görülən işlərin nəticəsini və mövcud sənədləri nəzərə alaraq, Məhkəmə bütün başlıq çərçivəsində cəmi 3000 EUR, tətbiq edilə biləcək istənilən vergi məbləği də əlavə edildiyi dəyərdə ərizəçinin təmin edilməsini məqbul hesab edir.
C. Cərimə faizi
138. Məhkəmə hesab edir ki, gecikməyə görə cərimə faizi Avropa Mərkəzi Bankının yol verilən ən yüksək kredit dərəcəsinə əsaslanmaqla və üzərinə 3 faiz əlavə edilməklə hesablanmalıdır.
QEYD EDİLƏN SƏBƏBLƏRƏ ƏSASƏN, MƏHKƏMƏ YEKDİLLİKLƏ,
1. Ərizələrin birləşdirilməsini qərara alır;
2. Konvensiyanın 5-ci maddəsinin 3-cü bəndinin ( həbs qəti-imkan tədbirinin əsaslı olmaması), 6-cı maddəsinin 2-ci bəndi (təqsirsizlik prezumpsiyası hüququnun pozuntusu) 8-ci və 10-cu maddələri ( ərizəçinin evində, iş yerində və nəqliyyat vasitəsində aparılan axtarış və götürmə tədbirlərinin nəticəsində ərizəçinin hüquqlarının pozuntusu) və 6-cı maddənin 1-ci bəndi və 3(d) yarımbəndi (ərizəçi barəsində cinayət prosessual tədbirlərin ədalətli aparılmaması) əsasında edilən şikayətlərin qəbuledilən olmasını elan edir;
3. Konvensiyanın 5-ci maddəsinin 3-cü bəndinin pozuntusunun baş verməsini qət edir;
4. Konvensiyanın 6-cı maddəsinin 2-ci bəndinin pozuntusunun baş verməsini qət edir;
5. Ərizəçinin evində, iş yerində və nəqliyyat vasitəsində aparılan axtarış və götürmə tədbirləri nəticəsində Konvensiyanın 8–ci maddəsinin pozuntusunun baş verməsini qət edir;
6. Ərizəçinin evində, iş yerində və nəqliyyat vasitəsində aparılan axtarış və götürmə tədbirləri nəticəsində Konvensiyanın 10–cu maddəsinin pozuntusunun baş verməsini qət edir;
7. Konvensiyanın 6-cı maddəsinin 1-ci bəndinin və 3(d) yarımbəndinin pozuntusunun baş verməsini qət edir;
8. Qalan şikayətlərin qəbuledilənliliyinin və mahiyyəti üzrə ayrıca araşdırılmasına ehtiyacın olmamasını qət edir;
9. (a) Konvensiyanın 44-cü maddəsinin 2-ci bəndinə əsasən cavabdeh Hökumət tərəfindən Qərar qüvvəyə mindikdən üç ay müddətində ödəniş tarixinə olan valyuta məzənnəsinə uyğun olaraq Azərbaycan manatına konvertasiya etməklə aşağıdakı məbləğlərdəki pul vəsaitinin ərizəçiyə ödənilməsini qət edir:
(i) mənəvi zərərə görə 10.000 EUR (on min avro), tətbiq edilə biləcək hər hansı vergi məbləği əlavə edilməklə;
(ii) çəkilmiş xərc və məsrəflərə görə 3000 EUR (üç min avro), tətbiq edilə biləcək hər hansı vergi məbləği əlavə edilməklə;
(b) yuxarıda qeyd edilən üç ay müddət ötürüldüyü halda, gecikdirildiyi vaxt yuxarıda qeyd edilən məbləğin Avropa Mərkəzi Bankının marjinal borcvermə faiz dərəcəsinə uyğun olaraq üç faiz əlavə hesablanmaqla ödənilməlidir;
10. Ərizəçinin şikayətinin qalan hissəsinin əvəzinin ödənilməsini rədd edir.
Məhkəmə Reqlamentinin 77-ci qaydasının 2-ci və 3-cü bəndlərinə uyğun olaraq, ingilis dilində tərtib edildi və yazılı şəkildə 22 aprel 2011-ci il tarixində məlumat verildi.
Victor Soloveytchik Síofra O’Leary
Katib Prezident
Konvensiyanın 45-ci maddəsinin 2-ci bəndinə və Məhkəmə Reqlamentinin 74-cü qaydasının 2-ci bəndinə uyğun olaraq, hakimlər- O’Leari, Hüseynov və Guyomarın xüsusi rəyi bu qərara əlavə edilib.
S.O.L.
V.S.
HAKİMLƏR- OLEARY, HÜSEYNOV VƏ GUYOMARIN RAZILAŞDIĞI BİRGƏ RƏYİ
1. Biz bu iş üzrə heç bir tərəddüd etmədən, Konvensiyanın 6–cı maddəsinin 2-ci bəndinin pozuntusunun tanınmasının leyhinə səs verdik.
2. Biz məhkəmənin yekun qərar verilməmişdən əvvəl ərizəçinin təqsirli olmasına dair ifadənin Konvensiyanın bu maddəsi ilə formalaşdırılmış ümumi prinsiplərindən olan təqsirsizlik prezumpsiyası prinsipinə zidd olması ilə razılaşırıq (qərarın presedent hüququna istinad edildiyi 68-69-cu paraqraflarına bax).
3. Bununla belə qeyd etməyi vacib hesab edirik ki, Məhkəmənin mövcud presedent hüququnun sərtliyi anlaşılan və legitim olsa da iki risk yaradır. Birincisi, mübahisəli ifadənin kontekstindən çıxarılaraq olduqca hərfi oxunması ilə prinsiplərin həddindən artıq sərt tətbiq edilməsi riski mövcuddur. Məhkəmə “qeyri-düzgün ifadəetmə” ilə bağlı işlərində kontekstə uyğun olmasını vurğulayaraq, görülən tədbirlərin bütövlükdə və onların məxsusi xüsusiyyətləri ilə birlikdə kontekstinə baxılmasının vacib olmasını hesab edib (bax, misal olaraq, Pasquini San Marinoya qarşı (№ 2), №23349/17, § 51, 20 oktyabr 2020-ci il tarixli qərar). İkincisi, məhkəmə qərarlarında edilən ifadələrin və ya məhkəmə prosessual tədbirlərinin əlaqəli olduğu təbiəti və kontekstindən irəli gələn müxtəlif halların mövcud olmasına baxmayaraq Konvensiyanın 6-cı maddəsinin 2-ci bəndinin pozuntusu hallarından birinin, digərində həmin pozuntunun tələb edilməsi kimi oxunması nəticəsində ümumi prinsiplərin tələb ediləndən artıq dərəcədə tətbiq edilməsi riskini yaradır.
4. Hazırki işdə, Bakı Apellyasiya Məhkəməsinin ərizəçinin həbsdə saxlama müddətinin dayandırılmasına dair ərizəsinin təmin edilməməsinə dair qərarında olan mübahisəli ifadə bu cür qeyd edilib: “Əvəz Tapdıq oğlu Zeynalov tərəfindən törədilən cinayət əməlinin ictimai təhlükəlilik dərəcəsini nəzərə alaraq, […]”.
5. Həmin qərarda istintaqın davam etdiyi dövrdə təqsirin ifadə edilməsi mövcud idi. Belə ki, Apellyasiya Məhkəməsinin qərarı ilə sözügedən mübahisəli qərarın 24-cü abzasında həmin mübahisəli ifadəni digərləri ilə birlikdə ifadə edərək onun bütövlükdə mənasını göstərdi: “təqsirləndirilən şəxs [..] cinayətdə ittiham edilib”; “[..] cinayət məsuliyyətinə cəlb edilən şəxs haqqında alternativ qətimkan tədbiri seçilə bilər; […] cinayət əməlləri üzrə […] ittiham elan edilən şəxs təqsirləndirilən şəxsdir” və “istintaqın davam etməsi”.
6. Ölkədaxili prosessual tədbirlərin və qərarın bütövlükdə kontekstinə nəzər yetirdikdə, həmin mübahisələndirilən ifadə heç bir qeyd-şərt və məhdudlaşdırma olmadan ərizəçini cinayət əməlini törədən şəxs qismində tanıdmı (bax Savov qərarı, § 73, Qərarın 70-ci paraqrafında istinad edilib)?
7. Hazırki işin xüsusi halları çərçivəsində, iki amil bizi həmin pozuntunun leyhinə səs verməyimizə yönləndirdi. Birincisi, ifadənin vəzifəli şəxs tərəfindən deyil, Konvensiyanın həmin ifadənin mühakimə ediləcəyinə dair standartlarını bilən – apellyasiya məhkəməsi tərəfindən edilib. Belə ki, hakimlər tərəfindən edilən ifadələr istintaq orqanları tərəfindən edilən ifadələrə münasibətdə daha diqqətli araşdırılır (bax Pandy Belçikaya qarşı, № 13583/02, § 43, 21 sentyabr 2006-cı il tarixli qərar). İkincisi, və ən önəmlisi, məhkəmə qərarı nümunəvi əsaslandırmanı əks etdirib. Belə ki, Məhkəmənin edilən yanlışı bildirmədiyi təqdirdə, təqsirsizlik prezumpsiyanın tələbləri nəzərə alınmadan həmin standart ifadələrin təkrarlanması riski mövcuddur. Milli məhkəmələrin özlərini xüsusi ehtiyatlı şəkildə ifadə etmələri çox vacibdir.
8. Bununla belə, biz sərt analizin səthi analizə çevrilməməsindən əmin olmaq məqsədi ilə, Konvensiyanın 6-cı maddəsinin 2-ci bəndi ilə əlaqədar işlərdə mübahisəli ifadələrin hər bir iş üzrə xüsusi araşdırılması, onların edildiyi ifadə formasına, kontekstinə və aparılan prosessual tədbirlərə ehtiyatla diqqət yetirilməsinə olan zərurəti vurğulamağı vacib hesab edirik.