© Avropa Şurası/Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsi, 2012. Bu tərcümə Avropa Şurasının İnsan Hüquqları üzrə Etibar Fondunun dəstəyi ilə həyata keçirilib (www.coe.int/humanrightstrustfund). Məhkəmə tərcüməyə görə heç bir məsuliyyət daşımır. Əlavə məlumat almaq üçün bu sənədin sonunda verilmiş müəllif hüququna dair tam məlumata baxın.
© Council of Europe/European Court of Human Rights, 2012. This translation was commissioned with the support of the Human Rights Trust Fund of the Council of Europe (www.coe.int/humanrightstrustfund). It does not bind the Court. For further information see the full copyright indication at the end of this document.
© Conseil de l’Europe/Cour européenne des droits de l’homme, 2012. La présente traduction a été effectuée avec le soutien du Fonds fiduciaire pour les droits de l’homme du Conseil de l’Europe (www.coe.int/humanrightstrustfund). Elle ne lie pas la Cour. Pour plus de renseignements veuillez lire l’indication de copyright/droits d’auteur à la fin du présent document.
BEŞİNCİ BÖLMƏ
Johanna APPEL-IRRGANG və başqaları Almaniyaya qarşı
Ərizə №45216/07
QƏBULEDİLƏNLİK QƏRARI
6 oktyabr 2009-cu il
Strasburq
Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsi (beşinci bölmə) 6 oktyabr 2009-cu il tarixində aşağıdakı tərkibdə iclas edərək:
Peer Lorenzen, sədr,
Renate Jaeger,
Karel Jungwiert,
Rait Maruste,
Isabelle Berro-Lefèvre,
Mirjana Lazarova Trajkovska,
Zdravka Kalaydjieva, hakimlər,
və Claudia Westerdiek, bölmə katibi
11 oktyabr 2007-ci il tarixdə daxil olmuş yuxarıdakı ərizəyə baxaraq,
Məşvərət edərək, aşağıdakı qərarı qəbul edir:
İŞİN HALLARI
Ərizəçilər, Xanım Johanna Appel-Irrgang və onun valideynləri, Xanım Kerstin Appel və Cənab Ronald Irrgang, müvafiq olaraq 1993, 1956 və 1954-ci illərdə anadan olmuş və Berlində yaşayan alman vətəndaşlarıdır. Onlar Məhkəmədə Berlindən olan vəkillər Reymar və Hasso von Wedel tərəfindən təmsil olunmuşdur.
1. Işin mənşəyi
30 mart 2006-ci il tarixdə Berlin Deputatlar Palatası 26 yanvar 2004-cü il tarixli Məktəb haqqında Qanuna (Erstes Gesetz zur Änderung des Schulgesetzes) dəyişiklik haqqında ilk qanunu qəbul etdilər. Yeni qanunun 1-ci maddəsi 12-ci maddəyə, aşağıdakı mətndə 6-cı paraqrafın əlavə olunmasını nəzərdə tuturdu:
“Dövlət məktəblərinin 7-10-cu siniflərində etika dərsi bütün şagirdlərə tədris edilən dərsdir. Etika dərsinin məqsədi, şagirdlərin mədəni, etnik, dini və ya ideoloji mənşələrindən asılı olmayaraq, onların fərdi həyatın və social birgəyaşayışın mədəni və etik problemlərinə və eləcə də, dəyərlər və onların anlamı ilə əlaqədar müxtəlif təkliflərə konstruktiv şəkildə yanaşma qabiliyyətini inkişaf etdirməkdir. Beləliklə, şagirdlər həyatlarını müstəqil və məsuliyyətli şəkildə sürmək üçün fundamentləri mənimsəyəcək və sosial qabiliyyət və mədəniyyətlərarası dialoqa və etik fərqliliyə uygunlaşacaqlar. Bu məqsədlə, şagirdlərə fəlsəfə, dini və fəlsəfi etika, müxtəlif mədəniyyətlər və yaşam şəkilləri, dünyanın böyük dinləri və həyat tərzləri ilə əlaqədar biliklər ötürüləcəkdir. Etika dərsi Əsas Qanun və Berlin Konstitusiyası, Məktəb haqqında Qanunun 1-3-cü paraqraflarında nəzərdə tutulan ümumi etik prinsiplərə əsaslanır. Etika dərsi neytral şəkildə keçilir. Məktəblər bəzi mövzuları dini və fəlsəfi fikir dərslərini təmin edən icmalarla əməkdaşlıq zəminində dəyərləndirməyə dəvət edilir. Bu əməkdaşlığın formasını müəyyənləşdirmək məktəblərin səlahiyyətidir. Məktəb etika dərsinin məqsədi, məzmunu və forması barədə valideynləri vaxtında və müvafiq şəkildə məlumatlandırmalıdır.”
2006-cı ilin aprelində protestant inancına mənsub ərizəçilər bu qanunun əleyhinə Federal Konstitusiya Məhkəməsinə konstitusiya şikayəti verdilər (nömrə 1 BvR 1017/06). 14 iyul 2006-cı il tarixdə 3 hakimdən ibarət palatada Federal Konstitusiya Məhkəməsi bu şikayəti müdafiə vasitələrinin tükəndirilmədiyi səbəbilə qəbuledilməyən elan etdi: Məktəb haqqında Qanunun 46-cı maddəsinin 5-ci paraqafının birinci cümləsində (bax: “Müvafiq daxili hüquq və təcrübə”) nəzərdə tutulduğu kimi, dərsdən azad olunma barədə məktəb direktorluğuna və onun imtinası halında, inzibati məhkəməyə müraciət etməmişdilər.
20 iyul 2006-cı ildə ərizəçilər birinci ərizəçini etika dərsindən azad etmək barədə məktəbə müraciət etdilər. 29 iyul 2006-cı ildə Berlin inzibai məhkəməsinə tezləşdirilmiş müraciət qaydasında müraciət edərək əsas prosedur üzrə qərarın qəbul olunmasına qədər dərsdən azad olunma üzrə müvəqqəti qərarın qəbul edilməsini istədilər. 1 avqust 2006-cı il tarixində 30 mart 2006-ci il tarixli qanun qüvvəyə mindi.
2. İnzibati məhkəmələrin qərarları
21 avqust 2006-ci il tarixli qərarı ilə inzibati məhkəmə ərizəçilərin müraciətini rədd etdi. O ilk növbədə qeyd etdi ki, Məktəb haqqında Qanunun 46-cı maddəsinin 5-ci paraqafının birinci cümləsi (bax: “Müvafiq daxili hüquq və təcrübə”) dərsdən tamamilə azad olunmanı nəzərdə tutsa da, ərizəçilər bu azad olunmanı əldə etmək üçün əhəmiyyətli səbəb (wichtiger Grund) gətirməyiblər. Bundan əlavə, məhkəmə qeyd etdi ki, etika dərsinin məzmunu neytraldır və hər hansı dinin o birindən daha doğru və ya əhəmiyyətli olduğunu iddia etmir. Məkətb haqqında Qanunun 12-ci maddəsinin 6-cı paraqrafı nəzərdə tutur ki, etik ideya və prinsiplər pluralizm şəraitində ötürülməlidir. Bu, hər hansı bir etik norma üzərində qurulmamış və dini və fəlsəfi fikirlərin pluralizminə açıq olan və insan ləyaqəti və müstəqil inkişaf və məsuliyyətililik ideyalarından çıxış edən Əsas Qanunda nəzərdə tutulan prinsiplərə də uyğundur. İnzibati məhkəmə dəqiqləşdirdi ki, məktəbin dini neytrallığı və Dövlətin bu sahədəki mövqeyinin təcrübədə təmin etməməsinə dair heç bir sübut yoxdur. Butun hallarda, etika kursunun konkret hansı şəkildə təşkil edilməsi bu məhkəmə prosesinin predmeti deyildir.
23 noyabr 2006-cı il tarixdə İnzibati Appelyasiya Məhkəməsi inzibati məhkəmənin qərarını təsdiq etdi. O təsdiq etdi ki, etika dərsi dini faktları tədris etməklə məhdudlaşır və neytral şəkildə keçirilir. Dərsdə toxunulan böyük mövzular – humanizm, demokratiya və azadlıq – tolerans, digər inanclara hörmət, təbii ehtiyatların qorunması üçün məsuliyyət, münaqişələrin silah gücü ilə həllinin qarşısının alınması kimi digər mövzularla tamamlanır və Əsas Qanunun etik standartlarına uygundur. Digər tərəfdən, etikanın tədris olunmasının Ümumi Tədris Planına uyğun olmaması barədə heç bir göstərici yoxdur.
Ərizəçilərin Federal Konstitusiya Məhkəməsinin dövlət məktəbində sinif otağının divarına xaç asılmasına qadağa qoyması barədəki qərarını xatırlatması ilə əlaqədar İnzibati Appelyasiya Məhkəməsi hesab etdi ki, birinci ərizəçı oxşar vəziyyətdə deyil. Ərizəçilər “dinsiz, yəni dünyəvi” bir dərsi almaq məcburiyyəti barədə şikayət edirlər. Ona görə də, per definitionem, vicdan azadlığına müdaxilə mövcud ola bilməz. Vicdan azadlığı bütün hallarda təmin olunur, çünki maraqlı şəxsin xristian inancının etik dəyərlərinin tədris olunduğu din dərslərinə qatılmaq imkanı var. Ərizəçilərin etika dərsinin anti-klerikal və anti-din xarakterli olması barədə iddiası is tamamilə əsassızdır. Digər tərəfdən, ərizəçilərin “frank-masson idealogiyası”na istinadlarından isə belə görünür ki, onlar etika dərsini din dərsi kimi fakultətiv olan və buna görə də etika dərsi ilə müqayisə oluna bilməyəcək humanizm dərsi (Humanistische Lebenskunde) ilə qarışıq salırlar.
Dərsdən azad olmaq icazəsinin qeyri-mümkünlüyünə gəlincə, İnzibati Appelyasiya Məhkəməsi hesab etdi ki, ərizəçilərin iddia etdikləri din dərsi ilə etika dərsi arsında seçmək hüququ mövcud deyildir və hüquqi bazadan məhrumdur. Konstitusiya hüququ etika dərsinin din dərsinə girməyən tələbələr üçün əvəzedici dərs kimi tədris olunmasına imkan versə idi belə, Berlin qanunvericisinin etika dərsini bütün şagirdlərə icbari şəkildə tədris olunan bir dərs kimi programa salmasına mane oluna bilməz.
3. Federal Konstitusiya Məhkəməsinin qərarı
Federal Konstitusiya Məhkəməsinin 3 hakimdın ibarət palatası 15 mart 2007-ci il tarixdə ərizəçilərin yeni konstitusiya şikayətini qəbul etməkdən imtina etdi (no 1 BvR 2780/06). Bu qərar ərizəçilərə 19 aprel 2007-ci ildə göndərildi.
Məhkəmə ilk öncə hesab etdi ki, mübahisə olunan qərarlar tezləşdirilmiş prosedur qaydasında çıxarılmış olsa da, şikayət qəbulolunan hesab edilə bilər. Federal Konstitusiya Məhkəməsi izah etdi ki, inzibati məhkəmələr ərizəçilərin qaldırdığı məsələləri detallı şəkildə müzakirə etdiyinə görə, onun əsas prosedur çərçivəsində hər hansı başqa bir faktın müəyyənləşdirilməsini və ya mahiyyət üzrə başqa nəticə çıxarılmasını gözləməsinə ehtiyac yoxdur.
Konstitusiya şikayətinin əsaslandırılması məsələsini nəzərdən keçirərək Federal Konstitusiya Məhkəməsi hesab etdi ki, tədris proqramına azad olunma imkanı verilmədən məcburi etika dərsinin salınması nə birinci ərizəçinin Əsas Qanunun 4-cü maddəsinin 1-ci paraqrafında nəzərdə tutulan din azadlığı hüququnu, nə də ikinci və üçüncü ərizəçinin Əsas Qanunun 6-ci maddəsinin 2-ci paraqrafı tərəfindən təmin olunan övladlarını öz dini və fəlsəfi düşüncələrinə uyğun şəkildə tərbiyə etmək hüquqlarını pozmur. Etika dərsində iştirak etmək öhdəliyi şagirdlərə və onların valideynlərinə din dərsini almamaq üçün hər hansı təzyiq kimi tövsif oluna bilməz. Dogrudur ki, din dərsi alan şagirdin dərs saatı belə dərsi almayan şagirdinkinə nisbətən daha çoxdur, lakin bu fərq əhəmiyyətli fərq deyildir. Belə əlavə dərs yükünün olması əslində fakultətiv dərsə yazılmış şagird üçün normal haldır və etika dərsinin məcburi tədris olunan dərslər arasında olub-olmamasından asılı deyildir.
Federal Konstitusiya Məhkəməsi həmçinin müəyyən etdi ki, birinci ərizəçi onun inancına zidd olan bir dərsi almağa məcbur edilməmişdir. Əsas Qanunun maddə 4 § 1 və maddə 6 § 2-də elan edilən hüquqlara heç bir qanuni məhdudiyyət qoyula bilməsə də, onların məhdudlaşdırılması Əsas Qanunun özündə, yəni Dövlətə təhsil missiyası həvalə edən maddə 7 § 1-də nəzərdə tutulmuşdur. Bu missiyaya əsasən, Dövlət tədris məqsədlərini, neytrallığını və valideynlərin təlim-tərbiyə konsepsiyalarına və ideyalarına toleratlığını qorumaqla, müstəqil şəkildə izləməlidir. Dövlət orqanları cəmiyyətdə dini sülhü pozacaq hər hansı ideoloji təbliğata və inanclardan hər hansı biri ilə birbaşa və ya dolayı şəkildə identifikasiyaya yol verə bilməz. Maraqların münaqişəsi zamanı uşağın dini azadlığı və valideynlərin təhsil hüquqları Dövlətin təhsil missiyası ilə tarazlaşdırılmalıdır. Qanunvericinin vəzifəsidir ki, tolerans prinsipi naminə, müxtəlif inanclara və fikirlərə malik uşaqların olduğu dövlət məktəbində təbii olaraq ortaya çıxan gərginlikləri tarazlaşdırsın. Nəticədə, istisna olaraq hər hansı bir inanca istiqamətlənmiş etika dərsi, hər hansı bir şagirdin cəmiyyətin müdafiə etdiyi hər hansı mənəvi, etik və ya dini mövqeyə görə təcrid olunaması qədər qeyri-qanuni olardı. Pluralist ideyalara və fikirlərə açıqlıq liberal və demokratik Dövlətdə ilkin konstitusion şərtdir. Dövlət dini və fəlsəfi icmaçılıq fenomeninin çicəklənməsinin qarşısını almağa və milli azlıqların inteqrasiyasına şərait yaratmağa çalışmaqda haqqlıdır. Bu məsələ ilə əlaqədar Federal Konstitusiya Məhkəməsi dəqiqləşdirdi ki, inteqrasiya təkcə dini və ya fəlsəfi fikirlərinə görə çoxluq təşkil edənlərin azlıqları təcrid etməməsi deyil, həm də fərqli inan və fikirlərə malik olanlarla dialoqa açıq olmasıdır. Dövlət məktəbinin məqsədlərindən biri də bu tolerans ruhunda təhsil vermək və birgəyaşayışı təcrübədə reallaşdırmaq ola bilər. Şagirdlərin tolerant yanaşma sərgiləyə bilmək və dialoqa axtarışında olmaq qabiliyyəti demokratik cəmiyyətdə iştirakın və fərqli inancların və fəlsəfi fikirlərin qarşılıqlı hörmət zəminində sosial birgəyaşayışın əsas şərtlərindən biridir.
Federal Konstitusiya Məhkəməsinə görə, tədris proqramı çərçivəsində şagird və valideynlər özlərinkindən fərqli inanc və fikirlərlə qarşılaşmamaq kimi bir xahiş edə bilməzlər. Hər bir inancın öz yerinin olduğu bir cəmiyyətdə Əsas Qanunun 4-cü maddəsinin 1-ci paraqrafından belə bir hüquq çıxarıla bilməz. Ona görə də bəzi dini icmaların əsas prinsiplərinə zidd olsa belə, bir məktəbdə biologiya dərsində təkamül nəzəriyyəsini tədris olunması, yaradılış barədə yalnız din dərsində danışılması və ya seksual təhsil dərsində cinsi yolla keçən xəstəliklər və ya qorunma barədə biliklərin ötürülməsi tənqid oluna bilməz. Berlin qanunvericisinin cəmiyyətdə birgəyaşayışla əlaqədar əsas dəyərlərin ötürülməsi və müxtəlif dinlərin və fəlsəfi fikirlərin bir dərsdə keçilməsi qərarını qəbul etməsi uşaqların və valideynlərin əsas hüquqlarını o vaxt pozmuş ola bilər ki, Dövlət etika dərsinin konsepsiyası və tədrisi zamanı öz neytrallıq vəzifəsinə riayət etməmiş olsun.
Ərizəçələrin etika dərsindən azad ola bilməməsinin proporsionnalığın pozuntusu olduğunu iddia etməsinə gəlincə, Federal Konstitusiya Məhkəməsi hesab etdi ki, Berlin qanunvericisinin, öz təhsil missiyası çərçivəsində, şagirdlərin hamısına, onların hər hansı dinə və ya fəlsəfi fikrə mənsubiyyətindən asılı olmadan, ümumi dərsdə ümumi dəyərlər bazasını ötürmək və həmin dərsdə digər dinlər və fəlsəfi fikirləri öyrətmək hüququ vardır. Berlin cəmiyyətinin spesifik xüsusiyyətlərini və dini orientasiyasını nəzərə alaraq, qanunvericinin izlədiyi legitim məqsədlərə – şagirdlərin cəmiyyətə inetqrasiyası və onlara dözümlülük ruhunun təlqini – daha yaxşı cavab vermək üçün tədris olunan mövzuların bölünərək müxtəlif din dərslərində və ya başqa dərslərdə tədris olunması və ya şagirdlərə etika dərsindən azad olunmaq imkanı verilməsi əvəzinə ümumi və bu mövzuların hamı üçün məcburi bir etika dərsində birləşdirilməsinin daha uyğun olacağı qərarını vermək hüququ vardır.
Nəhayət, Federal Konstitusiya Məhkəməsi hesab etdi ki, etika dərslərinin neytral olmamasına dair heç bir göstərici yoxdur. Məktəb haqqında Qanunun 12-ci maddəsinin 6-cı paraqrafının 6-cı cümləsi bilavasitə elan edir ki, etika dərsi Dövlətin dini və ideoloji neytrallıq vəzifəsinə uyğun şəkildə tədris olunmalıdır. Təhsilin çərçivə planı da bu şərti olduğu kimi götürərək nəzərdə tutur ki, əgər müəllimdən dərsdə toxunulan etik məsələlərə uyğun bir yanaşmasının olması və onun bu yanaşmanı etibarlı şəkildə ötürməsı gözlənilir və şagirdlərə hər hansı qeyri-qanuni təsir qəbuledilməzdir. Bundan əlavə, etika dərsinin məzmunu əsas mənəvi normalara istinad etməlidir. Beləliklə, şagirdlər Əsas Qanunda və Berlin Konstitusiyasında sadalanan əsas hüquqların sivil birgəyaşayış üçün lazım olan bazanı təşkil etdiyini anlamalıdırlar. Nəhayət, etika dərsi şagirdlərə qərb mədəniyyətində, xüsusilə də Maarifçilik və Humanizm dövründə iz qoyan əsas ideya və dəyərləri ötürür. O həmçinin, şagirdlərin fəlsəfə, mədəniyyət, din və ideoloji fikirlər vasitəsilə ifadə olunan ideyalarla tanışlığı və onların müzakirəsinə şərait yaradır. Federal Konstitusiya Məhkəməsi belə nəticəyə gəldi ki, etika dərsinin konsepsiyası Dövlətin neytrallıq və müxtəlif inanc, din və fəlsəfi fikirlərə açıqlıq vəzifəsinə riayət edir. Etika dərsinin konkret şəkildə tədrisinin qanuna və ya Təhsilin Çərçivə Planına uyğun olmaması barədə heç bir məlumat yoxdur.
Ərizəçilərin Federal Konstitusiya Məhkəməsinin Brandebourg Torpağında etika dərsinin proqrama salınmasıyla əlaqədar verilən bir şikayət çərçivəsində təklif etdiyi və etika dərsindən azad olunma imkanının tanınmasını də məsləhət edən dostcasına həlli xatırlatması ilə əlaqədar olaraq, Yüksək Məhkəmə xatırlatdı ki, tərəflərin bu dostcasına həllin qəbul edilməsi ilə konstitusiya şikayətinin predmeti yox olmuşdur və nəticədə, bu işin mahiyəti üzrə qərar çıxarılmasına ehtiyac qalmamışdır.
26 aprel 2009-cu ildə din dərsləri ilə dövlət tərəfindən təşkil olunan etika dərsinin bərabər vəziyyətə gətirilməsi məqsədi ilə referendum keçirildi. İştirak faizinin qeydiyyata düşmüş seçicilərin 29%-ni təşkil etdiyi referendumda bu təklif səs verənlərin 48 faizinin müsbət rəyini ala bildi. Bu rəqəm isə, iştirak faiznin aşağı olması nəzərə alınmaqla, qanuni kvota səviyysinə (qeydiyyatda olan seçicilərın ümumi sayının dörddə biri) çatmadı.
Berlin Dövlətinin Hökümətinin (Senat) referendum zamanı çap olunan rəyinə görə, Berlinin 3,4 milyon əhalisinin üçdə biri 250-dən çox dini və ya fəlsəfi cərəyandan birinə aid olduğunu elan edir və berlin məktəblilərinin yarısı immiqrasiya etmiş ailələrdəndir.
B. Müvafiq daxili hüquq və təcrübə
1. Əsas qanun
Əsas qanunun 4-cü maddəsinin 1-ci paraqrafı inanc və iradə azadlığını və dini və fəlsəfi inancları tətbiq etmək azadlığını təmin edir. Maddə 6 § 2 valideynlərin öz övladını böyütmək və tərbiyə etmək üzrə təbii hüquqlarını tanıyır. Maddə 7 § 1 elan edir ki, təhsil bütünlüklə Dövlətin nəzarəti altındadır. Maddə 7 § 2 nəzərdə tutur ki, valideynlik hüququ olan şəxslər uşaqların dini dərslərdə iştirakı barədə qərar vermək hüququna malikdirlər.
2. Məktəb haqqında qanun
Berlinin 26 yanvar 2004-cü il tarixli məktəb haqqında qanunun (Schulgesetz) 13-cü maddəsi nəzərdə tutur ki, fakultətiv olan din və ya fəlsəfə dərslərin qanunun tələrblərinə riayət edən, uzunmüddətli xarakter daşıyan və geniş şəkildi dini və ya fələsfi fikirləri ötürmək məqsədi güdən dini və ya başqa icmalar tərəfindən təşkil olunur. Bu icmalar din və ya fəlsəfi düşüncə dərslərinin bütün dərslərə tətbiq olunan ümumi qaydalara riayət olunmaqla tədris olunmasına nəzarət etməlidir. Uşaqların 14 yaşa çatanadək bu dərslərdə iştirak edib-etməməsi barədə qərarı valideynləri verir. Məktəb bu dərslərə yazılmış şagirdlər üçün dərs cədvəlində həftədə 2 saat ayırmalı və dərs otağı təşkil etməlidirlər. Din dərsinə yazılmayan şagirdlər bu saatlarda sərbəst olmalıdırlar.
Maddə 46 § 5 nəzərdə tutur ki, hər hansı əhəmiyyətli səbəb olduqda şagird tədris olunan dərslərdən birindən tamamilə və ya dərsin bir hissəsindən azad oluna bilər.
3. Təhsilin çərçivə planı
Təhsil, Gənclik və İdman Nazirliyinin (Senatsverwaltung) hazırladığı orta təhsilin çərçivə planı (Rahmenlehrplan für die Sekundarstufe I) 2006/2007-ci tədris ilində 7-10-cu siniflər üçün etika dərsi üzrə fəsil 2.2-də (etika dərsinin əsasları və funksiyası) aşağıdakıları nəzərdə tutur:
Dini və ideoloji neytrallıq
“Etika dərsi dini və ideoloji cəhətdən neytral şəkildə tədris olunur”. Xüsusi bir mövqe üzərində qurulmuş və ya təbliğat qadağandır. Dəyərlərlə (wertneutral) əlaqədar isə dərs neytral ola bilməz. Gənclər hümanistlik, demokratiya və ya azadlıq ruhunda tərbiyə olunmalıdır. Tolerans, fərqli inanclara hörmət, təbii ehtiyatların qorunması üçün məsuliyyət və münaqişələrin silah gücünə həllinin qarşısının alınması bu təhsilin hissəsidir. Reallıqda təzadlı olan fikirlər dərsddə də təzad kim tədris olunmalıdır. Müəllimin dərsdə toxunulan məsələlər və dəyər münaqişələri ilə əlaqədar öz nöqteyi-nəzəri olmalıdır və o, bu fikirləri etibarlı şəkildə ötürməlidir. Təbii ki, bu dərs şagirdlər üzərində hər hansı qeyri-qanuni təsir buraxmamalıdır”.
Tədrisin çərçivə planının 5-ci fəsli etika dərsində toxunulmalı olan altı əsas mövzu sadalanır: “Kimlik, dostluq, xoşbəxtlik”, “Azadlıq, məsuliyyət, həmrəylik”, “Ayri-seçkilik, şiddət və döxümlülük”, “Bərabərlik, hüquq və ədalət”, “Günahkarlıq, vəzifə və vicdan”, və “Bilinc, ümid və inanc”. Hər bir tematik mövzuda, çərçivə planı 3 fərqli prespektivdə öyrənilməli olan mövzular təqdim edir: fərdi prespektiv, sosial prespektiv və ideyaların tarixi prespektivi. Beləliklə, birinci tematik mövzuda plan digər məsələlər ilə birgə, Aristotelin 3 dostluq formasını, qardaşlıq ideyası, inanc üzrə icmamalaşma kimi mövzuları öyrənməyi təklif edir. Ikincidə məsuliyyət və inanc etikası, muxtariyyət və çoxluq, dinin yaxınını sevmək əmri kimi mövzular təklif olunur. Üçüncü qrupa daxil olan mövzular arasında sosial darvinizm, mədəni identiklik, dünya dinləri etikasında düşmənin sevgisinin formaları, tolerans, platonik sevgi vardır. Dördüncüdə insanların bərabərliyinin və bərabərsizliyinin antropoloji və etik əsasları, hüquq və mənəviyyat, ədalət nəzəriyyəsi və onun prinsipləri mövzuları təklif olunur. Beşinci tematik mövzu daxilində çərçivə planı xristianlıqda ilkin günah ideyası, kollektiv səhv, “Bu”, “Mən” və “Üstün mən” kimi mövzuların öyrənilməsini nəzərdə tutur. Sonuncu qrupa gəlincə isə, çərçivə planı Platon, Renessans, empirizm və rasionalizm, utopiyalar, elmi fantastika, romantizm, yüksəliş və inkişaf, inanc və batil inanclar, din, Kilsə və Dövlət, dünyəviləşmə, pastorluq və dini icmanı əhatə edir.
ŞİKAYƏTLƏR
Ərizəçilər şikayət edirlər ki, birinci ərizəçi məktəb proqramına salınması Dövlətin neytrallıq vəzifəsinə zidd olan etika dərsində iştirak etməyə məcbur edilir. Bu dərsdə onlara inanclarına uyğun olmayan fikirlər aşılanır. Onlar həmçinin qeyd edirlər ki, Dövlətin Əsas Qanunun 7-ci maddəsinin 1-ci §-ında nəzərdə tutulan təhsilə nəzarət missiyası Konvensiyanın 9-cu maddəsinin 2-ci §-ında sadalanan məhdudiyyətlər arasında deyildir. Onlar Konvensiyanın 9-cu maddəsinə və 1-ci Protokolun 2-ci maddəsinin 2-ci cümləsinə istinad edirlər.
HÜQUQİ MƏSƏLƏLƏR
Ərizəçilərin fikrincə, Berlin məktəblərində icbari etika dərsinin salınması aşağıdakıları nəzərdə tutan Konvensiyanın 9-cu maddəsi və 1-ci Protokolun 2-ci maddəsinin 2-ci cümləsi ilə təmin olunan hüquqlara ziddir:
Maddə 9
1. Hər kəsin fikir, vicdan və din azadlığı hüququ var; bu hüquqa öz dinini və ya əqidəsini dəyişmək azadlığı, öz dininə və ya əqidəsinə həm təkbaşına, həm də başqaları ilə birlikdə etiqad etmək və açıq, yaxud şəxsi qaydada ibadəti, təlimləri, dini və mərasim ayinlərini yerinə yetirmək azadlığı daxildir.
2. Öz dininə və baxışlarına etiqad etmək azadlığı yalnız ictimai asayiş maraqları naminə, ictimai qaydanı, sağlamlığı, yaxud mənəviyyatı qorumaq üçün və ya digər şəxslərin hüquq və azadlıqlarını müdafiə etmək üçün qanunla nəzərdə tutulmuş və demokratik cəmiyyətdə zəruri olan məhdudiyyətlərə məruz qala bilər.
Maddə 2 Protokol 2
Hər bir şəxsin təhsil hüququndan imtina edilə bilməz. Dövlət təhsil və tədris sahəsində öz üzərinə götürdüyü funksiyaları yerinə yetirərkən, valideynlərin öz dini və fəlsəfi baxışlarına müvafiq olan təhsil və tədrisi təmin etmək hüququna hörmət edir.
Ərizəçilər əvvəlcə qeyd edirlər ki, etika dərsinin məktəb proqramına salınması Dövllətin neytrallıq vəzifəsinə ziddir, çünki Dövlət dərsin məzmunu təyin edir, “etika” terminin və dərsin əsasını təşkil edən “dəyərlər bazası”nı müəyyən edir və müəllimləri hazırlayır və bu sonuncular vasitəsilə şagirdlər üzərində böyük təsirə malik olur. Onlar bundan əlavə qeyd edirlər ki, etika dərsinin məzmunu onların dini inanclarına uyğun deyil. Bu dərsdə tədris edilən fəlsəfi etika bir sıra sahədə xristian etikası ilə təzad təşkil edir. O, Tanrının mövcudluğunu danır, dünyəvi, ateist və anti-din xarakter daşıyır və Federal Konstitusiya Məhkəməsinin qeyd etdiyi kimi, Maarifçilik dövrünün və hümanizm ideyalarından ilhamlanır. Dini icmaların nümayəndələrinin iştirakı olmadan hazırlanmış Təhsilin çərçivə planı, Zengin c. Turquie (no 1448/04, CEDH 2007 XI) işində sunni islamının olduğu kimi, çoxluğun dini olan xristinalığa heç bir diqqət ayırmır. Ərizəçilər həmçinin hesab edirlər ki, ateist etika dərsində şagirdlərdən aktiv iştirak tələb edilməsi intensiv hal alır və Federal Konstitusiya Məhkəməsinin Əsas Qanuna zidd elan etdiyi sinif otaqlarının divarlarından xaç asılmasından daha əhəmiyyətli bir din azadlığı pozuntusudur. Nəhayət, ərizəçilər iddia edirlər ki, Dövlətin Əsas Qanunun 7-ci maddəsinin 1-ci §-ında nəzərdə tutulan təhsilə nəzarət missiyası Konvensiyanın 9-cu maddəsinin 2-ci §-ında sadalanan məhdudiyyətlər arasında deyildir və ona görə də etika dərsində məcburi iştirak üçün əsas sayıla bilməz. Onlar qeyd edirlər ki, dərsdən azad olmaq imkanı (Tərəfdaş Dövlətlərin çoxu belə bir imkanı tanıyır, bax: Zengin, § 34), Federal Konstitusiya Məhkəməsinin Bradenbourg Torpağında etika dərsinin tədris proqramına salınmasıyla əlaqədar bir şikayətə baxarkən qeyd etdiyi kimi, bu baxımdan qeyri-qanuni məhdudiyyətin artıq olmasına səbəb olardı. Bu məsələ ilə əlqaədar onlar təkid edirlər ki, onların işinə baxarkən yuksək məhkəmənin qeyd etdiyinin əksinə olaraq, sonuncu konstitusiya şikayəti predmetsiz deyildi, çünki o işdə şikayətçilərin bir hissəsi Federal Konstitusiya Məhkəməsinin dostcasına həll təklifini qəbul etməmiş və başqa bir şikayət ərizəsi vermişdilər (no 25159/04, Dreke c. Allemagne) . Bundan əlavə, 6 sentyabr 2006-cı il tarixində Berlinin Protestant və Katolik Kilsələri tərəfindən verilmiş bir pres-relizə əsasən, etika dərsinin tədris proqramına salınması ilə əlaqədar şagirdlərin dərs saatının çoxalması səbəbindən din dərsində iştirak dörddə birə qədər azalmışdır.
Məhkəmə ilk öncə hesab edir ki, ərizəçilərin daxili məhkəmələr qarşısında əsas prosesin nəticəsini gözləmədiklərinə görə tənqid etmək olmaz. Belə ki, Federal Konstitusiya Məhkəməsinin fikrincə, inzibati məhkəmələr ərizəçilərin qaldırdığı məsələləri detallı şəkildə incələmişlər və ona görə də əsas posedurda məhkəmələrin hər hansı başqa bir faktı müəyyənləşdirməsi və ya hər hansı başqa nəticəyə gəlməsini gözləmək lazım deyildi.
Məhkəmə daha sonra hesab edir ki, ərizəçilərin qaldırdığı şikayətləri 1-ci Protokolun 2-ci maddəsinin 2-ci cümləsi altında araşdırmaq lazımdır. O xatırladır ki, Konvensiyanın 8, 9 və 10-cü maddələrinin ilə birgə oxunmalı olan bu müddəanın ümumi təfsiri ilə əlaqədar prinsiplər iki yeni qərarda xülasə edilmişdir (Hassan və Eylem Zengin, §§ 47-55 et Folgerø və başqaları Norveçə qarşı [BP], no 15472/02, § 84, CEDH 2007 VIII). O, xüsusilə qeyd edir ki, təhsil programının müəyyənləşdirilməsi və təşkili prinsipcə, Tərərfdaş Dövlətlərin səlahiyyət dairəsinə aiddir, lakin onlar nəzarət etməlidir ki, tədris proqramindakı məlumat və biliklər şagirdlərdə yersiz proselitizmdən uzaq və sakit bir atmosferdə din məsələsinə tənqidi yanaşma formalaşdıracaq obyektiv, tənqidi və pluralist şəkildə ötürülsün. Dövlətlərin xüsusilə uşaqlarının təlim və tərbiyəsi üçün cavabdeh olan valideynlərin dini və fəlsəfi inaclarına zidd kimi qiymətləndiriləcək hər hansı təbliğat məqsədi daşıması qadağandır. Keçilməməli olan sərhəd burdadır.
Məhkəmə qeyd edir ki, ərizəçilər əsasən iddia edirlər ki, etika dərsi neytral deyil və dünyəvi xarakterinə görə onların dini inancları ilə ziddiyət təşkil edir.
O müşahidə edir ki, məktəb haqqında qanunun 12-ci maddəsinin 6-cı §-na əsasən orta məktəb şagirdlərinin mədəni, etnik, dini və ya ideoloji mənşəyindən asılı olmayaraq, fərdi və sosial həyatın əsas mədəni və etik problemlərinə elə yanaşmaya təbii meyl və bacarıq aşılamaq məqsədi daşıyır ki, bunun köməyi ilə şagirdlər sosial və mədəniyyətlərarası dialoq bacarığı əldə etsinlər. Bu məqsədlə, etika dərsi şagirdlərə fəlsəfə, dini və fəlsəfi etika, müxtəlif mədəniyyətlər və həyat tərzləri və dünyanın böyük dinləri barədə biliklər ötürür. Federal Konstitusiya Məhkəməsinin fikrincə, ideya və fikirlərin pluralizmi liberal və demokratik bir Dövlətdə dövlət məktəbinin ilkin şərtidir və Dövlətlərin dini və fəlsəfi xarakterli icmaçı fenomenlərin yayılmasının qarşısını ala və azlıqların inteqrasiyasını təşviq edə bilərlər. Şagirdlərin tolerans və dialoq qabiliyyəti demokratik həyatda iştirakın və cəmiyyətdə fərqli inancların və fəlsəfi düşüncələrin qarşılıqlı hörmət zəminində yaşaması üçün əsas şərtlərdir.
Məhkəmənin fikrincə, etika dərsinin məqsədləri Protokol 1 maddə 2-də göstərilən pluralizm və obyektivlik prinsiplərinə (bax: yuxarıda istinad edilən Zengin, § 59, Folgerø, § 88, və Konrad Almaniyaya qarşı (qərardad), no 35504/03, 11 sentyabr 2006) və Avropa Şurası Parlament Assambleyasının rekomendasiyalarına (yuxarıda istinad edilən Zengin, §26 və 27) uyğundur. Məhkəmə xatırladır ki, yuxarıda istinad edilən Zengin və Folgerø işlərində o, birinci işdə ərizəçinin islamın çoxluğun məzhəbindən fərqli bir məzhəbinə, ikinci işdə isə ərizəçinin heç bir dinə qulluq etməməsinə baxmayaraq, dini xarakteri dərslərdə iştirak etməyə məcbur edilməsi səbəbilə Protokol 1 maddə 2-nin pozuntusunu tapmışdı. Bu işdə isə, birinci ərizçinin iştirak etməli olduğu etika dərsləri neytraldır və hər hansı müəyyən din və ya inanca özəl diqqət ayırmır və şagirdlərə ümumi dəyərlər bazası ötürmək və onların inancından fərqli inanclara malik insanlara açıq olmağı öyrətmək məqsədi daşıyır. Məhkəmə Federal Konstitusiya Məhkəməsinin xatırlatdığı kimi qeyd edir ki, tədrisin çərçivə planına əsasən müəllimdən dərsdə keçilən etik məsələrə dair özünün nöqtəyi-nəzərinin olması və onu şagirdlərə etibarlı şəkildə ötürməsi tələb olunsa da, onun şagirdlər üzərində hər hansı qeyri-qanuni təsiri qadağandır. Praktikada etika dərsinin tədrisi məsələsinə gəlincə isə, Məhkəmə müəyyən etdi ki, ərizəçilər 2006-2007-ci tədris ilində etika dərsində ötürülən biliklərin onların dini inaclarına zidd olduğunu və ya təbliğat məqsədi daşıdığını iddia etmirlər. İnzibati tribunal digər tərəfdən qeyd etmişdi ki, etika dərsinin konkret keçilmə şəkli onun qarşısında qaldırılan prosedurun predmeti deyildi.
Ərizəçilərin Almaniyanın xristianlıq ənənəsinə baxmayaraq, etika dərsinin proqramında xristianlığın kifayət qədər nəzərə alinmaması ilə bağlı arqumentinə gəlincə isə, Məhkəmə hesab edir ki, onun yurisprudensiyasına əsasən Tərəfdaş Dövlətin tədris proqramında ölkənin tarixi və ənənələri səbəbilə, hər hansı bir dinin öyrənilməsinə, pluralizm və obyektivlik prinsiplərinə zidd olaraq təbliğat xarakteri daşımadan (yuxarıda istinad olunan Zengin § 63, Folgerø, § 89) daha geniş yer vermək imkanının olduğu halda, Berlin orqanlarının fərqli inanc və düşüncələrə yer ayıran neytral etika dərsinə üstünlük verməsi öz-özlüyündə Konvensiya ilə əlaqədar problem yarada bilməz. Bununla əlaqədar Məhkəmə qeyd edir ki, Federal Konstitusiya Məhkməsi bu seçimi Berlin Dövlətində spesikik faktlar və dini istiqamətləri nəzərə alaraq təsdiq etmişdir. Berlin qanunvericisinin şagirdlərin dini və ya fəlsəfi mənşəyinə görə ayrıca din dərslərinə göndərilməsi və ya etik məsələrin tədris olunan başqa dərslərdə ayrı-ayrı öyrənilməsi əvəzinə, şagirdlərin ümumi və məcburi bir dərsdə iştirak etməsinin qarşıya qoyulmuş məqsədlərə daha yaxşı çatmağa şərait yaratması barədəki düşüncəsi, bu məsələ üzrə Dövlətin təqdir səlahiyyəti çərçivəsindədir və prinsipcə, Məhkəmə onun uyğun olub-olmadığını yoxlamalı deyil (Kjeldsen, Busk Madsen və Pedersen Danimarkaya qarşı, 7 dekabr 1976, § 53, A seriyası no 23, Jimenez Alonso və Jimenez Merino İspaniyaya qarşı (qərardad), no 51188/99, 25 May 2000 və Valsamis Yunanıstana qarşı, 18 dekabr 1996, §§ 28 və 31-32, Qərar və Qərardadlar Toplusu 1996 VI).
Ərizəçilərin etika dərsinin onların dini etiqadlarına zidd olması şikayəti ilə əlaqədar Məhkəmə müşahidə edir ki, nə məktəb haqqında qanunun, nə də tədrisin çərçivə planının məzmunu, bu dərsin hər hansı konkret bir etiqada üstünlük verməsi və ya başqa bir etiqadı, xüsusilə xristianlğı kənara qoyulması və ya ona qarşı olunması barədə nəticə çıxarmağa imkan vermir. Bununla əlaqədar, Məhkəmə qeyd edir ki, tədrisin çərçivə planı müxtəlif etik məsələlərin öyrənilməsini təklif edir ki, onların da arasında “dinin yaxınını sevmək əmri”, “düşmənə sevgi”, xristinalıqda ilkin günah və ümumilikdə dinlər (təktanrılıq, çoxtanrılıq, Kilsə və Dövlət və dini içma) var. Digər tərəfdən, qeyd etmək lazımdır ki, Məktəb haqqında Qanunun 12-ci maddəsinin 6-cı §-da məktəblər bəzi mövzuları dini və fəlsəfi icmalarla əməkdaşlıq edərək tədris etməyə dəvət olunurlar. Ərizəçilərin etika dərsinin xristinalıqla əlaqədar tənqidi ideya və konsepsiyalara toxunduğu arqumentinə gəlincə, Məhkəmə hesab edir ki, Konvensiyadan etiqadına zidd etiqad və fikirlərə məruz qalmamaq kimi bir hüquq çıxarıla bilməz (bax: mutatis mutandis, yuxarıda istinad olunan Konrad). Məhkəmə hər şeydən əvvəl müşahidə edir ki, birinci ərizəçi məktəbdə keçirilən din dərslərində iştirak etməyə davam edə bilər və valideynləri öz övladlarını maarifləndirə və ona məsləhətlər verə bilər və özlərinin təbii tərbiyəçi funksiyasını yerinə yetirə və öz dini etiqadlarına uyğun istiqamətdə yönləndirə bilərlər (yuxarıda istinad olunan Kjeldsen, Busk Madsen və Pedersen , § 54, Konrad, Jimenez Alonso və Jimenez Merino). Məhkəmə bu məsələ ilə əlaqədar müşahidə edir ki, ərizəçilər daxili məhkəmələr qarşısında qaldırdıqları arqumentlərini onun qarşısında əsaslandırmamışlar. Bu arqumentə görə etika dərsinin proqrama salınması din dərsində iştirakı çətinləşdirib. Protestant və Katolik kilsələrinin pres-relizinə sadə istinad yetərli ola bilməz.
Yuxarıdakıları nəzərə alaraq, Məhkəmə hesab edir ki, məcburi etika dərsini tədris proqramına salarkən milli orqanlar mahiyyət etibarı ilə Dövlətin üzərinə uşaqların təhsil hüququnu həyata keçirməsinə nəzarət etmək öhdəliyi qoyan Protokol 1 maddə 2 çərçivəsində onlara tanınan təqdir səlahiyyətinin həddini aşmamışlar (Costello-Roberts Böyük Britaniyaya qarşı, 25 mats 1993, § 27, seriya A, no 247 C, və Martins Casimiro və Cerveira Ferreira Luksemburqa qarşı (qərardad.), no 44888/98, 27 aprel 1999). Məhkəmə belə nəticəyə gəlir ki, Berlin orqanları etika dərsindən ümumi azad olma imkanı nəzərdə tutmaq öhdəliyi daşımırdılar. Başqa bir Torpağın bu məsələ ilə əlaqədar başqa bir seçim etməsi bu nəticəni dəyişə bilməz. Konvensiyanın 9-cu maddəsinə əsasən hər hansı ayrıca məsələ qalxmır.
Bundan belə nəticə cıxır ki, ərizçilərin şikayəti açıq-aşkar əsassızdır və Konvensiyanın 35-ci maddəsinin 3 və 4-cü bəndlərinə əsasən rədd edilməlidir.
Bu əsaslarla, Məhkəmə yekdilliklə,
Ərizəni qəbuledilməz elan edir.
Claudia Westerdiek Peer Lorenzen
Məhkəmə katibi Sədr
©Avropa Şurası/Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsi, 2012.
Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsinin rəsmi dilləri ingilis və fransız dilləridir. Bu tərcümə Avropa Şurasının İnsan Hüquqları üzrə Etibar Fondunun dəstəyi ilə həyata keçirilib (www.coe.int/humanrightstrustfund). Məhkəmə tərcüməyə və onun keyfiyyətinə görə heç bir məsuliyyət daşımır. Tərcüməni Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsinin presedent hüququnu təşkil edən işlərin daxil olduğu HUDOC məlumat bazasından (http://hudoc.echr.coe.int) və ya Məhkəmənin razılığı ilə yerləşdirilən istənilən digər məlumat bazasından yükləmək olar. Tərcüməni qeyri-kommersiya məqsədlərilə bu şərtlə yenidən nəşr etmək mümkündür ki, məhkəmə işinin tam adı, yuxarıda göstərilmiş müəllif hüququna dair qeyd və Avropa Şurasının İnsan Hüquqları üzrə Etibar Fonduna istinad göstərilsin. Tərcümənin hər hansı bir hissəsindən kommersiya məqsədi ilə istifadə etmək nəzərdə tutularsa, bu ünvana müraciət etmənizi xahiş edirik publishing@echr.coe.int.
© Council of Europe/European Court of Human Rights, 2012.
The official languages of the European Court of Human Rights are English and French. This translation was commissioned with the support of the Human Rights Trust Fund of the Council of Europe (www.coe.int/humanrightstrustfund). It does not bind the Court, nor does the Court take any responsibility for the quality thereof. It may be downloaded from the HUDOC case-law database of the European Court of Human Rights (http://hudoc.echr.coe.int) or from any other database with which the Court has shared it. It may be reproduced for non-commercial purposes on condition that the full title of the case is cited, together with the above copyright indication and reference to the Human Rights Trust Fund. If it is intended to use any part of this translation for commercial purposes, please contact publishing@echr.coe.int.
© Conseil de l’Europe/Cour européenne des droits de l’homme, 2012.
Les langues officielles de la Cour européenne des droits de l’homme sont le français et l’anglais. La présente traduction a été effectuée avec le soutien du Fonds fiduciaire pour les droits de l’homme du Conseil de l’Europe (www.coe.int/humanrightstrustfund). Elle ne lie pas la Cour, et celle-ci décline toute responsabilité quant à sa qualité. Elle peut être téléchargée à partir de HUDOC, la base de jurisprudence de la Cour européenne des droits de l’homme (http://hudoc.echr.coe.int), ou de toute autre base de données à laquelle HUDOC l’a communiquée. Elle peut être reproduite à des fins non commerciales, sous réserve que le titre de l’affaire soit cité en entier et s’accompagne de l’indication de copyright ci-dessus ainsi que de la référence au Fonds fiduciaire pour les droits de l’homme. Toute personne souhaitant se servir de tout ou partie de la présente traduction à des fins commerciales est invitée à le signaler à l’adresse suivante : publishing@echr.coe.int.