© Avropa Şurası/Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsi, 2015. Bu tərcümə Avropa Şurasının İnsan Hüquqları üzrə Etibar Fondunun dəstəyi ilə həyata keçirilib (www.coe.int/humanrightstrustfund). Məhkəmə tərcüməyə görə heç bir məsuliyyət daşımır. Əlavə məlumat almaq üçün bu sənədin sonunda verilmiş müəllif hüququna dair tam məlumata baxın.
© Council of Europe/European Court of Human Rights, 2015. This translation was commissioned with the support of the Human Rights Trust Fund of the Council of Europe (www.coe.int/humanrightstrustfund). It does not bind the Court. For further information see the full copyright indication at the end of this document.
© Conseil de l’Europe/Cour européenne des droits de l’homme, 2015. La présente traduction a été effectuée avec le soutien du Fonds fiduciaire pour les droits de l’homme du Conseil de l’Europe (www.coe.int/humanrightstrustfund). Elle ne lie pas la Cour. Pour plus de renseignements veuillez lire l’indication de copyright/droits d’auteur à la fin du présent document.
DÖRDÜNCÜ BÖLMƏ
ELBERTE LATVIYAya qarşı işi
(Ərizə no. 61243/08)
QƏRAR
STRAZBURQ
13 yanvar 2015
QƏTİ
13/04/2015
Bu qərar konvensiyanın 44-cü maddəsinin 2-ci bəndinə əsasən qətidir. Ona redaktə xarakterli dəyişikliklər edilə bilər.
Elberte Latviyaya qarşı işində,
Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsi (Dördüncü Seksiya) :
Päivi Hirvelä, Sədr ,
Ineta Ziemele,
George Nicolaou,
Nona Tsotsoria,
Zdravka Kalaydjieva,
Krzysztof Wojtyczek,
Faris Vehabović, hakimlər,
və Seksiya Katibinin Müavini Fatoş Aracıdan ibarət tərkibdə,
4 noyabr və 2 dekabr 2014-cü il tarixlərində qapalı müşavirə keçirərək,
Son tarixdə qəbul edilmiş aşağıdakı qərarı çıxarmışdır:
PROSEDUR
1. İş İnsan Hüquqları və Əsas Azadlıqları üzrə Konvensiyanın (« Konvensiya ») 34-cü maddəsinə əsasən Latviya Respublikasının vətəndaşı xanım Dzintra Elberte tərəfindən (« ərizəçi ») 5 dekabr 2008-ci ildə Məhkəməyə təqdim edilmiş Latviya Respublikasına qarşı ərizə (no 61243/08) əsasında başlamışdır.
2. Ərizəçini Riqada fəaliyyət göstərən hüquqşünas xanım I. Nikuļceva təmsil edir. Latiya Hökumətini (“Hökumət”) Agentləri, əvvəlcə xanım I. Reine, daha sonra isə xanım K. Līce tərəfindən təmsil olunmuşdur.
3. Ərizəçi xüsusilə iddia edir ki, onun ölmüş ərinin toxumalarının götürülməsi onun razılığı və ya xəbəri olmadan həyata keçirilmişdir və əri ayaqları bir-birinə bağlı şəkildə dəfn edilmişdir.
4. 27 aprel 2010- cu ildə ərizə barədə Konvensiyanın 3 və 8-ci maddələri əsasında Hökumətə kommunikasiya edilmişdir. 9 iyul 2013-cü ildə ərizənin qəbuledilənliyi və mahiyyətinə birgə baxılması qərara alınmışdır. (Konvensiya, maddə 29 § 1).
FAKTLAR
I. İŞİN HALLARI
5. Ərizəçi 1969-cu ildə anadan olmuşdur və Siqulda yaşayır. O, Latviya vətəndaşı, 1961-ci il təvəllüdlü, 19 may 2001-ci ildə vəfat etmiş cənab Egils Elbertsin (ərizəçinin əri), arvadıdır.
A. Ərizəçinin toxuma götürülməsi barədə məlumat almasına səbəb olan hadisələr
6. 19 may 2001-ci ildə ərizəçinin əri Allaži kilsə prixodunda bir avtomobil qəzasına düşmüşdür. Təcili yardım maşını onu Siqulda Xəstəxanasına aparmış, lakin o, yolda aldığı yaralardan vəfat etmişdir. O, Sigulda Xəstəxanasının morquna yerləşdirilmişdir. Ərizəçinin Sigulda Xəstəxanasında işləyən və bu səbəbdən, oğlunun ölümüdən dərhal xəbər tutmuş qaynanası, Riqadakı Dövlət Məhkəmə Ekspertizası Mərkəzinə (Valsts tiesu medicīnas mütəxəssisīžu centrs) (“Məhkəmə-Ekspertiza Mərkəzi”) aparılanadək mərhumun Sigulda Xəstəxanasındakı meyidinin yanında qalmışdır.
7. 20 may 2001-ci il saat 05-də meyid ölüm səbəbinin müəyyən edilməsi üçün Məhkəmə-Ekspertiza Mərkəzinə çatdırılmışdır. Saat 13.00-15.00 radələrində otopsiya edilmiş və başında və sinəsində çox sayda yara, qabırğalarında və bel sütunda qırıqlar aşkar edilmişdir. Onun sağ çiynində, budunda və dizində qançırlar var idi. Məhkəmə titbbi ekspertiza eksperti N.S., bütün yaralanmaları ciddi və həyat üçün təhlükəli kimi təsnif etmiş və onlarla ölüm arasında səbəbli əlaqə olduğunu müəyyən etmişdir.
8. Hökumətin fikrincə, otopsiyadan sonra N.S. müəyyən etmişdir ki, cənab Elbertsin pasportunda bədən toxumalarının istifadəsinə etirazla bağlı ştamp yoxdur və onun bədənindən ümumi sahəsi 10 sm x 10 sm olmaqla, beyin qişalarının xarici qatından (dura mater) hissə almışdır. Ərizəçinin fikrincə, N.S. cənab Elbertsin pasporunda ştamp olub-olmadığını yoxlaya bilməzdi, çünki passport həmin zaman onların Siguldadakı evində idi. Ərizəçi bildirmişdir ki, alınan hissənin sahəsi 10 sm x 10 sm-dən böyük idi və dura mater deyildi.
9. 21may 2001-ci ildə prokurorluq meyidi basdırmağa icazə vermişdir. Ərizəçi bildirmişdir ki, 21 və ya 22 may 2001-ci ildə bacısı, ölüm səbəbi barədə arayış almaq üçün Məhkəmə-Ekspertiza Mərkəzinə gəlmiş və bununla bağlı, onların qeydiyyat kitabını imzalamışdır. 22 may 2001-ci ildə bacısı həmin sənədi, cənab Elbertsin pasportu ilə birgə Siguldanın müvafiq dövlət orqanına ölüm haqqında arayış almaq üçün təhvil vermişdir.
10. Hökumət bildirmişdir ki, 25 may 2001-ci ildə Cənab Elbertsin meyidi bir qohumuna təhvil verilmişdir. Ərizəçi bildirmişdir ki, meyit sadəcə olaraq dəfn üçün onlara yardım edən başqa bir şəxsə verilmişdir.
11. Dəfn 26 may 2001-ci ildə Siguldada olmuşdur. Ərizəçi ilk dəfə mərhum ərini onun Məhkəmə-Ekspertiza Mərkəzindən dəfn üçün qaytarılıb gətirildiyində görmüşdür. O ərinin ayaqlarının birləşdirilib bağlandığını görmüşdür. O bu şəkildə dəfn edilmişdir. Ərizəçi həmin zaman ikinci uşağına hamilə idi.
12. Ərizəçi, mərhum ərinin bədənindən toxuma götürüldüyündən, iki il sonrayadək, Təhlükəsizlik Polisinin ona qanunsuz olaraq orqan və toxuma götürülməsi halları ilə bağlı cinayət işinin açılması və onun ərinin bədənindən də toxuma götürüldüyü barədə məlumat verməsinə qədər xəbərsiz olmuşdur.
B. Qanunsuz olaraq orqan və toxuma götürülməsi halları ilə bağlı cinayət araşdırması
13. 3 mart 2003-cü ildə Təhlükəsizlik Polisi (Drošības Policija) 1994-2003-cü illərdə Almaniyada yerləşən dərman şirkətinə (“Şirkət”) göndərilməsi üçün qanunsuz olaraq orqan və toxuma götürülməsi halları ilə bağlı cinayət işi açmışdır. Araşdırma nəticəsində aşağıdakılar müəyyən edilmişdir.
14. 1994-cü ilin yanvarında Məhkəmə-Ekspertiza Mərkəzinin sələfi olan qurum Şirkətlə elmi araşdırma məqsədlərilə əməkdaşlıq haqqında saziş bağlamışmar. Bu müqaviləyə görə, Məhkəmə-Ekspertiza Mərkəzi tərəfindən beynəlxalq standartlara uyğun olaraq semilmiş ölmüş şəxslərdən müxtəlif tip toxumalar götürülərək, emal edilməsi üçün Şirkətə göndərilməli idi. Şirkət əldə olunan toxumaları dəyişərək bioimplantlara çevirir və transplantasiya üçün yenidən Latviyaya göndərməlidi idi. Rifah Nazirliyi müqavilənin mətninin müxtəlif zamanlarda yerli qanunvericiliyə uyğunluğunu yoxlamış və ona icazə vermişdir. Prokurorluq müqavilənin yerıli qanunvericiliyə, xüsusilə Ölmüş şəxslərin bədənlərinin müdafiəsi və insan orqanları və toxumalarının istifadəsi haqqında Qanuna (“Qanun”) uyğun olması barədə iki rəy vermişdir.
15. Məhkəmə-Ekspertiza Mərkəzinin hər hansı ixtisaslı üzvünün (“mütəxəssis) öz təşəbbüsü ilə toxuma alınmasını həyata keçırmək icazəsi vardı. Məhkəmə-Ekspertiza Mərkəzinin Tanatologiya Departamentinin rəhbəri onların təlimləri və işinə nəzarət üçün məsul idi. O, həmçinin götürlən toxumaların Almaniyaya göndərilməsi üçün cavabdeh idi. Mütəxəssislər işlərinə görə məvacib alırdılar. Ilkin olaraq toxuma götürülməsi Ventspils, Saldus, Kuldiga, Daugavpils and Rezeknedə yerləşən ekspertiza idarələrində həyata keçirilirdi. 1996-cı ildən sonra isə toxuma götürülməsi yalnız Riqadakı Məhkəmə-Ekspertiza Mərkəzi və Rezeknedəki ekspertiza idarəsində həyata keçirilirdi.
16. Bu müqaviləyə əsasən, mütəxəssislər Məhkəmə Ekspertizası Mərkəzinə məhkəmə ekspertizası həyata keçirilməsi üçün göndərimiş ölmüş şəxslərin bədənindən toxumalar götürülə bilərdi. Hər bir mütəxəssis potensial donorun sağ olduğu zaman orqanlarının və ya toxumalarının götürülməsinə etiraz edib-etmədiyini, onun pasportunda müvafiq ştampın olub-olmadığından əmin olmaqla yoxlamalı idi. Qohumlar belə götürlməyə etiraz edərsə, onların arzusuna hörmət edilirdi, lakin mütəxəssislər özləri qohumların istəklərini öyrənmək üçün onlarla əlaqə qurmağa cəhd etmirdilər. Toxumalar şəxsin bioloji ölümündən iyirmi-dörd saat ərzində götürülməli idi.
17. Mütəxəssislər daxili qanunvericiliyə riayət etməli idilər, lakin onların özlərinin ifadələrinə görə, heç də hamısı Qanunu oxumamışdı. Bununla belə, Qanunun mahiyyəti onlara aydın idi, çünki Məhkəmə-Ekspertiza Mərkəzi Tantalogiya Departamenti rəhbəri onlara toxuma götürlməsinə yalnız pasportda orqan və ya toxuma götürülməsinə etirazı bildirən şatmp olmadığı və qohumların etiraz etmədiyi hallarda icazə verildiyinni izah etmişdi.
18. Araşdırmanın gedişində müstəntiqlər cinyət hüququ və orqan və toxuma götürülməsi üzrə mütəxəssisləri də dinləmişdilər. Belə bir nəticəyə gəlinmişdi ki, ümumi olaraq, orqan və toxuma götürülməsini tənzimləyən iki Hüquq sistemi mövcuddur – “məlumatlı razılıq” və “razılıq prezumpsiyası”. Bir tərəfdən, Məhkəmə-Ekspertiza Mərkəzinin rəhbəri, Məhkəmə-Ekspertiza Mərkəzi Tantalogiya Departamentinin rəhbəri və Məhkəmə-Ekspertiza Mərkəzinin mütəxəssisləri bu fikirdə idilər ki, müvafiq vaxtda (yəni, 1 yanvar 1993-cü ildə Qanunun qüvvəyə minməsindən sonra) Latviyada “razılıq prezumpsiyası” mövcud idi. Bu şəxslərin fikrincə, razılıq prezumpsiyası sistemi o deməkdir ki, “qadağan olunmayan hər şeyə icazə verilir”. Digər tərəfdən, müstəntiqlər o fikirdə idilər ki, Qanunun 2-ci bölməsində aydın şəkildə göstərilirdi ki, Latviya hüquq sistemi daha çox “məlumatlı razılıq” konsepsiyasına əsaslanır və nəticədə, götürülməyə yalnız (açıq şəkildə) razılıq verildiyində, yəni ya donorun özü tərəfindən həyatda olduğu zaman, ya da qohumları tərəfindən razılıq verildiyi zaman icazə verilir.
19. Xüsusilə, ərizəçinin ərinin bədənindən toxuma götürülməsi ilə bağlı 12 may 2003-cü ildə mütəxəssis N.S. dindirilmişdir. Bundan sonra, 9 oktyabr 2003-cü ildə ərizəçi zərərçəkmiş (cietušais) qismində tanınmış və eyni gündə dindirilmişdir.
20. 30 noyabr 2005-ci ildə Məhkəmə-Ekspertiza Mərkəzinin rəhbəri, Məhkəmə-Ekspertiza Mərkəzi, Tanatologiya Departmentinin rəhbəri və Rezekne Ekspertiza Diviziyası rəhbərinin fəaliyyəti ilə bağlı cinayət işini xətm etmək barədə qərar qəbul edildi. Qərarda (lēmums par kriminālprocesa izbeigšanu) yuxarıdakı mühakimələr yer almışdı və yerli qanunvericiliyin təfsiri ilə bağlı fərqlilik ittiham olunan şəxslərin xeyrinə həll olunmuşdu. Bundan əlavə, Qanuna 2004-cü ildə edilən dəyişikliklər elə təfsir olunmalı idi ki, Latviyada “razılıq prezumpsiyası” sistemi mövcuddur. Belə nəticəyə gəlinmişdi ki, Qanunun 2-4 və 11-ci Bölmələri pozulmamışdır və Cinayət Qanunun 139-cu Bölməsində nəzərdə tutulan cinayət elementlərindən heç biri mövcud deyildir.
21. 20 dekabr 2005-ci il və 6 yanvar 2006-cı il tarixlərində prokurorlar ərizəçinin şikayətlərini rədd etmiş və bildirmişdir ki, cinayət işinə xitam vermək qərarı qanuni və əsaslandırılmış olmuşdur.
22. 24 fevral 2006-cı ildə Baş Prokurorluğun prokuroru iş materiallarını araşdırmış və belə nəticəyə gəlmişdir ki, işə xitam verilməli deyildi. O müəyyən etmişdir ki, Məhkəmə-Ekspertiza Mərkəzinin mütəxəssisləri Qanunun müddəalarını pozmuşdur və toxuma götürülməsi qanunsuz olmuşdur. Cinayət işinə xitam verilməsi barədə qərar ləğv edilmiş və iş materialları yenidən Təhlükəsizlik Polisinə göndərilmişdir.
23. 3 avqust 2007-ci ildə cinayət işi, ərizəçinin mərhum ərinin bədənindən toxuma götürülməsi ilə əlaqədar hissədə qanunla nəzərdə tutulan beş illik müddətin bitməsi səbəbilə xətm edilmişdir. Bununla belə, xətmin hüququ əsası olaraq, cinayət elementlərinin olmaması göstərilmişdir. 13 avqust 2007-ci ildə ərizəçiyə bu qərar barədə məlumat verilmişdir. 19 sentyabr və 8 oktyabr 2007-ci il tarixlərində ərizəçinin şikayətlərinə cavab olaraq, prokurorlar bildirmişlər ki, bu qərar qanuni və əsaslandırılmış olmuşdur.
24. 3 dekabr 2007-ci ildə Baş Prokurorluğun başqa bir prokuroru iş materiallarını araşdırmış və belə nəticəyə gəlmişdir ki, işə xitam verilməli deyildi.O müəyyən etmişdir ki, Məhkəmə-Ekspertiza Mərkəzinin mütəxəssisləri Qanunun müddəalarını pozmuşlar və toxuma götürülməsi qanunsuz olmuşdur. Xətm barədə qərara bir daha ləğv edilmiş və Təhlükəsizlik Polisinə göndərilmişdir.
25. 4 mart 2008-ci ildə qanunla nəzərdə tutulan ittiham müddətinin ötməsi əsası ilə cinayət işinə xitam verilməsi barədə yeni qərar qəbul edilmişdir. 27 mart 2008-ci ildə ərizəçinin şikayətinə cavab olaraq, prokurorluq bir daha xətm qərarını ləğv etmişdir.
26. Yeni araşdırma həyata keçirilmişdir. Həmin araşdırma zamanı müəyyən edilmişdir ki, 1999-cu ildə 152, 2000-ci ildə 151, 2001-ci ildə 127 və 2002-ci ildə 65 nəfərdən toxumalar götürülmüşdür. Şirkətə toxumaların verilməsi müqabilində Məhkəmə-Ekspertiza Mərkəzi müxtəlif tibbi ləvazimatın, alətlərin, texnologiya və Latviya tibbi qurumları üçün kompyuterlər alınmasını təşkil etmiş və bunları Şirkət ödəmişdir. Həmin müqavilə çərçivəsində şirkətin bütün alınan inventar üçün ödədiyi məbləğ meyitlərdən götürülən və şirkətə göndərilən toxumaların dəyərindən çox olmuşdur. 14 aprel 2008-ci il qərarında (bax: aşağıda) qeyd edilmişdir ki, toxumalar Qanunun 10-cu bölməsində nəzərdə tutulduğu kimi transplantasiya məqsədləri üçün deyil, həm Latviyada, həm də digər ölkələrdəki xəstələrdə istifadə edilməsi üçün başqa məhsullara çevrilməsi məqsədilə götürülmüşdür.
27. 14 aprel 2008-ci il qərarı ilə cinayət işinə qanunla nəzərdə tutulan müddətlərin ötməsi əsası ilə xitam verilmişdir. Qərarda göstərilmişdir ki, məsələn, Rezekne Ekspertiza Diviziyasından hər hansı bir mütəxəssis oraqn və ya toxuma götürülməsindən əvvəl hər hansı qohumla görüşdüyü zaman, heç vaxt onları belə götürmənin mümkünlüyü barədə aydın şəkildə məlumatlandırmamış və ya onlardan bununla bağlı razılıq əldə etməmişdir. Bütün qohumların ifadələrinə görə, onlar məlumatlandırılsaydılar və ya onlardan fikirləri soruşulsaydı, onlar orqan və ya toxuma götürülməsinə razılıq verməzdilər. Mütəxəssislərin ifadələrinə görə, onlar sadəcə olaraq pasportda ştampın olub-olmadığını yoxlamış və qohumlarla əlaqədə olmadıqılarına görə onların razılığını almağa çalışmamışlar. Qərarda o da qeyd olunmuşdur ki, 1 yanvar 2002-ci ildən etibarən, bu məlumat Əhali Reyestrindən götürülməli idi və mütəxəssislər bunu etməmişdilər. Qərarda belə nəticəyə gəlinmişdi ki, N.S də daxil olmaqla, mütəxəssislər, Qanunun 4-cü Bölməsinə zidd olaraq, qohumların hüquqlarını pozmuşlar. Bununla belə, qanunla nəzərdə tutulan beş illik müddət nəzərə alınaraq (müddət 3 mart 2003-cü ildən axmağa başlamışdır), cinayət işinə xitam verilməlidir. 9 may və 2 iyun 2008-ci il tarixlərində prokurorlar ərizəçinin şiakyətlərinə baxaraq, qərarları qüvvədə saxlamışlar. Ərizəçi bu qərardan da şikayət vermişdir.
28. Bu arada N.S də daxil olmaqla mütəxəssislər, cinaşyət işinə xitam verilməsi əsasları (kriminālprocesa izbeigšanas pamatojums) ilə bağlı appelyasiya şikayəti vermişlər. Onlar qanunsuz orqan və toxuma götürülməsi ilə bağlı əlehinə cinayət işi açılmış şəxs statuslarını mübahisələndirmiş və bildirmişlər ki, bu cinaşyət işinin heç bir mərhələsində bu barədə məlumatlandırılmamışlar və nəticə olaraq, müdafiə hüquqlarını həyata keçirmək imakanına malik olmamışlar. 26 iyun 2008ci ildə Riqa Şəhər Vidzeme Rayon Məhkəməsi onların apelyasiya şikayətini qəbul etmiş (iş no. 1840000303), 14 aprel 2008-ci il qərarını ləğv etmiş və iş materiallarını yenidən Təhlükəsizlik Polisinə göndərmişdir. Məhkəmə aşağıdakıları müəyyən etmişdir:
“Transplantasiyaların müəyyən hissəsinin Latviyada xəstələrin sitifadəsi üçün qaytarılmamasına baxmayaraq, iş materiallarında onların hər hansı digər məhsulun hazırlanması üçün və ya elmi və ya təhsil məqsədləri üçün istifadə edilməsi ilə bağlı heç bir sübut yoxdur. Bu səbəbdən, məhkəmə hesab edir ki, götürülmüş toxumaların transpalantasiyadan başqa məqsədlərlə isitifadə edilməsi ilə bağlı sübut yoxdur…
İş materiallarında transplantasiya məqsədləri ümün toxuma götürülməsinin, ölmüş şəxsin, həyatda olduğu zaman bildirdiyi və müvafiq vaxtda qüvvədə olna qanunvericiliyə uyğun olaraq qeydə alınmış imtinası və ya yaxın qohumlarının ifadə etdiyi narazılıq nəzərə alınmadan həyata keçirilməsinə dair sübut yoxdur.
Qanunvericiliyin ölmüş şəxslərin bədənindən toxuma və orqanın götürülməsini həyata keçirən mütəxəssislər üzərinə, qohumların belə orqan və ya toxuma götürlməsinə etiraz etmək hüquqları barədə onları məlumatlandırmaq öhdəliyi qoymadığını nəzərə alaraq, məhkəmə hesab edir ki, mütəxəssislərin belə bir öhdəliyi yox idi; toxuma gptürmək niyyətləri barədə qohumları məlumatlandırmamaqla, mütəxəssislər 1994-cü ildən 2003-cü ilə qədər qüvvədə olmuş şəklində [Qanunun] müddəalarını pozmamışlar. [Qanunun] 4-cü Bölməsində yazın qohumların ölmüş şəxsin bədənindən toxuma və ya orqan götürülməsinə etiraz etmək hüquqları nəzərdə tutulur, lakin mütəxəssislər üzərinə bu hüquqları qphumlara izah etmək vəzifəsi qoymur. to explain these rights to the relatives. Ölmüş şəxslərin bədənindən toxuma və orqanın götürülməsini həyata keçirən mütəxəssislər üzərinə, belə orqan və ya toxuma götürlməsi niyyətləri və qohumların buna etiraz etmək hüquqlarının olması barədə onları məlumatlandırmaq öhdəliyi qoyan heç bir qanunvericilik normasının olmadığını nəzərə alaraq, məhkəmə hesab edir ki, şəxs, qüvvədə olan qanunvericlikdə aydın şəkildə nəzərdə tutulmayan bir öhdəliyi yerinə yetirmədiyinə görə cəzalandırıla bilməz. Bu səbəbdən, məhkəmə hesab edir ki, mütəxəssislər, ölmüş şəxslərdən toxuma və orqan götürlməsini həyata keçirməklə, [Qanunu] pozmamışlar.
… Məhkəmə hesab edir ki, mütəxəssislərin əməllərində Cinayət Qanununun 139-cu maddəsindəki cinayət tərkibi yoxdur; bu səbəbdən, cinayət işinə, cinayət tərkibi olmaması səbəbindən, istisnaedici əsaslarla – yəni Cinayət Qanununun 377 (2) bölməsindəki əsaslarla ‒ xitam vermək olar.”
29. 2 iyul 2008-ci ildə yuxarı instansiya prokuroru ərizəçinin şikayətinə cavab vermişdir. O qəbul etmişdir ki, araşdırma, qərarladan verilən çoxsaylı şikayətlər üzündən uzun zaman almışdır. Bununla belə prokuror, əsassız gecikmələrin olduğunu göstərən halların olmadığını hesab etmişdir. Eyni zamanda, prokuror ərizəçini məlumatlandırmışdır ki, məhkəmə, mütəxəssislərin verdiyi appelyasiya şikayətinin ardından 14 aprel 2008-ci il qərarını ləğv etmişdir. O daha sonra bildirmişdir ki, 27 iyun 2008-ci ildə cinayət işinə xitam verilməsi barədə yeni qərar qəbul edilmişdir və ərizəçiyə bu barədə tezliklə məlumat veriləcəkdir.
30. Ərizəçi 27 iyun 2008-ci il qərarını bir neçə gün sonra almışdır. Bu qərarda təkrara olaraq bildirilirdi ki, mütəxəssislərin hər hansı şəxsi orqan və ya toxuma götürülməsinə razılıq verilməsi və ya bundan imtina etməsi ilə bağlı hüquqlarının olması barədə məlumatlandırmaq hüquqi öhdəliyi olmamışdır. Qanunun 4-cü bölməsində yaxın qohumların ölmüş şəxsin orqanlarının və ya toxumalarının götürülməsinə etiraz etmək hüququ nəzərdə tutulur, lakin mütəxəssisin üzərinə bu hüququ qohumlara izah etmək vəzifəsi qoymur. Heç kəs qanunvericilik normasında aydın şəkildə nəzərdə tutulmayan bir vəzifəni yerinə yetirmədiyinə görə cəzalandırıla bilməz; mütəxəssislər Qanunu pozmamışdır. Ərizəçi bu qərardan da şikayət vermişdir.
31. 15 avqust 2008-ci ildə prokuror, inter alia, cavab vermişdir ki, işdə insan bədəninə hörmətsizlik halı aşkar edilməmişdir. Eyni zamanda prokuror izah etmişdir ki, mütəxəssislər toxumanın qanunsuz götürülməsi ilə bağlı əməllərini, toxumaları tibbi məqsədlərlə istifadə etmək üçün həyata keçirmişlər. Toxumaların götürülməsindən sonra, meyitin visual bütövlüyünü bərpa etmək üçün bir qayda olaraq, digər materiallar implantasiya edilirdi. Bu səbəbdən, cinayət araşdırması Cinayət Qanununun ölmüş bədənə hörmətsizliyi qadağam edən 228-ci bölməsi ilə deyil, 139-cu bölməsi ilə bağlıdır.
32. 10 sentyabr 2008-ci ildə yuxarı instansiya prokuroru cavab verərək biıdirmişdir ki, toxuma götürülməsini həyata keçirən şəxslərin əməllərini Cinayət Qanunun 228-ci bölməsinə əsasən ölmüş bədənə hörmətsizlik kimi araşdırmaq üçün heç bir əsas yoxdur. Mütəxəssislər Ədliyyə Nazirliyinin göstərişlərinə uyğun olaraq, götürülmüş toxumanın yerinə başqa bir material implantasiya etmişlər. Həmin göstərişə əsasən, toxuma elə götürlməlidir ki, bədəni korlamasın və lazım olarsa, sonradan bərpa işləri həyata keçirilməlidir.
33. 23 oktyabr 2008-ci ildə Baş Prokurorluqdan başqa bir yuxarı instansiya prokuroru yeni, qəti qüvvəyə malik neqativ qərar qəbul etmişdir.
II. MÜVAFİQ BEYNƏLXALQ SƏNƏDLƏR VƏ DAXİLİ HÜQUQ
A. Avropa Şurasının sənədləri
34. 11 may 1978-ci ildə Avropa Şurası Nazirlər Komitəsi üzv dövlətlərin insan substansiyalarının götürülməsi, calaq edilməsi və ya transplantasiyası ilə bağlı qanunvericiliklərin harmonizasiyası barədə (78) 29 saylı Qərarını qəbul etmiş və üzv dövlətlərin hökumətlərinə məsləhət görmüşdür ki, qanunları Qərara əlavə edilmiş qaydalara uyğun olsun və ya yeni qanunvericilik qəbul edərkən, onun müddəaları bu qaydalara uyğun olsun.
Qərarın 10-cu maddəsində deyilir:
“1. Ölmüş şəxs tərəfindən, xüsusilə onun dini və fəlsəfi inancları nəzərə alınaraq açıq və ya güman edilən etiraz olduğu zaman götürülmə həyata keçirilə bilməz.
2. Ölmüş şəxsin birbaşa və ya dolayısı arzusu olmadıqda götürülmə həyata keçirə bilər. Bununla belə, dövlət qərara ala bilər ki, ölmüş şəxsin ailəsinə və ya yaşayan qohumun fəaliyyət qabiliyyətsiz olduğu hallarda onun nümayəndəsinə bu barədə mümkün ola biləcək şəkildə bir sorğu göndərildikdən sonra, etiraz aydın olduqda götürülmə həyata keçirilməyə bilər; ölmüş şəxsin fəaliyyət qabiliyyətsiz olduqda, onun nümayəndəsinin razılığı istənilə bilər.”
35. Biologiya və Tibbin Tətbiqi ilə bağlı İnsan Hüquqlarının və İnsan Ləyaqətinin Müdafiəsi haqqında Konvensiya (Avropa Şurası Sazişləri seriyası, no. 164) bioetika sahəsində ilk beynəlxalq sənəddir. (“İnsan Hüquqları və Bioetika haqqında Konvensiya”). O, ratifikasiya etmiş Dövlətlərə münasibətdə 1 dekabr 1999-cu ildə qüvvəyə minmişdir. Latviya İnsan Hüquqları və Bioetika haqqında Konvensiyanı 4 aprel 1997-ci ildə imzalamış, 25 fevral 2010-cu ildə ratifikasiya etmiş və o, Latviyaya münasibətdə 1 iyun 2010-cu ildə qüvvəyə minmişdir. İnsan Hüquqları və Bioetika haqqında Konvensiya, ölmüş şəxslərin orqan və toxumalarının götürülməsinə tətbiq edilmir. O yaşayan donorlardan transplantasiya məqsədləri ilə orqan və toxuma götürülməsinə tətbiq edilir (Maddə 19, 20).
36. Ölmüş şəxsdən orqan və toxuma götürülməsi ilə bağlı, Hökumətin istinad etdiyi İnsan mənşəli Orqan və Toxumaların Transplantasiyası haqqında Əlavə Protokol qəbul edilmişdir (Avropa Şurası Sazişlər seriyası no. 186). 1 may 2006-cı ildə protokol onu ratifikasiya etmiş dövlətlər üçün qüvvəyə minmişdir. Latviya protokolu nə imzalamış, nə də ratifikasiya etmişdir.
37. Protokolun müvafiq maddələrində deyilir:
Maddə 1 – Məqsəd
“Protokolun tərəfləri hər kəsin ləyaqətini və şəxsiyyətini müdafiə etməli və ayrı-seçkiliyə yol vermədən, insan mənşəli orqan və toxumaların transplantasiyası ilə əlaqədar şəxsin bütövlüyü və digər hüquq və azadlıqlarını təmin edir.”
Maddə 16 – Ölüm haqqında şəhadətnamə
“Ölmüş şəxsin bədənindən orqan və toxumaların götürülməsinə, yalnız şəxs qanunvericiliyə uyğun olaraq ölmüş elan edildikdən sonra yol verilir.
Şəsxin ölümünü elan edən həkimlər birbaşa olaraq ölmüş şəxsdən orqan və toxuma götürülməsində və ya sonradan transplantasiya prosedurlarında iştirak edən və ya potensial orqan və ya toxuma alacaq şəxslər üçün cavabdeh həkimlər olmalı deyildir.”
Maddə 17 – Razılıq və icazə
“Ölmüş şəxsin bədənindən orqan və toxumaların götürlməsinə şəxsin razılığı və icazəsi qanunvericiliklə müəyyən olunmuş qaydada alınmadan yol verilmir.
Ölmüş şəxs buna etiraz etmişdirsə, götürlmə həyata keçirilmir.”
Maddə 18 – İnsan bədəninə hörmət
“Götürlmə zamanı insan bədəninə hörmətlə davranılmalıdır və bədənin görünüşünü bərpa edilməsi üçün bütün tədbirlər görülməlidir.”
Əlavə Protokolun İzahat Hesabatının müvafiq hissələrində deyilir:
Giriş
“2. Protokolun məqsədi, istər yaşayan, istərsə də ölmüş orqan və toxuma donorlarını və insan mənşəli orqan və toxuma implantlarını alan şəxsləri müəyyən etmək və hüquqlarını müdafiə etməkdir.”
Protokolun yazılması
“7. Bu Protokol İnsan Hüquqları və Bioetika haqqında Konvensiyanın müddəalarını insan mənşəli orqan, toxuma və hüceyrələrin transplantasiyası sahəsinə yayır. Konvensiyanın müddəaları Protokola da tətbiq olunur. İstifadəçilər tərəfindən oxunmasını asalnmaşdırmaq üçün Protokol onun müddəalarını anlamaq üçün Konvensiyaya istinad edilməsinə ehtiyac olunmayaq şəkildə hazırlanmışdır. Bununla belə, Konvensiyada elə prinsiplər vardır ki, Protokolda onlar inkişaf etdiriləcəkdir. Nəticədə, hər iki mətnin sistematik olaraq oxunması lazımlı və bəzən qaçınılmaz ola bilər.”
Protokolun Preambulasının müddəaları haqqında şərhlər
“13. Preambula İnsan Hüquqları və Bioetika haqqında Konvensiyanın 1-ci maddəsinin bütün insanların ləyaqətini və şəxsiyyətini müdafiə etməsi və hər kəsə bütövlüyünə hörməti təmin etməsi faktını vurğulayır, donorların, potensial donorların və orqan və toxumaları alacaq şəxslərin hüquq və azadlıqlarının müdafiəsi üçün əlavə standartların formulə edilməsi üçün uyğun baza təşkil edir.”
Maddə 1 – Məqsəd
“16. Bu maddədə göstərilir ki, Protokolun məqsədi hər kəsin ləyaqəti və şəxsiyyətini müdafiə etmək və ayrı-seçkilik qoymadan onun bütövlüyünü və insan mənşəli orqanları və toxumalarının transplantasiyası ilə əlaqədar digər hüquq və azadlıqlarını təmin etməkdir.
17. Maddə 1-də ‘hər kəs’ termini ona görə istifadə edilmişdir ki, Maddə 2-də göstərildiyi ki, Protokolun əhatə dairəsindən embrion və fetusu istisna etmək üçün ən uyğun ifadədir (bax: paraqraf 24, aşağıda). Protokol yalnız doğulmuş, indi sağ və ya ölmüş şəxsdən orqan və toxumaların götürülməsinə və insan mənşəli orqan və toxumalarının doğulmuş bir şəxsə transplantasiyasına aiddir.”
Maddə 16 – Ölüm haqqında şəhadətnamə
“94. Birinci paraqrafa əsasən, şəxsin orqan və toxumalarının “qanuna uyğun şəkildə” götürülməsi üçün şəxsin ölümü müəyyən edilmişdir. Əsas funksiyaların suni şəkildə saxlanması zamanı şəxsin ölümünün bəyan edilməsi prosedurunu qanunvericiliyi ilə müəyyən etmək Dövlətlərin vəzifəsidir. Bununla bağlı, qeyd edilməlidir ki, bir çox ölkələrdə beyin ölümünün konsepsiyası və şərtləri qanunla müəyyən olunur.
95. Ölüm müəyyən olunmuş prosedura əsasən, həkimlər tərəfindən təsdiq edilir və yalnız bu şəkildə ölüm bəyan edilməsi transplantasiyanın başlanmasına imkan verə bilər. Götürüməni həyata keçirən komanda əmin olmalıdır ki, götürülmə əməliyyatı başlanmazdan əvvəl müvafiq prosedur bitmişdir. Bəzi Dövlətlərdə, ölümün bəyan edilməsi proseduru, formal olaraq ölüm haqqında şəhadətnamənin verilməsindən ayrı prosedurdur.
96. Maddə 16-nın ikinci paraqrafı ölmüş şəxs üçün, ölüm halının bəyan edilməsinin qərəzsizliyini təmin etməklə, ölümü elan edən həkim komandasının transplantasiya prosesinin hər hansı mərhələsində iştirak edənlə eyni komanda olmamasının tələb etməklə əhəmiyyətli bir təminat nəzərdə tutur. Vacibdir ki, hər hansı ölmüş şəxsin maraqları və onun ölümünün təsdiqi, transplantasiyda iştirak edilən komandadan tamamilə fərqli bir komandanın məsuliyyəti altında olsun və belə görünsün. Bu iki funksiyanın bir-birindən ayrılmaması icitmaiyyətin transplantasiya sisteminə etibarını zədələyər və donorluğa pis təsir edər.
97. Bu Protokolun məqsədləri üçün, anensefalik yeni doğulmuşlar da daxil olmaqla, yeni doğulmuşlar hər hansı şəxs kimi müdafiə olunurlar və ölümün elan edilməsi ilə bağlı qaydalar onlara da tətbiq olunur.”
Maddə 17 – Razılıq və icazə
“98. Maddə 17 daxili qanunvericiliyin tələb etdiyi qaydada razılıq və ya icazə olmadan orqan və toxuma götürülməsini qadağan edir. Bu, üzv Dövlətlərdən, orqan və toxuma götürülmsinə icazə verilməsinin şərtlərini müəyyən edən hüquq sisteminin olmasını tələb edir. Bundan əlavə, Maddə 8-ə əsasən, Tərəflər icimaiyyəti, xüsusilə ölmüş şəxsin götürülməyə razılıq və ya icazə vermiş olması ilə bağlı məlumatlandırmaq üçün müvafiq tədbirləri görmək lazımdır (bax: paraqraf 58, aşağıda).
99. Əgər şəxs həyatda ikən razılıq və ya imtina arzusunu bəyan etmışsə, onun arzusuna ölümündən sonra əməl olunmalıdır. Əgər bu azrunu qeydə alan hər hansı rəsmi reyestr vardırsa və şəxs donorluğa razılığını qeyd etdirmişdirsə, bu razılıq üstün qüvvəyə malikdir: əgər mümkündürsə, götürülmə həyata keçirilməlidir. Eyni qaydada, əgər şəxsin imtina etdiyi məlumdursa, götürülmə həyata keçirilə bilməz. Bununla belə, son istək reyestrinə baxılması, əgər şəxs son arzusunu qeydə almışdırsa, etibarlıdır. Əgər belə qeydiyyat məcburi deyilsə, ölmüş şəxsin son arzusunu müəyyənləşdirməyin tək yolu hesab edilə bilməz.
100. Orqan və toxuma götürülməsi, əgər ölmüş şəxsin sağ ikən razılıq vermək qabiliyyəti olmamışsa və qanunla nəzərdə tutulan bütün icazələr alınmışsa, həyata keçirilə bilər. Ölmüş şəxs sağ ikən icazə vermək qabiliyyətinə malik olduğu, öldükdən sonra mümkün götürlmə məsələsi ilə bağlı iradəsini məlum etmədiyi hallarda da icazə tələb oluna bilər.
101. Yaradılacaq sistemi qabaqlamadan Maddə nəzərdə tutur ki, ölmüş şəxsin arzusu ilə bağlı şübhə vardırsa, müvafiq prosedurun müəyyənləşməsi üçün milli qanunvericiliyə müraciət oluna bilinməlidir. Bəzi Dövlətlərdə qanunvericilik, şəxsin donorluq üçün birbaşa və ya dolayı imtinası olmamışsa, götürülmənin həyata keçirilməsinə icazə verir. Həmin hallarda, qanunvericilik imtinanın qeydə alınması üçün reyestr kimi, niyyətin bildirilməsi vasitələri təqdim edir. Digər ölkələrdə, qanunvericilik maraqlı şəxslərin niyyətini əvvəlcədən qeydiyyata almır və ölmüş şəxsin qohumları və dostları arasında onun donorluq etməyi istəyib-istəməməsi ni araşdırmağı nəzərdə tutur.
102. Sistem nə olursa, olsun, ölmüş şəxsin arzusu kifayət qədər müəyyən edilməmişsə, orqan götürülməsi ilə məşğul olan komanda əvvəldən ölmüş şəxsin qohumlarından bu barədəfə ifadələri toplamalıdır. Daxili qanunvericiliklə fərqli prosedur nəzərdə tutulduğu hallar istisna olmaqla, belə icazə yaxın qohumların özlərinin orqan və ya toxuma donorluğu lehinə və ya əleyhinə fikirlərindən asılı olmalı deyildir. Yaxın qohumlardan yalnız ölmüş şəxsin ifadə etdiyi və ya güman olunan istəyi ilə bağlı məlumat istənməlidir. Əhəmiyyətli olan, potensial donorun özünün, orqan və toxumalarının götürülməsi ilə bağlı qərarının ifadəsidir. Tərəflər, ölmüş şəxsin istəyinin bilinmədiyi və qohumları və dostlarından öyrənilməsinin mümkün olmadığı halda orqan və toxuma götürülməsinin həyata keçirilməsinin mümkün olub-olmadığını aydın şəkildə nəzərdə tutmalıdırlar.
103. Əgər şəxs normal rezidenti olmadığı ölkədə ölərsə, götürülmə ilə məşğul olan komanda ölmüş şəxsin arzusunun müəyyənləşdirilməsi üçün bütün ağlabatan addımları atmalıdır. Şübhə halında, götürülmə ilə məşğul olan komanda ölmüş şəxsin normal rezidenti olduğu ölkənin, və ya ölmüş şəxsin vətəndaşı olduğu ölkənin müvafiq qanunvericiliyinə riayət etməlidir.”
Maddə 18 – İnsan bədəninə hörmət
“104. Ölmüş bədən qanunla şəxs hesab edilmir, bununla belə ona hörmətlə yanaşılmalıdır. Bu maddə nəzərdə tutur ki, götürülmə zamanı insan bədəninə hörmətlə davranılmalıdır və götürülmədən sonra, bədənin əvvəlki görünüşü mümkün qədər bərpa olunmalıdır.”
38. 2002-ci ilin mayında Avropa Şurası Baş Katibi, Avropa Şurası üzv Dövlətlərinə transplantasiya ilə bağlı qanunvericilik və təcrübə barədə suallar ünvanlamışdır. Latviya Hökuməti yaşayan donordan götürülmə üçün icazənin lazım olub-olmaması sualına müsbət cavab vermiş və İnsan Hüquqları və Bioetika haqqında Konvensiyanın 19 və 20-ci maddələrinə və Ölmüş Şəxsin Bədənin müdafiəsi və İnsan orqan və Toxumalarının İstifadəsi haqqında Qanunun 13-cü bölməsinə istinad etmişdir. Hökumət “ yaşayan donor və orqanı alacaq şəxs arasında hansı münasibətlər olmalıdır?” sualına cavabında İnsan Hüquqları və Bioetika haqqında Konvensiyanın 19 və 20-ci maddələrinə istinad etmişdir. “Orqan alverində, xüsusilə vasitəçilərə və səhiyyə peşəkarlarına hansı sanksiyalar tətbiq olunur?” sualına cavabında Latviya Hökuməti Cinayət Qanunun 139-cu bölməsinə istinad etmişdir (bax: paraqraf 53, aşağıda).
B. Avropa İttifaqı sənədləri
39. 21 iyul 1998-ci ildə Avropa Komissiyasının Elmdə və Yeni Texnologiyalar sahəsində Etika üzrə Avropa Qrupu (EGE) “İnsan toxuması bankının etik aspektləri haqqında” 11 saylı Rəyini vermişdir. Onun müvafiq hissələrində deyilir:
“2.3 Məlumat və razılıq
İnsan toxumalarının əldə edilməsi, prinsipcə şəxsin əvvəlcədən alınmış məlumatlı razılığının olmasını tələb edir. Bu, orqan əldə olunmasının hakim tərəfindən, məhkəmə prosesində, xüsusilə cinayət prosesi kontekstində verdiyi qərarla olarsa, tətbiq olunmur.
Razılıq Avropada fundamental etik prinsip olsa da, belə razılığın proseduru və formaları (şifahi və ya yazılı, şahid qarşısında ya yox, birbaşa və güman olunan və s.) hər bir ölkənin hüquq ənənələrinə əsaslanan milli qanunvericiliyi ilə müəyyən edilir.
…
2.3.2 Ölmüş donorlar
Ölümündən sonra toxumalarının götürülməsi üçün donorun razılığı milli sistemlərdən asılı olaraq müxtəlif formalar ala bilər (“birbaşa” və ya “güman olunan” razılıq). Bununla belə, məhkəmə qərarı ilə götürülmə istisna olmaqla, şəxs sağ ikən rəsmi olaraq buna etiraz etmişsə, götürülmə həyata keçirilə bilməz. Bundan əlavə, ölmüş şəxsin arzusu ifadə edilməmişsə, və tətbiq edilən system “güman edilən” razılıq sistemidirsə, həkimlər mümkün qədər qohum və dostlarının ölmüş şəxsin bu məsələ ilə bağlı arzusunu ifadə etmək imakanlarını müəyyənləşdirməli və onu nəzərə almalıdırlar.”
40. İnsan toxuma və hüceyrələrinin bağışlanması, alınması, test edilməsi, emalı, mühafizəsi, saxlanması və paylanmasının keyfiyyət və təhlükəsizlik standartlarını müəyyən edən 31 mart 2004-cü il Avropa Parlamenti və Şurasının 2004/23/EC Direktivində deyilir:
Maddə 13 – Razılıq
“1. Üzv Dövlətlərin razılıqla bağlı tələbləri yerinə yetirilmədən insan toxumaları və ya hüceyrələrinin alınmasına yol verilmir.
2. Üzv Dövlətlər öz qanunvericiliklərinə uyğun olaraq donorların, onların yerinə icazə verən qohumlarının və ya hər hansı digər şəxslərin Qoşmada istinad edilən müvafiq məlumatlarla təmin olmunması üçün lazım olan bütün tədbirləri görür.
QOŞMA –TOXUMA VƏ/VƏ YA HÜCEYRƏLƏRİN BAĞIŞLANMASI İLƏ BAĞLI VERİLMƏLİ MƏLUMAT
B. Ölmüş donorlar
“1. Bütün məlumatlar və razılıq və icazələr Üzv Dövlətlərin daxili qanunvericiliyinə uyğun olaraq verilməli və əldə edilməlidir.
2. Donor qiymətləmdirilməsi ilə bağlı təsdiqlənmiş nəticələr müvafiq şəxsə üzv Dövlətlərin qanunvericiliyə uyğun şəkildə çatdırılmalı və aydən izah edilməlidir.”
C. Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının (“ÜST”) sənədləri
41. ÜST-ün İnsan Hüceyrələri, Toxuma və Orqanlarının Transplantasiyası üzrə Əsas Prinsipərinin (Atmış üçüncü Dünya Səhiyyə Yığıncağında, 21 may 2010-cu ildə, WHA63.22 saylı Qərarla təsdiqlənmişdir), müvafiq hissələrində nəzərdə tutulur:
Əsas Prinsip 1
“Ölmüş şəxsin bədənindən hüceyrə, toxuma və orqanlar, transplantasiya məqsədləri üçün aşağıdakı hallarda götürülə bilər:
(a) qanunla nəzərdə tutulan razılıq alınmışdırsa, və
(b) ölmüş şəxsin belə götürülməyə etiraz etdiyinə inanmağa heç bir əsas yoxdursa”
Əsas Prinsip 1-in şərhi
Razılıq bütün tibbi müdaxilələrin etik təməl daşıdır. Dövlət orqanları beynəlxalq etik standartların işığında hüceyrə, toxuma və orqanların bağışlanması ilə bağlı razılığın əldə edilməsi və qeydiyyatı prosesinin, bu məhsulların onların ölkəsində əldə edilməsinin təşkili qaydaları, sui-istifadə və pozuntulara qarşı təminatların praktiki rolunun müəyyənləşdirilməsi üçün məsuldurlar.
Ölmüş şəxslərdən orqan və toxuma alınması üçün razılığın “açıq-aydın” və ya “güman edilən” olması məsələsi, ümumiyyətlə səhiyyə sahəsində qərarvermə prosesinə ailələrin cəlb edilməsi də daxil olmaqla, hər ölkənin sosial, tibbi və mədəni ənənələrindən asılıdır. Hər iki sistemdə ölmüş şəxslərin onlar öldükdən sonra hüceyrə, toxuma və ya orqanlarının götürlməsinə qarşı olmalarının hər hansı etibarlı ifadəsi nəzərə alınır..
Açıq-aydın razılıq rejimində – bəzən buna “opting in” (seçilən) də deyilir – ölmüş şəxsdən hüceyrə, toxuma və ya orqanlarının götürlməsi, yalnız şəxs buna sağ ikən açıq şəkildə razılıq vermişdirsə icazə verilir; daxili qanunvericilikdən asılı olaraq, bu razılıq şifahi verilə bilər və ya donor kartının, sürücülük və ya şəxsiyyət vəsiəqsinin üzərində, şəxsin tibb kitabçasında və ya donor reyestrində qeyd oluna bilər. Ölmüş şəxs bağışlama ilə bağlı nə açıq razılıq vermədiyi, nə də buna etirazını açıq şəkildə ifadə etmədiyi etmədiyi hallarda, qanunla müəyyən edilmiş surroqatdan, adətən ailə üzvündən icazə alınmalıdır.
Alternativ olaraq, güman edilən razılıq sistemi – “opting (contracting) out” – (seçilməyən) termini ilə də anılır –şəxsin ölümündən öncə, qanunla müəyyən edilmiş orqan qarşısında öz etirazını rəsmi olaraq bildirməməsi və ya məlumatlı şəxslərin ölmüş şəxsin bağışlamaya qəti olaraq qarşı çıxdığını bildirməməsi halında, transplantasiya və, bəzi ölkələrdə, anatomik araşdırmalar məqsədilə ölmüş şəxsin bədənindən material alınmasına icazə verir. Razılığın etik əhəmiyyəti nəzərə alınaraq, belə sistem siyasət barədə hər kəsin tam məlumatlı olmasını və etiraz etməyin asan yollarını təmin etməlidir.
Opting-out sistemində sağ ikən buna etiraz etməmiş ölmüş şəxsin hüceyrə, toxuma və ya orqanın götürülməsindən öncə razılığın ifadə olunması tələb olunmasa da, ohumların şəxsən bağışlamaya qarşı olduqları halda, götürmə proqramları istəksiz ola bilərlər; eyni şəkildə, opting-in sistemində proqramlar adətən, şəxs sağ ikən öz razılığını versə belə, ailənin icazəsini almağa çalışırlar. İctimaiyyətin hüceyrə, toxuma və ya orqan bağışlanması ilə bağlı prosesi anlaması və qəbul etməsinin oturuşmüş və birmənalı olduğu hallarında, proqramlar ailə üzvlərinin icazəsini əldə etməyə çalışmadan, yalnız ölmüş şəxsin özünü açıq-aydın və ya güman edilən razılığına əsaslana bilirlər. Qohumlardan icazə alınmadıqda belə, donor proqramaları ölmüş şəxsin tibbi və onu yaxından tanıyan ailə üzvləri ilə davranış tarixçəsini nəzərdən keçirməlidir, çünki donorlar barədə dolğun məlumat transplantasiyanın təhlükəsizliyini yülsəltməyə şərait yaradır.
Daha az vaxt məhdidiyyəti olan toxuma bağışlanması üçün, yaxın qohumların razılığının laınmasına çalışmaq məsləhət görülür. Nəzərə alınmalı daha bir əhəmiyyətli məsələ, toxumalar götürüldükdən sonra, ölmüş şəxsin bədəninin görünüşünün necə bərpa edilməsidir”
D. Daxili qanunvericilik
1. Ölmüş şəxsin bədəninin müdafiəsi və insan orqan və toxumalarının istifadəsi haqqında Qanun
42. Ölmüş şəxsin bədəninin müdafiəsi və insan orqan və toxumalarının istifadəsi haqqında Qanun (likums “Par miruša cilvēka ķermeņa aizsardzību un cilvēka audu un orgānu izmantošanu medicīnā” – “Qanun”), müvafiq vaxtda qüvvədə olduğu redaktədə (1 noyabr 1995-ci ildən 31 dekabr 2001-ci il tarixinədək dəyişikliklərlə birlikdə), 2-ci bölmədə nəzərdə tutur ki, hər bir yaşayan, hüquq qabiliyyətli şəxs, yazılı olaraq, ölümündən sonra bədəninin istifadəsinə razılıq və ya etirazını bildirmək hüququna malikdir. Ifadə olunan arzu, əgər qanunvericiliyə zidd deyilsə, hüquqi qüvvəyə malikdir.
43. Bölmə 3-də nəzərdə tutulur ki, ölümündən sonra şəxsin bədənin istifadəsinə razılıq və ya etiraz, yalnız hüquq qabiliyyəti olan şəxs tərəfindən imzalanmış, tibb kitabçasında qeyd edilmiş və pasportunda xüsusi ştampla təsdiqlənmişdirsə hüquqi qüvvəyə malikdir. Rifah Nazirliyi Səhiyyə Departamenti, şəxsin tibb kitabçasında bu razılıq və ya etirazın qeyd olunnması prosesinin müəyyən edilməsi üçün məsuldur (qanuna 1 yanvar 2002-ci ildə edilən dəyişikliklə təzad, bax: Petrova v. Latviya, no. 4605/05, § 35, 24 iyun 2014).
44. “Ən yaxın qohumların hüquqları” adlanan 4-cü bölməyə əsasən, ölmüş şəxsin orqan və toxumaları, sağ ikən ifadə etdiyi istəyin əleyhinə olaraq götürülə bilməz. Şəxsin arzusu dəqiq ifadə olunmadıqda, götürlmə yalnız o zaman həyata keçirilə bilər ki, ən yaxın qohumlardan (uşaqlar, valideynlər, bacı-qardaş və ya ər/arvad) heç birinin etirazı olmasın. Transplantasiya potensial donorun bioloji və ya beyin ölümündən sonra həyata keçirilə bilər (bölmə 10).
45. Xüsusilə, Qanunun 11-ci bölməsində nəzərdə tutulur ki, ölmüş donordan transplantasiya məqsədləri ilə orqan və toxuma götürülməsinə, şəxs sağ ikən buna etiraz etməmişdirsə və ya onun ən yaxın qohumları bunu qadağan etmirsə, yol verilə bilər.
46. Qanunun keçid müddəalarına görə, şəxsin pasportuna 31 dekabr 2001-ci ildən əvvəl vurulmuş və ölümündən sonra bədəninin istifadəsinə icazə verdiyini və ya etiraz etidiyini göstərən ştamp yeni parport verilənə qədər və ya Vətəndaşlıq və Miqrasiya Məsələləri üzrə İdarəyə ərizə verilənə qədər qüvvədədir.
47. Bölmə 17-də nəzərdə tutulur ki, Dövlət ölmüş şəxsin bədənini müdafiəsi və tibbi məqsədlərlə oraqn və toxumaların istifadəsi üçün məsuldur. Müvafiq vaxtda bu funksiya Rifah Nazirliyinin Səhiyyə Departamentinə tapşırılmışdı (1 yanvar 2002-ci ildən – Rifah Nazirliyi, 30 iyun 2004-cü ildən – Səhiyyə Nazirliyi). Səhiyyə Departamentinin icazəsi olmadan heç bir təşkilat və ya qurum orqan və toxuma götürlməsini həyata keçirə və onları istifadə edə bilməz (1 yanvar 2002-ci ildən –Rifah Nazirliyi, 30 iyun 2004-cü ildən – Səhiyyə Nazirliyi).
48. Bölmə 18 götürmüş orqan və toxumaların kommersiya məqsədilə seçilməsi, transportasiyası və istifadəsini qadağan edir. O həmçinin nəzərdə tutur ki, sağ və ya ölmüş şəxsdən orqan və ya toxuma götürülməsi yalnız, şəxsin ifadə etdiyi razılırq və ya etiraza ciddi şəkildə riayət olunması ilə həyata keçirilir.
49. Bölmə 21 nəzərdə tutur ki, Prokurorluq Qanuna əməl edilməsinə nəzarət edən qurumdur (paraqraf 1). Rifah Nazirliyi Səhiyyə Departamenti və digər səlahiyyətli orqanlar insan toxuma və orqanlarının istifadəsinin qanuniliyinə nəzarət edən orqanlardır (paraqraf 2). 1 yanvar 2002-ci il tarixli dəyişikliklərlə 1-ci paraqraf ləğv edilmiş, qalan paraqrafda nəzərdət tutulur ki, Rifah Nazirliyi insan toxuma və orqanlarının istifadəsinin qanuna və digər qanunvericilik normalarına uyğunluğunun yoxlanılması üçün məsuldur. 30 iyun 2004-cü il tarixdən bu vəzifə Səhiyyə Nazirliyinə tapşırılmışdır. Nəhayət, 27 avqust 2012-ci ildən bu bölmə tamamilə ləğv edilmişdir.
50. 2 iyun 2004-cü ildə Qanunun 4 və 11-ci bölmələrinə dəyişikliklər Parlament tərəfindən qəbul edilmiş və 30 iyun 2004-cü ildən qüvvəyə minmişdir. Həmin tarixdən etibarən, bölmə 4-də nəzərdə tutulur ki, Əhali Reyestrində ölmüş şəxsin bədininin, orqan və toxumalarının istifadəsi ilə bağlı razılığı və ya etirazı qeyd edilməmişdirsə, onun ən yaxın qohumları tibb müəssisəsini ölmüş şəxsin sağ ikən ifadə etdiyi arzusu ilə bağlı yazılı şəkildə məlumatlandırmaq hüququ vardır. Bölmə 11-də göstərilir ki, ölmüş Əhali Reyestrində ölmüş şəxsin bədininin, orqan və toxumalarının istifadəsi ilə bağlı razılığı və ya etirazı qeyd edilməmişdirsə və ölmüş şəxsin ən yaxın qohumları tibb müəssisəsini ölmüş şəxsin sağ ikən ifadə etdiyi arzusu ilə bağlı transplantasiyanın başlanmasından əvvəl yazılı şəkildə məlumatlandırmamışlarsa, həmin şəxsin orqan və toxumaları transplantasiya məqsədilə götürülə bilər. Valideynlərinin və ya qanuni himayədarlarının yazılı razılığı olmadan ölmüş uşağın orqan və toxumalarının transplantasiya məqsədilə götürülməsinə yol verilmir.
2. Nazirlər Kabinetinin 431 (1996) saylı Qərarı
51. Bu qərarda (Noteikumi par miruša cilvēka audu un orgānu uzkrāšanas un izmantošanas kārtību medicīnā) nəzərdə tutulur ki, orqan və toxuma götürülməsi şəxsin passport və ya tibb kitabçasında razılığını göstərən ştamp olduğu halda, bioloji və ya beyin ölümü baş verdikdən sonra həyata keçirilir (paraqraf 3). Belə ştampın olmadığı zaman, Qanunun müddəalarına (bax: yuxarıda) riayət olunmalıdır.
3. MADEKKI-nin qaydaları
52. Latviya qanunvericiliyində Tibb Xidməti və İş Qabiliyyəti üzrə Keyfiyyətə Nəzarət Müfəttişliyinin (“MADEKKI”) qaydaları L.H. Laltviyaya qarşı işində (L.H. v. Latviya (no. 52019/07, §§ 24-27, 29 aprel 2014) xülasə edilmişdir. Hazırki işin məqsədləri üçün qeyd etmək kifayətdir ki, bu qaydalarda ‒ Nazirlər Kabineti tərəfindən təsdiq edilmış (391 (1999) saylı Qərar, 26 noyabr 1999-cü ildən 30 iyun 2004-cü ilədək qüvvədə olmuşdur) ‒ inter alia nəzərdə tutulur ki, MADEKKI-nin əsas funksiyalarından biri tibb müssisələrində səhiyyə xidmətinin peşəkarlıq keyfiyyətinə nəzarətdir.
4. Cinayət hüququ müddəaları
53. Cinayət Qanununun (Krimināllikums) 139-cu bölməsində göstərilir ki, sağ və ya ölmüş şəxsin bədənindən orqan və toxumaların, tibbi məqsədlə istifadə üçün qanunsuz götürülməsi, əgər tibb işçisi tərəfindən edilərsə, cinayət əməlidir.
54. Köhnə Cinayət Prosessual Məcəlləsinə (Latvijas Kriminālprocesa kodekss) əsasən cinayət prosesində mülki iddiaçıların hüquqları barədə müvafiq müddəalar (1 oktyabr 2005-ci ilə qədər qüvvədə olan) Liģeres v. Latviya işində (no. 17/02, §§ 39-41, 28 iyun 2011) və Pundurs v. Latviya işində ((qərardad), no. 43372/02, §§ 12-17, 20 sentyabr 2011).
55. Bundan əlavə, müvafiq vaxtda qüvvədə olan Cinayət Prosessual Məcəlləsinin (Kriminālprocesa likums) cinayət prosesində mülki iddiaçının hüquqları ilə bağlı müddəalarında (1 oktybar 2005-ci ildən etibarən qüvvədə olan) deyilir:
Bölmə 22 – Ziyana görə kompensasiya
“Cinayət əməli nəticəsində psixoloji əziyyət, fiziki zədə və ya maddi itki ilə üzləşmış şəxs, maddi və mənəvi ziyana görə kompensasiya istəmək və almaq ümün prosessual təminatlara malik olmalıdır.”
Bölmə 351 – Kompensasiya müraciəti
“(1) Zərərçəkən tərəf ona dəyən ziyana görə cinayət prosesinin hər hansı mərhələsində, birinci instansiya məhkəməsindəki baxışının başlanmasına qədər kompensasiya ilə bağlı müraciət edə bilməlidir. Müraciətdə xahiş olunan məbləğın əsaslandırılması da olmalıdır.
(2) Müraciət yazılı və ya şifahi edilə bilər. Şifahi müraciət prosesə sədrlik edilən şəxs tərəfindən protokollara daxil edilməlidir.
(3) Prosesdən əvvəlki mərhələdə prokurorluq məhkəməyə qədərki prosesin bitməsi ilə bağlı sənədlərdə kompensasiya barədə müraciətin olduğunu və məbləği, eləcə də bu barədə öz rəyini verməldir.
(4) Hər hansı şəxsin cinayət məsuliyyətinin müəyyən olunmaması bu kompensasiya müraciətinin verilməsinə mane olmamalıdır.
(5) Zərərçəkən tərəf, məhkəmənin qərar qəbul etmək üçün çəkildiyi ana qədər kompensasiya müraciətini geri götürmək hüququ vardır. Qurbanın kompensasiyadan imtina etməsi, ittihamların geri götürülməsi və ya dəyişdirilməsi və ya bəraət qərarı üçün əsas ola bilməz”
5. Kompensasiya almaq hüququ
56. Konstitusiyanın (Satversme) 92-ci maddəsində inter alia, nəzərdə tutulur ki, “əsaslnadırılmadan hüquqları pozulmuş hər hansı şəxs kompensasiya istəmək hüququna malikdir”.
57. Mülki Qanun üzrə maddi və mənəvi ziyana görə kompensasiya ilə bağlı daxili hüquq müddəalarına (Civillikums) (1 mart 2006-cı ildən etibarən qüvvədə olan dəyişikliklərdən əvvəl və sonra) Zavoloka v. Latviya (no. 58447/00, §§ 17-19, 7 iyul 2009) işində istinad edilmişdir. 1635 və 1779-cü bölmələr də Holodenko v. Latviya işində (no. 17215/07, § 45, 2 iyul 2013) təsvir olunmuşdur.
58. 1 fevral 2004-cü ildən qüvvədə olan İnzibati Proses haqqında Qanunun (Administratīvā procesa likums) 92-ci bölməsində göstərilir ki, hər hansı inzibati akt və dövlət orqanının hərəkəti nəzticəsində dəyən maddi və məəvi ziyana görə kompensasiya almaq hüququna malikdir. Qanunun 93-cü bölməsinə əsasən, kompensasiya tələbi inzibati məhkəmələrə ya inzibati aktın və ya dövlət orqanınnın hərəkətinin qanunsuz elan edilməsi ilə bağlı iddia ilə birgə, ya da müvafiq dövlət orqanına belə məhkəmə prosesindən sonra verilə bilər. 188-ci bölməyə əsasən, inzibati akt və ya dövlət orqanının hərəkəti ilə bağlı iddia allardan asılı olaraq bir ay və ya bir il müddətində verilməlidir. Dövlət orqanının hərəkəti ilə bağlı bir illik iddia müddəti, ərizəçinin bu əməldən xəbər tutduğu müddətdən axmağa başlayır. Nəhayət, Bölmə 191 (1)-də nəzərdə tutulur ki, ərizəçi bu əməlin baş verməsindən xəbərdar olduğu və ya xəbərdar olmalı olduğu vaxtdan üç ildən çox müddət keçdikdə, iddia ərizəsi rədd edilir. Bu müddət uzadılmır (atjaunots).
59. Dövlət orqanından qanunsuz inzibati akt və ya dövlət orqanının qanunsuz hərəkəti ilə bağlı kompensasiyanın məbləği və ziyana görə kompesasiya prosesi, 1 iyul 2005-ci ildən qüvvədə olan Dövlət Orqanlarının vurduğu ziyana görə Kompensasiya haqqında Qanunla (Valsts pārvaldes iestāžu nodarīto zaudējumu atlīdzināšanas likums) tənzimlənir. Qanunun III Fəslində fərdin dövlət orqanına qarşı ziyana görə kompensasiya tələbi zamanı proseduru nəzərdə tutulur. Bölmə 15-ə əsasən, fərdin, şikayətini, ziyana görə cavabdeh olan dövlət orqanına vermək hüququ vardır. Bölmə 17-yə görə, belə şikayət ərizəsi fərdin ziyandan xəbər tutduğu və, bütün hallarda qanunsuz inzibati akt və ya dövlət orqanının qanunsuz hərəkətində beş il müddətində verilməlidir.
HÜQUQİ MƏSƏLƏLƏR
I. KONVENSİYANIN 8-Cİ MADDƏSİNİN İDDİA EDİLƏN POZUNTUSU
60. Ərizəçi, mahiyyətcə Konvensiyanın 8-ci maddəsiə əsasən şikayət edərək bildirmişdir ki, birincisi, ərinin toxumaları ərinin və onun razılığı olmadan götürülmüşdür. Ərizəçi daha sonra şikayət etmişdir ki, ‒ belə bir razılıq olmadıqda ‒ onun ləyaqəti, şəxsiyyəti, bütövlüyü hüququ pozulmuşdur və onun bədəninə hörmətsiz davranmışdır.
61. Konvensiyanın 8-ci maddəsində deyilir:
“1. Hər kəs öz şəxsi və ailə həyatına, evinə və yazışma sirrinə hörmət hüququna malikdir.
2. Milli təhlükəsizlik, ictimai asayiş və ölkənin iqtisadi rifah maraqları naminə, iğtişaş və ya cinayətin qarşısını almaq üçün, sağlamlığı, yaxud mənəviyyatı qorumaq üçün və ya digər şəxslərin hüquq və azadlıqlarını müdafiə etmək üçün qanunla nəzərdə tutulmuş və demokratik cəmiyyətdə zəruri olan hallar istisna olmaqla, bu hüququn həyata keçirilməsinə dövlət hakimiyyəti orqanları tərəfindən müdaxiləyə yol verilmir.”
62. Hökumət bu maddənin pozulduğunu inkar etmişdir.
A. İlkin məsələlər
63. Məhkəmə ilk olaraq müəyyən etməlidir ki, ərizəçinin şikayətini araşdırmaq üçün ratione personae səlahiyyəti vardırmı; bu məsələ Məhkəmənin ex officio araşdırmasını tələb edir (bax: Sejdić and Finci v. Bosnia and Herzegovina [BP], no. 27996/06 və 34836/06, § 27, ECHR 2009).
64. Məhkəmənin birbaşa və dolayı qurbanlarla bağlı yanaşması bu yaxınlarda Centre for Legal Resources on behalf of Valentin Câmpeanu v. Romania ([BP], no. 47848/08, §§ 96-100, 17 iyul 2014) işində aşağıdakı şəkildə xülasə etmişdir (istinadlar çıxarılmışdır):
“(i) Birbaşa qurbanlar
96. Fiziki şəxs Konvensiyanın 34-cü maddəsinə uyğun olaraq şikayət vermək üçün barəsində şikayət edilən tədbirin ona “birbaşa təsir etdiyini” nümayiş etdirməlidir (…). Bu, Konvensiyanın müdafiə mexanizminin hərəkətə gətirilməsi üçün zəruri şərtlərdən biridir, lakin bu meyar qeyri-çevik və mexaniki surətdə tətbiq edilməməlidir (…).
Bundan əlavə, Məhkəmənin təcrübəsinə və Konvensiyanın 34-cü maddəsinə müvafiq olaraq şikayətlər yalnız sağ olan şəxslər tərəfindən, yaxud onların adından verilə bilər (…). Belə ki, birbaşa qurbanın ərizənin verilməsindən qabaq öldüyü bir neçə işdə Məhkəmə birbaşa qurbanın, onun təmsil olunmasına baxmayaraq, Konvensiyanın 34-cü maddəsinin məqsədləri üçün ərizəçi ola bilməsini qəbul etməmişdir (…).
(ii) Dolayı qurbanlar
97. Yuxarıda göstərilənlər ilə eyni tipli işlər ərizəçinin varislərinə Məhkəməyə artıq verilmiş ərizə üzrə işdə iştirakına icazənin verildiyi işlərdən fərqləndirilməlidir. Bu məsələ üzrə nüfuzlu qərar yuxarıda qeyd edilən “Feyrfild və digərləri” işi (…) üzrə qərardır. Həmin işdə atasının ölümündən sonra onun qızı şikayət verib atasının fikir, din və ifadə azadlığı hüquqlarının (Konvensiyanın 9-cu və 10-cu maddələri) pozulmasını iddia etmişdir. Milli məhkəmələr xanım Feyrfildin atasının ölümündən sonra işin baxılmasında iştirakına icazə versələr də, Məhkəmə onun qurban statusunu qəbul etməmiş və bu işi “Dalban Rumıniyaya qarşı” işindən (…) fərqləndirmişdir. Sonuncu işdə ərizəçinin özü Məhkəməyə ərizə ilə müraciət etmiş, onun dul arvadı isə işin baxılmasında yalnız ərinin ölümündən sonra iştirak etmişdir.
Bu baxımdan Məhkəmə birbaşa zərərçəkmişin ərizənin Məhkəməyə verilməsindən sonra öldüyü işlər ilə zərərçəkmişin bundan əvvəl öldüyü işlər arasında fərq qoyur.
Ərizəçi ərizənin verilməsindən sonra öldüyü hallarda, Məhkəmə onun yaxın qohumunun və ya varisinin, onların işə baxılmasında kifayət qədər maraqlı olmaları şərti ilə, prinsip etibarilə işə baxılmasında iştirak edə bilməsini qəbul etmişdir (…).
98. Lakin birbaşa qurban ərizənin Məhkəməyə verilməsindən əvvəl öldükdə vəziyyət dəyişir. Belə işlərdə Məhkəmə “qurban” anlayışının avtonom şərhinə istinadən ərizəçinin qohumunun məhkəməyə müraciət etmək hüququna malik olmasını o halda qəbul edə bilər ki, şikayətlər “insan hüquqlarına hörmət olunması” ilə bağlı ümumi mənafe məsələsinə (Konvensiyanın 37-ci maddəsinin 1-ci hissəsinin sonuncu cümləsi) aid olsun və ərizəçilərin varislər qismində işdə iştirakında qanuni marağı mövcud olsun, yaxud baxılan məsələn ərizəçilərin öz hüquqlarına birbaşa təsir göstərmiş olsun (…). Sonuncu işlərə gəldikdə isə qeyd etmək olar ki, onlar birbaşa qurbanın özünün sağ olduğu zaman iştirak etdiyi ölkədaxili məhkəmə proseslərindən sonra və ya bu proseslər ilə əlaqədar Məhkəməyə verilmişdir.
Beləliklə, Məhkəmə qurbanının dövlətin cavabdehliyinin ehtimal olunduğu şəraitdə öldüyü və ya itkin düşdüyü hallarda onun yaxın qohumunun məhkəməyə müraciət etmək hüququnu tanımışdır (…).
99. Yuxarıda qeyd edilən “Varnava və digərləri” işində ərizəçilər həm öz adından, həm də onların itkin düşmüş qohumlarının adından şikayətlər vermişlər. Məhkəmə yoxa çıxmış şəxslərə ərizəçi statusunun verilib-verilməməsi məsələsinə dair qərar qəbul edilməsinə ehtiyac olmadığını hesab etmişdir, ona görə ki, itkin düşmüş şəxslərin yaxın qohumlarına bu şəxslərin yoxa çıxmasına dair şikayət vermək hüququ artıq verilmişdir (…). Məhkəmə itkin düşmüş şəxslərin qohumlarının Konvensiyanın 34-cü maddəsinin məqsədləri üçün ərizəçilər olmaları əsasında işə baxmışdır.
100. Konvensiyanın ehtimal olunan pozulma hallarının 2-ci maddədən irəli gələn məsələləri doğuran itkin düşmə və ya ölüm ilə bağlı olmadıqları işlərdə, məsələn, özünüöldürmədə köməyin qadağan olunması ilə bağlı olan “Sanles Sanles İspaniyaya qarşı” (…) işində Məhkəmənin yanaşması daha da məhdudlaşdırıcı xarakterli olmuşdur. Məhkəmə belə nəticəyə gəlmişdir ki, Konvensiyanın 2-ci, 3-cü, 5-ci, 8-ci, 9-cu və 14-cü maddələrində təsbit olunmuş və ərizəçinin pozulduğunu iddia etdiyi hüquqlar özgəninkiləşdirilməyən hüquqlar kateqoriyasına aid olduğu üçün mərhum qurbanın qardaşının arvadı və qurbanın qanuni varisi olan ərizəçinin mərhum kürəkəni adından qurban olmasını iddia edə bilməz. Məhkəmə iddia olunan qurbanın qızı tərəfindən Konvensiyanın 9-cu və 10-cu maddələri ilə əlaqədar verilmiş şikayətlərə dair işdə (…) eyni nəticəyə gəlmişdir.
Konvensiyanın 5-ci, 6-cı və ya 8-ci maddələri ilə bağlı şikayətlər üzrə digər işlərdə Məhkəmə yaxın qohumlara qurban statusu verib onlara aşağıdakı hallarda şikayət verməyə icazə vermişdir: onlar mərhum qurbana qarşı bütün ittihamların ləğv edilməsində mənəvi marağını nümayiş etdirdikdə (…) və ya onlar özlərinin, yaxud ailəsinin nüfuzunu qorumaq üçün şikayət verdikdə (…),yaxud onlar öz əmlak hüquqlarına birbaşa təsirin olması səbəbindən maddi marağının mövcudluğunu nümayiş etdirdikdə (…). Şikayətlərə baxılmasının zəruriliyini şərtləndirən ümumi xarakterli marağın mövcudluğu həmçinin nəzərə alınmışdır (…).
Ərizəçinin ölkədaxili məhkəmə proseslərində iştirakı yalnız bir neçə müvafiq meyarlardan biri hesab edilmişdir (…).”
65. Şikayətin birinci hissəsi ilə əlaqədar, Məhkəmə hesab edir ki, ərizəçi ölmüş ərinin toxumalarının ərizəçinin razılığı olmadan götürülməsindən təsirləndiyini adekvat olaraq (bax: həmçinin Petrova, yuxarıdakı istinad, § 56). Məhkəmə bu səbəbdən hesab edir ki, ərizəçi bu məsələ ilə bağlı “birbaşa qurban”dır (bax: paraqraf 60, yuxarıda). Bununla belə, ərizəçinin ölmüş ərinin razılığının olmaması ilə bağlı şikayətlə əlaqədar, Məhkəmə hesab edir ki, o, Konvensiyanın 35-ci maddəsinin 3 (a) bəndi mənasında ratione personae səlahiyyətə malik deyildir və bu səbəbdən, Konvensiyanın 35-ci maddəsinin 4-cü bəndinə əsasən rədd edilməlidir.
66. Şikayətin ikinci hissəsinə gəlincə, Məhkəmə qeyd edir ki, ərizəçi bunun ölmüş ərinin hüquqları ilə bağlıdır. Nəticə olaraq, o da Konvensiyanın 35-ci maddəsinin 3 (a) və 4-cü bəndləri mənasında ratione personae uyğunsuz olması səbəbilə rədd etməlidir.
67. Nəhayət, Məhkəmə qeyd edir ki, bəzi aspektlərində şikayətin ikinci hissəsi ərizəçinin Konvensiyanın 3-cü maddəsi üzrə şikayəti ilə üst-üstə düşür və Məhkəmə, nəticə olaraq, bu şikayəti aşağıda, ərizəçinin hüquqları ilə bağlı hissədə araşdıracaqdır.
B. Qəbuledilənlik
1. Tərəflərin təqdimatları
68. Hökumət qəbul edir ki, ərizəçinin şikayəti Konvensiyanın 8-ci maddəsi mənasında “şəxsi həyat” anlayışının əhatə dairəsinə düşür, lakin “ailə həyatı”na aid deyildir.
69. Birincisi, Məhkəmənin Grišankova and Grišankovs v. Latviya ((qərardad), no. 36117/02, ECHR-2003 II (çıxarışlar)) işindəki qərarına isitnad edərək, Hökumət iddia edir ki, ərizəçi dövlətdaxili hüququ müdafiə vasitələrini tükəndirməmişdir. Hökumət hesab edir ki, ərizəçi Konstitusiya Məhkəməsinə müraciət etməli idi, çünki ərinin toxumalarının götürülməsi Qanunun 4 və 11-ci Bölmələrində nəzərdə tutulan prosedura uyğun olaraq həyata keçirilmişdi. Ərizəçi, bu qanunun müddəalarının Latviya Konstitusiyasına uyğunluğu ilə bağlı iddia qaldırmalı idi.
70. İkincisi, Hökumət iddia etmişdir ki, ərizəçi MADEKKI-yə şikayət verməmişdir. Hökumət vurğulamışdır ki, müvafiq vaxtda MADEKKI ərizəçinin şikayətini araşdırmaq üçün səlahiyyətli orqan idi, çünki onun vəzifəsi tibb müəssisələrində peşəkarlıq keyfiyyətinə nəzarət etmək idi. Hökumətin fikrincə, MADEKKI-nin toxuma götürülməsi prosedurunun qanunvericiliyə uyğunluğunu yoxlaması cavabdehlərə qarşı mülki və cinayət prosesi qaldırmaq üçün ilkin şərt idi. O, bununla bağlı hər hansı digər məlumat təqdim etməmişdir.
71. Üçüncüsü, Hökumət bildirmişdir ki, ərizəçi Mülki Qanunun 1635-ci bölməsinə istinad edə (1 mart 2006-cı ildə qüvvədə olan redaktədə) və mülki məhkəmələr qarşısında maddi və mənəvi ziyana görə komensasiya tələb edə bilərdi. Hökumət 1635-ci bölmənin praktikada tətbiqi ilə bağlı bir neçə nümunə təqdim etmişdir. O, PAC-714 işinə istinad etmişdir (7 fevral 2005-ci ildə başlanmış). Bu işdə iddiaçı doğuşunu həyata keçirdiyi və ona, razılığı olmadan cərrahi kontrasepsiyanın tətbiq edildiyi xəstəxanadan mənəvi ziyana görə kompensasiya tələb etmişdr (bax: L.H. v. Latviya, yuxarıdakı istinad, § 8). 1 dekabr 2006-cı ildə həmin iddia qəbul edilmiş və qanunsuz sterilizasiya ilə bağlı Mülki Qanunun 2349-cu maddəsi əsasında iddiaçıya fiziki zərərə və psixoloji narahatlığa görə 10,000 Latviya latisi (LVL) məbləğində kompensasiya tətbiq edilmişdir. Bu qərar 10 fevral 2007-ci ildə qüvvəyə minmişdir. Hökumət həmçinin “Talsi faciəsi” işlərindən birinə də istinad etmişdir (15 sentyabr 2006-cı ildə başlanmış): 16 mart 2010-cu ildə appelyasiya məhkəməsi, digər uşaqlarla birgə iddiaçının qızının da öldüyü 28 iyun 1997-ci il Talsi faciəsi ilə bağlı Dövlət tərəfindən ödənilməli olan 20,000 LVL məbləğində kompensasiya təyin etmişdir. Bu iş üzrə yekun qərar 28 sentyabr 2011-ci ildə qəbul edilmişdir. Hökumət, bu son işdə qərarların surətlərini təqdim etməmişdir.
72. Ərizəçi Hökumətlə razılaşmamışdır. O hesab etmişdir ki, şikayət Konvensiyanın 8-ci maddəsi mənasında şəxsi və ailə həyatı anlayışının əhatə dairəsinə düşür.
73. Hökumətin iddia etdiyi birinci tükəndirilməli vasitə ilə – Konstitusiya Məhkəməsinə müraciətlə – bağlı ərizəçi vurğulamışdır ki, məhkəmənin səlahiyyəti qanun və digər hüquqi sənədlərin Konstitusiyaya uyğunluğunu yoxlamaqla məhdudlaşır. Ərizəçi iddia etmişdir ki, toxuma götürülməsi Qanunun 4 və 11-ci bölmələrinə zidd olmuşdur; o bu hüquq müddəalarının Konstitusiyaya zidd olduğunu hesab etmir. Grišankovs and Grišankova işi Təhsil haqqında Qanunun mətni ilə bağlıdır, hazırki iş isə, fərdi məsələdir -əriznin bədənindən toxuma götürülməsi ilə bağlıdır. Bundan əlavə, ərizəçi iddia etmişdir ki, Qanunun müddəaları Konstitusiyaya uyğun olmasa idi, cinayət məhkəməsi, prokurorluq və ya Nazirlər Kabineti özləri Konstitusiya Məhkəməsinə müraciət edə bilərdilər və etməli idilər.
74. Hökumətin istinad etdiyi ikinci vasitə, yəni MADEKKI-yə şikayət verməklə bağlı ərizəçi bildirmişdir ki, bu orqan səlahiyyətli orqan hesab edilməyəcəkdi. Toxuma götürülməsi tibb xidməti deyildir. Ərizəçi Qanunun 21-ci bölməsinə istinad edərək izah etmişdir ki, müvafiq vaxtda bu sahəyə nəzarət Prokurorluğun vəzifəsi idi (bax: paraqraf 49, yuxarıda).
75. Hökumətin istinad etdiyi üçüncü vasitə ilə bağlı ərizəçi iddia etmişdir ki, Məhkəmə-Ekspertiza Mərkəzi, Səhiyyə Nazirliyinin nəzarəti altında olan Dövlət qurumu idi. 1 fevral 2004-cü il İnzibati Proses Haqqında Qanunun qüvvəyə minməsindən sonra dövlət orqanlarnın hərəkətlərindən inzibati məhkəmələrə şikayət vermək olar. Beləliklə, dövlət orqanının hərəkətlərindən – ərizəçinin ərinin bədənindən toxuma götürlməsi ilə bağlı şikayət – yalnız inzibati məhkəmələrə verilə bilərdi. Məhkəmə-Ekspertiza Mərkəzinin qaydalarına isitinad edərək, ərizəçi qeyd etmişdir ki, mərkəzin işçilərinin hərəkətlərindən onun rəhbərinə, sonuncunun qərar və hərəkətlərindən isə məhkəmə nəzarət qaydasında inzibati məhkəmələrə şikayət verilə bilər. İnzibati Proses haqqında Qanun üzrə şikayət, ərizəçinin halında cinayət prosesində yekun qərarın qəbul olunduğu vaxta müddəti ötmüş hesab ediləcəkdi. Ərizəçi yekun olaraq bildirmişdir ki, mütəxəssislərin hərəkətlərindən məhkəmə nəzarəti qaydasında mülki məhkəmələrə şikayət verilə bilməz.
76. Ərizəçi həmçinin vurğulamışdır ki, dövlət orqanından qanunsuz inzibati akt və ya qanunsuz hərəkətlə bağlı kompensasiya məbləği və kompensasiya tələbi proseduru, Mülki Qanunla deyil, Dövlət Orqanlarının vurduğu ziyana görə Kompensasiya haqqında Qanunla tənzimlənir. Lakin, köhnə qanun əsasında verilmiş şikayət müddəti ötürülmüş hesab ediləcəkdi.
77. Nəhayət, ərizəçi, Hökumətin təklif etdiyi kimi, toxumaları ərizəçinin bədənindən götürən mütəxəssislərə qarşı Mülki Qanunun 1635-ci bölməsi əsasında şikayət versə idi belə, bu proses uğursuz olacaqı, çünki cinayət prosesinin nəticəsi olaraq onlar təqsirli bilinməmişdilər. Ərizəçi həmçinin vurğulamışdır ki, Hökumətin istinad etdiyi daxili məhkəmə işlərinin nümunələri onun işi ilə müqayisə olunacaq deyil. Birinci işdə mülki iddia dövlət qurumuna deyil, özəl xəstəxanaya qarşı verilmişdi. Ikinci iş 1997-ci ildə, yəni İnzibati Proses haqddında Qanun və Dövlət orqanlarının vurduğu ziyana görə kompensasiya haqqında Qanunun qüvvəyə minməsindən öncə baş vermiş hadisə ilə bağlıdır. Bundan əlavə, müvafiq vaxtda, Mülki Prosessual Məcəllədə inzibati münasibətlərdən yaranan mübahisələrlə bağlı bir fəsil də vardı və o fəsil, İnzibati Proses haqddında Qanunun qüvvəyəy minməsi ilə ləğv olunmuşdur.
2. Məhkəmənin dəyərləndirməsi
(a) Tükəndirilməmə
78. Ərizəçinin halında, konstitusiya şikayətinin uyğun olması ilə bağlı Hökumətin fikri ilə əlaqədar Məhkəmə hesab edir ki, belə şikayət, aşağıdakı səbəblərdən ərizəçinin Konvensiyanın 8-ci maddəsi altındakı hüquqlarının müdafiəsi üçün səmərəli vasitə deyildir.
79. Məhkəmə artıq Latviyada Konstitusiya Məhkəməsinin nəzarətinin əhatə dairəsini araşadırmışdır (bax: Grišankova and Grišankovs, yuxarıdakı istinad; Liepājnieks v. Latvia (qərardad), no. 37586/06, §§ 73-76, 2 noyabr 2010; Savičs v. Latvia, no. 17892/03, §§ 113-117, 27 noyabr 2012; Mihailovs v. Latvia, no. 35939/10, §§ 157-158, 22 yanvar 2013; Nagla v. Latvia, no. 73469/10, § 48, 16 iyul 2013; və Latvijas jauno zemnieku apvienība v. Latvia (qərardad), no. 14610/05, §§ 44-45, 17 dekabr 2013).
80. Məhkəmə qeyd etmişdir ki, Konstitusiya Məhkəməsi, inter alia, fərdlərin hər hansı hüquq müddəasının Konstitusiyaya və ya o müddəadan daha üstün hüquqi qüvvəyə malik olan sənədə uyğunluğunu mübahisələndirdiyi şikayətlərini də araşdıra bilər. Bir hüquq müddəasından fərdi konstitusiya şikayəti yalnız o vaxt verilə bilər ki, həmin müddəa onun Konstitusiyada nəzərdə tutulan fundamental hüquqlarını pozsun. Fərdi konstitusiya şikayəti proseduru bu səbəbdən, əgər yalnız mahiyyət etibarılə öz-özlüyündə qeyri-konstitusion olmayan hüquq müddəalarının yanlış tətbiqi və ya təfsiri ilə bağlı olarsa, səmərəli vasitə hesab edilə bilməz (bax: Latvijas jauno zemnieku apvienība, yuxarıdakı istinad, §§ 44-45).
81. Hazırki işdə Məhkəmə hesab edir ki, ərizəçinin toxuma götürülməsi ilə bağlı şikayəti hər hansı qanun müddəasının özündən üstün qüvvəyə malik qanun müddəasına uyğun olmadığı haqqında deyil. Hökumət iddia edir ki, toxuma götürülməsi qanunla müəyyən olunmuş prosedura uyğun olaraq həyata keçirilmişdir. Ərizəçi isə öz növbəsində, bu prosedurun Konstitusiyaya uyğunluğunu mübahisələndirmir, o iddia edir ki, ərinin bədənindən toxuma alınması Qanunun 4 və 11-ci bölmələrinə zidd fərdi hərəkətdir. Məhkəmə hesab edir ki, ərizəçinin şikayəti, xüsusilə heç bir müvafiq inzibati tənzimləmənin olmadığı bi zamanda daxili qanunvericiliyin tətbiqi və təfsiri ilə bağlıdır; uyğunluzluq məsələsinin qalxdığını hesab etmək olmaz. Belə olan halda, Məhkəmə hesab edir ki, ərizəçi bu təklif olunan vasitəni tükəndirməli deyildi.
82. Məhkəmə Hökumətin MADEKKI-nin araşdırması ilə bağlı arqumentini, əsasən mülki iddialarla bağlı olması səbəbilə anlayır (bax: paraqraf 70, yuxarıda); Məhkəmə bu arqumenti aşağıda araşdıracaqdır. İş materiallarından, MADEKKI-nın hazırki işlə bağlı cinayət prosesi ilə əlaqədar hər hansı araşdırma aparıb-aparmadığı aydın deyil (Petrova işi ilə təzad yuxarıdakı istinad, § 15). Bütün hallarda, MADEKKI tərəfindən hər hansı araşdırmanın cinayət işinin açılması üçün vacib olduğu görünmür. Olsaydı belə, ərizəçinin MADEKKI-yə ayrıca şikayət verməməsinin mənası yoxdur, çünki o, normalda cinayətin törədilib-törədilməməsi məsələsini araşdırmaq vəzifəsi daşıyan bütün istintaq və cinayət təqibi orqanlarının qərarlarından şikayət vermişdir (ibid., § 71).
83. Ziyana görə mülki iddia qaldırmaq imkanına gəlincə, Calvelli and Ciglio v. Italy ([BP], no. 32967/96, § 51, ECHR 2002 I) işində Məhkəmə bildirmişdir:
“Tibbi səhlankarlıqla bağlı spesifik sahədə öhdəliyə, məsələn, hüquq sisteminin qurbanın işinin, ya cinayət məhkəmələri ilə birgə, ya da ayrılıqda, təqsirli olan həkimlərin müəyyənləşdirilməsi və müvafiq mülki kompensasiyanın ödənilməsi barədə əmr vermək kimi vasitələr təklif edən mülki məhkəmələr vasitəsilə həll olunması halında da riayət olunmuş olur. İntizam tədbirləri də nəzərdə tutula bilər”
84. Məhkəmə daha sonra, bu prinsiplərin, şəxsi toxunulmzalıq hüququnun pozulmasının bilərəkdən olmaması halında da tətbiq olunduğunu bildirmişdir (bax: Vo v. France [BP], no. 53924/00, § 90, ECHR 2004 VIII, və Öneryıldız v. Turkey [BP], no. 48939/99, § 92, ECHR 2004 XII).
85. Bununla belə, Məhkəmə hesab etmişdir ki, fərdin tükəndirə biləcəyi bir neçə daxili vasitə olduqda, həmin şəxs, onun şikayətinə xitab edən vasitəni seçmək hüququna malikdir (bax: Jasinskis v. Latvia, no. 45744/08, § 50, 21 dekabr 2010). Məhkəmə müşahidə edir ki, ərizəçi ilkin olaraq ərinin toxumalarının götürülməsindən xəbərsiz olmuşdur; o bunu yalnız Təhlükəsizlik Polisi bu faktlarla bağlı cinayət işi açdıqdan sonra bilmişdir. Bundan sonra, ərizəçi cinayət prosesinin təklif etkdiyi vasitələrdən istifadə etmişdir – o bu prosesdə zərəçəkən qismində tanınmış və istintaq və cinayət təqibi orqanlarına qarşı çoxlu sayda şikayətlər vermişdir. Cinayət hüquq vasitəsi, ərizəçinin ərinin bədənindən toxuma götürülməsinin daxili prosese uyğun olmadığının və ən yaxın qohum olaraq onun hüquqlarının pozulduğunun hesab edilməsi ilə nəticələnə bilərdi. Bu da, güman ki, kompensasiya verilməsi ilə nəticələnərdi, çünki Latviya hüquq sistemi zərərçəkənin cinayət prosesində mülki iddia qaldırmaq və cinayət nəzticəsində dəyən ziayan görə kompensasiya tələb etmək hüququnu tanıyır (bax: paraqraf 54 və 55, yuxarıda). Belə olan şəraitdə, ərizəçinin ağlabatan şəkildə cinayət hüquq vasitəsinin onun işində səmərəli olmayacağını düşünməsi üçün heç bir əsas olmamışdır.
86. Məhkəmənin fikrincə, ərizəçidən kompensasiya üçün eyni şəkildə ərizəçinin ərinin toxumalarının götürülməsinin qanunsuz olduğunun və ən yaxın qohum olaraq ərizəçinin hüquqlarının pozulduğunun elan edəcək mülki məhkəmələrə ayrıca, əlavə iddia vermək tələb olunmurdu (bax: Sergiyenko v. Ukraine, no. 47690/07, §§ 40-43, 19 aprel 2012; Arskaya v. Ukraine, no. 45076/05, §§ 75-81, 5 dekabr 2013; və Valeriy Fuklev v. Ukraine, no. 6318/03, §§ 77-83, 16 yanvar 2014, bu işlərdə ərizəçilərdən iddia olunan səhv tibbi təcrübəyə ilə bağlı mülki iddia qaldrımaq tələb olunmamışdı). Məhkəmə belə nəticəyə gəlir ki, ərizəçi cinayət-hüquq vasitəsindən istifadə etməklə, çatımlı olan daxili hüquq müdafiə vasitələrini tükəndirmişdir.
87. Yuxarıdakı nəticənin işığında Məhkəmə hesab edir ki, Hökumətin mülki proses başlatmaq üçün MADEKKI tərəfindən araşdırılma aparılmasının lazım olması ilə bağlı arqumentinə cavab verməyə ehtiyac yoxdur. Həmçinin, ərizəçinin İnzibati Proses haqqında Qanun və Dövlət Orqanlarının vurduğu ziyana görə kompensasiya haqqında Qanun əsasındakı iddiasının müddətinin ötürülmüş hesab olunacağı və ya Mülki Qanuna əsasən verəcəyi iddianın uğursuz olacağı barədəki arqumentlərini də araşdırmağa ehtiyac yoxdur.
(b) Tətbiqedilənlik
88. Məhkəmə nəzərə alır ki, Hökumət ərizəçinin şikayətinin “ailə həyatı” anlayışına daxil olduğunu qəbul etməsə də, onun Konvensiyanın 8-ci maddəsi mənasında “şəxsi həyat”a daxil olduğunu mübahisələndirmir.
89. Məhkəmə təkrar edir ki, şəxsi və ailə həyatı konsepsiyası geniş terminlərdir və onlara tam olaraq anlayış vermək mümkün deyildir (bax: Hadri-Vionnet v. Switzerland, no. 55525/00, § 51, 14 fevral 2008). Pannullo and Forte v. France (no. 37794/97, § 36, ECHR 2001-X) işində, Məhkəmə hesab etmişdir ki, Fransız Dövlət orqanları tərəfindən uşaqlarının meyitinin otopsiyadan sonra onlara gec verilməsi, ərizəçilərin ailə və şəxsi həyata hüququna müdaxilədir. Məhkəmə həmçinin hesab etmişdir ki, istintaq orqanlalarının ölmüş şəxslərin bədənlərinin qohumlarına verilməsindən imtinası ərizəçilərin ailə və şəxsi həyat hüququna müdaxilədir (bax: Sabanchiyeva and Others v. Russia, no. 38450/05, § 123, ECHR 2013 (çıxarışlar) və Maskhadova and Others v. Russia, no. 18071/05, § 212, 6 iyun 2013). Bununla belə, bu məsələ hazırki işdə qaldırılmır və oxşaq şikayət edilməmişdir. Məhkəmə qeyd edir ki, tərəflər arasında ərizəçinin daxili məhkəmələr tərəfindən də tanınmış olan ərinin bədənindən toxumanın götürülməsi ilə bağlı razılığını və ya etirazını ifadə etmək hüququ, şəxsi həyatla bağlı olduğundan Konvensiyanın 8-ci maddəsinin əhatə dairəsinə düşür. Məhkəmə fərqli qərar vermək üçün heç bir əsas görmür və hesab edir ki, bu maddə hazırki işim hallarına tətbiq ediləndir.
(c) Nəticə
90. Məhkəmə qeyd edir ki, ərizəçinin şikyəti ‒ ölmüş ərinin bədənindən onun razılığı olmadan toxuma götürülməsi ilə bağlı hissədə Konvensiyanın 35-ci maddəsinin 3-cü (a) bəndi mənasında açıq-aydın əsaslandırılmamış deyildir. Məhkəmə daha sonra qeyd edir ki, şikayət hər hansı başqa əsasla da qəbuledilməz deyildir və bu səbəbdən, qəbuledilən elan edilməlidir.
C. Mahiyyət
1. Tərəflərin təqdimatları
91. Ərizəçi hesab edir ki, ərinin toxumalarının onun razılığı olmadan götürülməsi, onun şəxsi həyat hüququna müdaxilədir. O iddia edir ki, ərinin bədənindən toxuma götürülməsi ilə bağlı rəyini bildirməsindən məhrum edilmişdir. Ona heç bu müdaxilə faktı barədə xəbər belə verilməmişdir. Ərizəçi onu da bildirmişdir ki, mütəxəssis ərinin pasportunda ştamp olub-olmadığını yoxlaya bilməzdi, çünki passport onların Siguldadakı evlərində idi və bu səbəbdən, mütəxəssisə çatımlı ola bilməzdi.
92. Birincisi, Hokkanen v. Finland (23 sentyabr 1994, § 55, Series A no. 299 A), işinə istinad edərək ərizəçi iddia edir ki, müdaxilə qanuna uyğun deyildi və legitim məqsəd daşımırdı. Ərizəçi Qanunun 4 və 11-ci bölmələrində istinad edir və bildirir ki, 2001-ci ildə Latviyada “açıq-aydın razılıq” sistemi idi. Ərizəçi o fikirdədir ki, mütəxəssislər ən yaxın qohumların toxuma götürülməsinə razı olub-olmadıqlarını araşdırmalı idilər və bu, yuxarıda istinad edilən müddəalara görə onların vəzifəsidir. O iddia edir ki, Qanunun məqsədi ölmüş şəxsin bədənini qorumaqdır və qanunun təfsiri zamanı bu məqsəd nəzərə alınmalıdır. Bununla bağlı, ərizəçi beynəlxalq sənədlərə də istinad edir (bax: paraqraf 37, yuxarıda). Nəhayət, Qanuna edilən 2004-cü il dəyişikliklər göstəir ki, ondan əvvəl “açıq-ayın razılıq” sistemi vardı. Latviyada “açıq-aydın” və “güman edilən” razılıq sistemləri, yalnız hazırki işdə cinayət işi açıldıqdan sonra başlamışdır. Bunun nəticəsi olaraq, qanuna mahiyyət dəyişiklikləri Parlamentdə 2004-cü ildə qəbul edilmişdir (bax: paraqraf 50, yuxarıda). Ərizəçi bildirir ki, hətta bu dəyişikliklərdən sonra belə, müvafiq hüquq müddəaları kifayət qədər aydın deyildi, lakin mətn dəyişdirilərək, “güman edilən razılıq” sistemi yaradılmışdı.
93. Ərizəçi daha sonra iddia edir ki, daxili qanunvericilik, tətbiqi ilə bağlı öngörülə bilən deyildi, çünki qohumlara toxuma alınmasına etiraz etmək üçün heç bir imkan tanımırdı. Ərizəçi, dövlət orqanlarının qanun müddəalarının aydın olmadığına dair çoxsaylı qərarlarına istinad edir (bax: məsələn, paraqraf 28, yuxarıda) və qeyd edir ki, bir neçə prokuror hesab etmişdir ki, Qanun həqiqətən də pozulmuşdu (bax, məsələn, yuxarıdakı paraqraf 22, 24 və 27). Ərizəçi hesab edir ki, mütəxəssislər aydınlığın olmamasını öz xeyrlərinə istifadə etmiş və maddi mənfəət əldə etmişlər. Ərizəçi belə nəticəyə gəlir ki, ərinin bədənindən toxuma alınması qanuna uyğun olaraq həyata keçirilməmişdir.
94. İkincisi, ərizəçi hesab edir ki, “başqalarının həyatını xilas etmək” razılıq olamadan toxuma götürülməsi üçün legitim məqsəd hesab edilə bilməz. Və, üçüncüsü, ərizəçi iddia edir ki, bunun demokratik cəmiyyətdə zəruri olduğu Hökumət tərəfindən kifayət qədər sübut edilməmişdir.
95. Hökumət iddia edir ki, ərizəçinin ərinin sağ ikən verməli olduğu və ya özünün razılığı olmadan ərinin toxumalarının götürülməsi 8-ci maddənin 2-ci bəndinə uyğun olmuşdur.
96. Birincisi, Hökumət iddia edir ki, toxuma götürülməsi daxili qanunvericiliyə uyğun həyata keçirilmişdir. O, xüsusilə vurğulayır ki, Məhkəmə – əgər Konstitusiya Məhkəməsi ilə bağlı tükəndirilməmə arqumentini qəbul etməzsə – daxili qanunvericiliyin Konvensiyanın 8-ci maddəsində nəzərdə tutulan standarta uyğun olduğu gümanından çıxış etməldir.
97. Hökumət 431 (1996) saylı qaydaların 3-cü bəndinə və Qanunun 4 və 11-ci bölmələrinə istinad edir və iddia edir ki, toxuma götürülməsi daxili qanunvericiliyə uyğun olaraq həyata keçirilmişdir. Nə şəxsdən sağ ikən razılıq almağa, nə də ölmüş şəxsin ən yaxın qohumlarından icazə almağa ehtiyac yox idi. Ölmüş şəxsin əvvəldən verilmiş razılığı və ya ən yaxın qohumlarının icazəsi olmadan toxuma götürülməsi qanunsuz deyildir. Hökumət iddia edir ki, Qanunun 4 və 11-ci bölmələrinə görə, “toxuma götürülməsinə ölmüş şəxsin əvvəldən etdiyi etirazının və ya [ən yaxın qohumlarının] açıq-aydın etirazının olmaması” tələb olunurdu. Hökumət beləliklə, iddia edir ki, müvafiq vaxtda Latviyada «güman edilən razılıq» sistemi mövcud idi. Hökumət vurğulayır ki, «güman edilən razılıq» sistemi yenilik deyildi və Latviya bu sistemi tətbiq edən tək ölkə deyildi; o, başqa on bir dövlətdə də tətbiq edilir.
98. Hökumətin fikrincə, mütəxəssis toxuma götürülməsindən əvvəl cənab Elbertsin pasportunda onun bədən toxumalarının istifadəsinə etirazını ifadə edən ştampın olmadığını yoxlamışdır. O iddia edir ki, bu, qısaltma şəklində (“zīm. nav”) reyestrdə qeyd olunmuşdur. Lakin bu reyestrin Məhkəməyə göndərilmiş surətində belə bir qeyd edilmiş qısaltma görünmür.
99. Eyni zamanda, Hökumət qəbul edir ki, milli qanunvericlik həkim üzərinə hər hansı yaxın qohumun olub-olmamasını müəyyənləşdirməklə və mümkün toxuma götürülməsi barədə xəbər verməklə bağlı heç bir vəzifə qoymur. Bununla bağlı, Hökumət məhkəmələrin cinayət prosesindəki qərarlarına istinad edir (bax: paraqraf 28, yuxarıda).
100. İkincisi, Hökumət hesab edir ki, toxuma götürülməsi “digərlərinin həyatların xilas etmək/yaxşılaşdırılmaq” üçün həyata keçirilmişdir. O, cinayət prosesində məhkəmələrinin qərarına istinad etmişdir (bax: paraqraf 28, yuxarıda): onlar qeyd etmişlər ki, “toxumalar humanizm adına, digərlərinin sağlamlığının yaxşılaşdırılması və həyatlarının uzadılması üçün götürülmüşdür”. Hökumət, toxuma bağışlanması və transplantasiya məqsədli toxuma alınmasının “həyatların xilas olunmasına və ya onların keyfiyyətinin ciddi şəkildə yaxşılaşdırılmasına xidmət etməsi” və “toxuma transplantasiyasının, əhaliyə təklif olunan səhiyyə xidmətinin bir hissəsi” olması barədə İnsan Mənşəli Orqan və Toxuma Transplantasiyası haqqında Əlavə Protokolun Preambulasındakı fikirlərə istinad edir. Hökumət belə nəticəyə gəlir ki, toxuma götürülməsi legitim məqsəd daşıyır – yəni sağlamlığın müdafiəsi və başqalarının hüquqlarının müdafiəsi.
101. Üçüncüsü, Hökumət təkrarlayır ki, Dövlətlər, başqalarının sağlamlığının və hüquqlarının müdafiəsi ilə bağlı təcili sosial ehtiyaca cavab vermək üçün tədbirlər görülməsində mülahizə səlahiyyətinə malikdir. Hökumət Dudgeon işinə istinad edərək iddia edir ki, hər bir işdə təcili sosial ehtiyacı dəyərləndirmək milli orqanların vəzifəsidir və onlar mülahizə səlahiyyətinə malikdir (Dudgeon v. the United Kingdom, 22 oktyabr 1981, § 52, Series A no. 45). Toxuma götürülməsi və transplantasiya həyatların xilas edilməsinə xidmət edir və həyat keyfiyyətini ciddi şəkildə yaxşılaşdıra bilərdi. Beləliklə, toxuma bağışlanması üçün “təcili sosial ehtiyac” vardı, çünki transplantasiya, bütün əhaliyə təklif olunan səhiyyə xidmətinin bir hissəsinə çevrilmişdir. Hökumət təkrar edir ki, cənab Elbertsin toxumaları transplantasiya məqsədli maddə hazırlanması və başqalarının həyatını xilas etmək və ya keyfiyyətini yaxşılaşdırmaq üçün götürülmüşdür.
102. Tibb personalını ölmüş şəxsin toxumalarının götürülməsinə etirazı barədə vaxtında məlumatlandırmaq ilkin olaraq ölmüş şəxsin yaxın qohumlarının vəzifəsi və məsuliyyətidir. Müvafiq vaxtda milli qanunvericlik nə cənab Elbertsə, nə də onun yaxın qohumu qismində ərizəçiyə toxuma götürülməsi ilə bağlı arzularını ifadə etməsinə mane olmurdu. Onlar toxuma bağışlanmasına etiraz edə bilərdilər. Bununla belə, onlardan heç biri, toxumalar Qanuna uyğun qaydada götürülməzdən əvvəl bunu etməmişdir. Hökumət bu nəticəyə gəlmişdir ki, ərizəçinin Konvensiyaya əsasən “şəxsi həyat” hüququ – milli qanunvericilik ərizəçinin, ən yaxın qohum qismində ölmüş şəxsin toxumasının götürülməsinə, götürülmə proseduru başlanmazdan etiraz etmək imkanı verirdi (lakin bu hüquq nə Mr Elberts, nə də ərizəçi tərəfindən realizə edilməmişdi) – ilə bütün əhaliyə təklif olunan səhiyyə xidmətinin bir hissəsi olaraq toxuma transplantasiyası üçün bioimplantarı təmin etmək vəzifəsi arasında ədalətli tarazlıq saxlanmışdır.
2. Məhkəmənin dəyərləndirilməsi
(a) Əsas prinsiplər
103. Maddə 8-in əsas məqsədi fərdi dövlət orqanlarının özbaşına müdaxiləsindən qorumaqdır. Maddə 8-in 1-ci bəndi əsasında hər bir müdaxilə ikinci bəndi mənasında əsaslandırılmış olmalıdır, yəni “qanunla nəzərdə tutulmuş” və orda sadalanan legitim məqsədlərin biri və ya bir neçəsinə görə “demokratik cəmiyyətdə zəruri” olmalıdır. Zərurilik anlayışı onu nəzərdə tutur ki, müdaxilə təcili sosial ehtiyaca cavab versin və xüsusilə də, dövlət orqanlarının daşıdığı məqsədə mütənasib olsun (bax: A, B and C v. Ireland [BP], no. 25579/05, §§ 218-241, 16 dekabr 2010).
104. Məhkəmə öz yurosprudensiyasında “qanunla nəzərdə tutulmuş” ifadəsinə verdiyi təfsirə istinad edir (S. and Marper v. the United Kingdom [BP], no. 30562/04 və 30566/04, §§ 95-96, ECHR 2008 işində xülasə edildiyi şəkildə). Hazırki işdə, mübahisələndirilən tədbirin daxili qanunvericikdə bazasının olaması tələbi xüsusui əhəmiyyətə malikdir. Bu hüququn aliliyi prinsipinı uyğundur və və o deməkdir ki, daxili qanunvericlik kifayət qədər dəqiqliklə formulə edilməlidir və özbaşınalıq əleyhinə adekvat hüquqi müdafiə təmin etməlidir. Beləliklə, daxili qanunvericlik səlahiyyətli orqanlara verilən diskresiyanın dairəsini və onun həyata keçirilməsi qaydalarını kifayət qədər aydınlıqla göstərməlidir (bax: bu yaxınlarda verilmiş qərar L.H. v. Latvia, yuxarıdakı istinad, § 47).
(b) Hazırki işə tətbiqi
105. İddia olunan müdaxilə ilə bağlı, hazırki işin hallarına qayıtmaqla Məhkəmə qeyd edir ki, bir avtomobil qəzasından sonra ərizəçinin əri shəyati təhlükə daşıyan yaralar almış və xəstəxanaya gedən yolda ölmüşdür. Növbəti gün onun meyidi Məhkəmə-Ekspertiza Mərkəzinə köçürülmüş, orda otopsiya həyata keçirilmişdir. Bundan sonra, onun bədənindən bəzi toxumalar götürülmüş, daha sonra, bioimplanta çevrilməsi üçün Almaniyadakı Şirkətə göndərilmişdir; bu implantlar transplantasiya məqsədilə Latviyaya göndərilməli idi. Onun ən yaxın qohumlarından biri olan ərizəçiyə bu barədə məlumat verilməmişdir və o, daxili qanunvericiliklə nəzərdə tutulan müəyyən hüquqlarını, yəni ərinin toxumalarının götürülməsi ilə bağlı razılıq vermək və ya etiraz etmək hüququnu həyata keçirə bilməmişdir. O ərinin toxumalarının götürülməsini yalnız iki il sonra, Təhlükəsizlik Polisi 1994-2003 illərdə qanunsuz orqan və toxuma götürülməsi faktları ilə bağlı cinayət işi açdıqdan və ərizəçi ilə əlaqə saxladıqdan sonra öyrənmişdir.
106. Məhkəmə qeyd edir ki, Məhkəmə-Ekspertiza Mərkəzinin dövlət qurumu olması və onun, orqan və toxuma götürülməsini həyata keçirən mütəxəssislər də daxil olmaqla tibb personalının hərəkət və ya hərəkətsizliyinin Konvensiya üzrə Dövlətin məsuliyyəti ilə nəticələnə biləcəyi mübahisələndirilmir (bax: Glass v. the United Kingdom, no. 61827/00, § 71, ECHR 2004 II).
107. Məhkəmə hesab edir ki, yuxarıda göstərilən hallar, ərizəçinin Konvensiyanın 8-ci maddəsi ilə təmin olunan şəxsi həyat hüququna müdaxilə baş verdiyi barədə nəticəyə gəlmək üçün kifayətdir.
108. Müdaxilənin “qanunla nəzərdə tutulmuş” olub olmaması ilə bağlı, Məhkəmə müşahidə edir ki, müvafiq vaxtda Latviya hüququ həm şəxsin özünün, həm də onun əri/arvadı daxil olaqla, ən yaxın qohumlarının həmin şəxsin öülümündən sonra toxumalarının istifadəsi ilə bağlı arzularını ifadə etmək hüqununu açıq şəkildə tanıyırdı (bax: paraqraf 44 və 45, yuxarıda). Tərəflər bunu mübahisələndirmir. Lakin onların fikri, bu hüququn həyata keçirilməsi ilə bağlı, fərqlidir. Ərizəçi hesab edir ki, mütəxəssislər yaxın qohumların məsələyə münasibətini müəyyənləşdirməli idilər. Hökumət iddia edir ki, toxuma götürülməsinə başlamaq üçün sadəcə olaraq etirazın olmaması tələb olunurdu. Məhkəmənin fikrincə, bu məsələlər daxili qanunvericiliyin keyfiyyəti ilə, xüsusuilə onun kifayət qədər dəqiqliklə formulə edilib-edilməməsi və müvafiq inzibati tənzimləmə olmadıqda özbaşınalığa qarşı adekvat müdafiə təmin edib-etməməsi ilə əlaqədardır.
109. Bu kontekstdə, Məhkəmə müşahidə edir ki, tərəflər arasındakı əsas fikir ayrılığı, prinsipcə ən yaxın qohumlara toxuma götürülməsi ilə bağlı razılıq və ya etirazlarını ifadə etmək hüququ tanıyan qanunvericiliyin kifayət qədər aydın və bu hüququn həyata keçirilməsi ilə bağlı tətbiqinin öngörülə bilən olub-olmaması məsələsindədir. Ərizəçi iddia edir ki, ən yaxın qohum olaraq onun, toxuma götürülməsinə etiraz etmək imkanı olmamışdır, Hökumət isə bildirir ki, ərizəçi bu hüququ yenə də həyata keçirilə bilərdi, çünki onun öz arzusunu və ya etirazını ifadə etməsinə mane olan heç nə yox idi.
110. Lakin Məhkəmə xatırladır ki, daxili qanunvericilikdən söhbət gedəndə Məhkəmənin rolu müvafiq qanunverciliyi abstract olaraq nəzərdən keçirmək deyildir. Bunun əvəzində, Məhkəmə araşdırmasını mümkün qədər qarşısında qaldırılan işdəki məsələlərlə məhdudlaşdırmalıdır (bax: Taxquet c. Belgique [GC], no. 926/05, § 83 in fine, ECHR 2010). Məhkəmə müşahidə edir ki, tərəflər müəyyən dərəcədə Latviyada müvafiq vaxtda “açıq-aydın razılıq”, yoxsa “güman edilən razılıq” sisteminin olmasını müzakirə edirlər (bax: yuxarıdakı paraqraf 18-də mütəxəssislərin və müstəntiqlərin fərqli fikirləri). Lakin nəzərdə saxlanmalıdır ki, Məhkəmə qaşısından hazırki işdə qaldırılan məsələ Dövlətin hər hansı müəyyən bir razılıq sistemini təmin etməsi barədə ümumi məsələ deyildir. Məsələ daha çox, ərizəçinin, ərinin ölümündən sonra toxumalarının götürülməsi ilə bağlı öz istəyini ifadə etmək hüququ və dövlət orqanlarının bu hüququn həyata keçirilməsi üçün hüquqi və praktiki şəraiti yarada bilməməsi iddiasıdır.
111. Məhkəmənin analizinin başlanğıc nöqtəsi, həyata keçirildiyi zaman, ərinin toxumalarının götürülməsi barədə ərizəçiyə xəbər verilməməsi faktıdır. Dövlət orqanları müəyyən etmişlər ki, müvafiq vaxtda götürməni həyata keçirən Məhkəmə-Ekspertiza Mərkəzi mütəxəssislərinin ölmüş şəxslərin qohumları ilə əlaqə saxlamağa cəhd etməməsi ümumi təcrübə idi (bax: paraqraf 16 yuxarıda); həmçinin müəyyən sübutlar vardır ki, hətta mütəxəssislər bəzi qohumlarla əlaqə olsalar belə, nə onları toxuma götürülməsi barədə məlumatladırırdılar, nə də onların razılığını istəyirdilər (paraqraf 27, yuxarıda).
112. Daxili qanunverciliyin kifayət qədər dəqiqliklə formülə edilib edilməməsi məsələsi ilə bağlı Məhkəmə müşahidə edir ki, milli qanunvericikdə nəzərdə tutulan öhdəliklərlə bağlı dövlət orqanları özləri fərqli fikirlərə malik idilər. Bir təfərdən, Təhlükəsizlik Polisi hesab edirdi ki, toxuma götürülməsinə, yalnız əvvəlcədən verilmiş açıq-aydın razılıq olduğu zaman icazə verilir və razılığın olmaması, toxuma alınmasının qanunsuz olmasına səbəb olur. Lakin onlar mütəxəssislərin fikrinə istinad edərək qəbul etmişlər ki, daxili qanunverciliyin fərqli təfsirləri mümkündür və bu da məhkumluğun qeyri-mümkün olmasına səbəb olur (paraqraf 18 və 20, yuxarıda). Digər tərəfdən, müxtəlif daha yüksək instansiya prokurorları hesab etmişlər ki, əvvəldən verilmiş aydın razılıq olmadan toxuma götürən mütəxəssislər qanunu pozmuşlar və cinyət məsuliyyətinə cəlb olunmalıdırlar (paraqraf 22, 24, 25, yuxarıda). Nəhayət, Təhlükəsizlik Polisi, daxili qanunverciliyin prokurorlar tərəfindən verilən təfsirini qəbul etmiş və hesab etmişdir ki, ərizəçi də daxil olmaqla ə yaxın qohumların hüquqları pozulmuşdur. Bununla belə, bu arada cinayət təqibi üçün müddətlər ötmüşdü (paraqraf 27, yuxarıda). Nəhayət, daxili məhkəmə toxuma götürülməsi ilə bağlı ən yaxın qohumların aydın razılıq və ya etiraz hüququnun olmasını qəbul etsə də, prokurorluğun qərarını ləğv etmiş və daxili qanunverciliyin mütəxəssislər üzərinə ən yaxın qohumlara xəbər vermək və hüquqlarını izah etmək vəzifəsinin qoymadığını hesab etmişdir. Mütəxəssislər, qanunla aydın şəkildə nəzərdə tutulmamış öhdəliyin pozulmasına görə məhkum olna bilməzdilər (paraqraf 28, yuxarıda).
113. Məhkəmə hesab edir ki, qanunu tətbiq etməli olan dövlət orqanlarının özləri arasında tətbiq olunan hüququnun mahiyyəti ilə bağlı belə bir fikir ayrılığının olması, onun kifayət qədər aydın olmamasının göstəricisidir. Bununla bağlı, Məhkəmə daxili məhkəmələrin, Qanunun 4-cü bölməsinin ölmüş şəxsin orqanlarının götürülməsinə etiraz etmək hüququnu tanısa da, mütəxəssislərin üzərinə bu hüququ qohumlara izah etmək vəzifəsini qoymadığı barədəki mülahizəsinə istinad edir (bax: paraqraf 28, yuxarıda). Hökumət də toxuma götürülməsinin qanunsuz olmadığını bildirərkən bu mülahizəyə istinad etmişdir (bax: paraqraf 97 və 99, yuxarıda). Bu, Məhkəməyə belə nəticəyə gəlməyə imkan verir ki, Latviya hüququ, toxuma götürülməsi ilə bağlı ən yaxın qohumların aydın razılıq verməsinə və ya etiraz etməsinə icazə verən hüquqi çərçivəyə malik olsa da, mütəxəssislərin və ya digər orqanların bu məsələ ilə bağlı bu hüquqa uyğun gələn öhdəliklərinin və mülahizə səlahiyyətlərinin dairəsini müəyyən etməmişdir. Məhkəmə bununla bağlı qeyd edir ki, müvafiq Avropa və beynəlxalq sənədlər, yaxın qohumların fikirlərinin ağlaban şəkildə alınması prinsipinə böyük əhəmiyyət verirlər (bax: paraqraf 34 və sonrası, yuxarıda). Xüsusilə, Əlavə Protokolun İzahedici Hesabatına görə, Dövlət hansı sistemi müəyyən edirsə etsin, –“açıq-aydın razılıq” və ya “güman edilən razılıq” – müvafiq prosedur və reyestrlər də yaradılmalıdır. Əgər ölmüş şəxsin istəyi əvvəlcədən kifayət qədər dəqiqliklə müəyyən olunmamışdırsa, toxuma götürülməzdən əvvəl qohumların şahid ifadələri alınmaıdır (bax, xüsusilə Əlavə Protokolun 17-ci Maddəsinin şərhi, paraqraf 37, yuxarıda).
114. Daha sonra Məhkəmə təkrar edir ki, qanunilik prinsipi Dövlətlərdən yalnız qəbul etdikləri qanunu riayət etməsini və öngörülə bilən və ardıcıl şəkildə tətbiq etməsini deyil, həm də zəruri bir element kimi, onların tətbiqi üçün hüquqi və praktiki şəraiti təmin etməsini tələb edir (bax: mutatis mutandis Broniowski v. Poland [BP], no. 31443/96, §§ 147 və 184, ECHR 2004 V). 19 may 2001-ci ildə ərizəçinin ərinin ölümünün ardından Məhkəmə-Ekspertiza Mərkəzinin bir mütəxəssisinə, mərhumun pasportunda etirazla bağlı ştampın olub-olmamasının yoxlanmasından sonra, iyirmi dörd saat ərzində toxuma götürülməsinə icazə verildi (paraqraf 16, yuxarıda). Lakin, belə görünür ki, müvafiq vaxtda pasportlara, passport sahibibnin ölümündən sonra bədənin sitifadəsininə razılığı və ya etirazını ifadə edən şatmplarla bağlı ümumi bir reyestr yox idi (1 yanvar 2002-ci il tarixli dəyişiklikdən sonrakı vəziyyətlə təzad: yeni sistemdə bu məlumat Petrova (yuxarıdakı istinad, § 35) işində təsvir edilən qaydada Əhali Reyestrinə daxil edilirdi). Bundan əlavə, belə görünür ki, dövlət qurumları və mütəxəssislərin bu məlumatı istəmək və almaq üçün izləməli olduğu prosedur müəyyən olunmamışdı. Hökumət iddia edir ki, mütəxəssis toxumaları götürməzdən əvvəl, fiziki olaraq cənab Elbertsin pasportunu yoxlamışdır, ərizəçi isə iddia edir ki, ərinin pasportu vedə idi. Bu səbəbdən, mütəxəssis tərəfindən pasportdakı məlumatı yoxlamaq prosesi aydın deyildir. Mütəxəssisin cənab Elbertsin pasportunu yoxlayıb-yoxlamamasından asılı olmayaraq, Latviya hüququnun müvafiq vaxtda nəzərdə tutduğu razılıq sisteminin, ərizəçinin halında, ən yaxın qohum olaraq müəyyən hüquqlarının olduğ, lakin bu hüquqdan necə və nə vaxt istifadə edə biləcəyi barədə məlumatlandırılmadığı və ona izah olunmadığı halda, praktikada necə tətbiq edildiyi aydın deyildir.
115. Daxili qanunverciliyin özbaşınalığa qarşı adekvat müdafiə təmin edib-etməməsi məsələsi ilə bağlı Məhkəmə qeyd edir ki, hazırki işdə toxuma götürülməsi yuxarıda istinad olunmuş Petrova işindəki kimi təcrid olunmuş bir hal deyildir. Toxuma götürülməsi xaricdə bir şirkətlə imzalanmış, Dövlət tərəfindən təsdiq olunmuş bir müqavilə əsasında və çox sayda şəxs üzərində həyata keçirilmişdir (paraqraf 13, 14 və 26, yuxarıda). Belə olan şəraitdə, mütəxəssislərə öz təşəbbüsləri ilə toxuma götürülməsi həyata keçirilməsində verilmiş geniş diskresiyanı tarazlaşdırmaq üçün adekvat müxanizmlərin nəzərdə tutulması daha da əhəmiyyətli olur (paraqraf 15). Lakin bu edilməmişdir (bax: həmçinin yuxarıda 34 və sonrakı paraqraflarda istinad olunmuş beynəəlxalq sənədlər). Hökumətin ərizəçinin toxuma götürülməsi ilə bağlı fikrini ifadə etməsinə heç bir maneənin olmaması barədəki arqumentinə gəlincə, Məhkəmə bu sahədə hər hansı inzibati və ya hüquqi tənzimləmənin olmadığını qeyd edir. Beləliklə, ərizəçi bu hüququ həyata keçirmək istyədiyində ondan nə gözlənildiyini öngörmək imkanına malik deyildi.
116. Yuxarıdakıların işığında, Məhkəmə tətbiq edilən Latviya qanunvericiliyinin kifayət qədər qəqiq olduğunu və ya özbaşınalığa qarşı adekvat hüquqi müdafiə təmin etdiyini hesab edə bilməz.
117. Beləliklə, Məhkəmə bu nəticəyə gəlir ki, ərizəçinin şəxsi həyat hüququna müdaxilə, Konvensiyanın 8-ci maddəsinin 2-ci bəndi mənasında qanunla nəzərdə tutulmuş deyildir. Nəticədə, 8-ci maddənin pozuntusu baş vermişdir. Bu nəticəni nəzərə alaraq, Məhkəmə bu işdə 8-ci maddənin 2-ci bəndinin digər tələblərinə riayət olunub-olunmadığını yoxlamağa ehtiyac görmür (bax: məsələn, Kopp v. Switzerland, 25 mart 1998, § 76, Reports of Judgments and Decisions 1998 II, və Heino v. Finland, no. 56720/09, § 49, 15 fevral 2011).
II. KONVENSİYANIN 3-CÜ MADDƏSİNİN İDDİA OLUNAN POZUNTUSU
118. Ərizəçi həmçinin Konvensiyanın 3-cü maddəsinin altında ərinin toxumalarının götürülməsinin onun razılığı və ya xəbəri olmadan həyata keçirilməsi və ərinin ayaqları bir-birinə bağlanmış halda basdırmağa məcbur edilməsi faktı barədə şikayət etmişdir.
119. Konvensiyanın 3-cü maddəsində deyilir:
“Heç kəs işgəncəyə, qeyri-insani və ya ləyaqəti alçaldan rəftara və ya cəzaya məruz qalmamalıdır.”
120. Hökumət bu arqumenti mübahisələndirmişdir.
A. Qəbuledilənlik
121. Hökumət, yuxarıda istinad etdiyi daxili vasitələrin tükəndirilməməsi barədəki ilkin etirazlarının eynilə qaldırır və ərizəçi razılaşmamır (paraqraf 69-77, yuxarıda). Bununla bağlı Məhkəmə özünün yuxarıdakı dəyərləndirməsinə (paraqraf 78-87, yuxarıda) istinad edir və onu bu başlıq altında da tətbiq edilən hesab edir.
122. Daha sonra, Hökumət Ədliyyə Nazirliyi tərəfindən qəbul edilmiş və post-mortem məhkəmə ekspertizası proseduru (1 yanvar 2002-ci ilə qədər qüvvədə olan) və Ərizələrin, Şikayətlərin və Dövlət və Bələdiyyə Qurumlarının Təkliflərinin Baxılması Qaydası haqqında Qanun (1 yanvar 2008-ci ilə qədər qüvvədə olan) haqqında göstərişlərə istinad edir. Hökumət iddia edir ki, ərizəçi mərhum ərinin bədəninin vəziyyəti ilə bağlı şikayət verə bilərdi. Ərizəçi bununla razılaşmır. Məhkəmə qeyd edir ki, Hökumət təklif olunan vasitənin ərizəçinin şikayəti ilə bağlı necə əvəz təqdim edəcəyi ilə bağlı dəqiqləşmə etməmişdir. Məhkəmə, ərizəçi cinayət-hüquq vasitəsini istifadəsinin müvafiq olması ilə bağlı yuxarıdakı dəyərləndirməsinə istinad etməyi kifayət hesab edir (paraqraf 85, yuxarıda). Məhkəmə burda əlavə edir ki, ərizəçi toxuma götürlmsəinin qanunsuzluğu ilə bağlı cinayət prosesində ərinin bədənindən toxuma götürülməsindən sonra bədənə hörmətsizlik hərəkətləri ilə bağlı da şikayət etmişdir. İki instansiyada prokurorlar onun şikayətini araşdırmış və hörmətsizliklə bağlı heç bir sübut olmadığı əsası ilə rədd etmişlər (bax: paraqraf 31-32, yuxarıda). Bu səbəbdən Hökumətin etirazı rədd edilir.
123. Hökumət iddia edir ki, ərizəçi altı aylıq müddətə riayət etməmişdir, çünki ərizəçi ərinin bədənin vəziyyətindən 26 may 2001-ci ildə, dəfn günü xəbərdar olmuşdur. Bununla belə Məhkəmə qeyd edir ki, həmin tarixdə ərizəçi ərinin bədənindən toxuma götürülməsindən xəbərsiz idi; o bundan yalnız iki il sonra, cinayət işi açıldığı zaman xəbər tutmuşdur. O bundan sonra istintaq prosesində iştirakçı olmuşdur. Məhkəmə bu səbəbdən, ərizəçinin şikayəti ilə bağlı yekun qərarın, cinayət işinin xətm edilməsi barədə qərarın 23 oktyabr 2008-ci ildə qəbul olunduğunu hesab edir. Məhkəmə bu məsələ ilə bağlı ilkin etirazını rədd edir.
124. Hökumət, Çakıcı v. Turkey ([BP], no. 23657/94, § 98, ECHR 1999 IV) işinə əsaslanaraq iddi edir ki, ərizəçi Konvensiyanın 3-cü maddəsi mənasında qurban hesab edilə bilməz, çünki nə o, nə də əri toxuma götürülməsinə heç vaxt etiraz etməmişdir. Hökumət həmçinin iddia edir ki, ərizəçi heç vaxt daxili səviyyədə ərini ayaqları bir-birinə bağlanmış halda dəfn edilməyə məcbur olduğu barədə şikayət verməmişdir və indi Məhkəmə qarşısında qurban olduğunu iddia edə bilməz. Ərizəçi vurğulayır ki, Çakıcı işi itkin düşmə halı ilə bağlı işdir, halbuki o ərinin meyidini, dəfnindən əvvəl görmüşu və ayaqlarını bir-birinə bağlı olduğunu görmüşdü. O sarsılsa da, o zaman ərinin bədənindən toxuma götürülməsindən xəbərsiz idi. Məhkəmə hesab edir ki, hazırki işdə ərizəçinin qurban olub-olmaması məsələsi işin mahiyyəti iə sıx bağlıdır və bu səbəbdən, mahiyyətlə birgə araşdırılmalıdır.
125. Nəhayət, Hökumət bildirir ki, ərizəçinin şikayəti Konvensiya müddəaları ilə ratione materiae uyğunsuzdur. Hökumət iddia edir ki, yalnız beynin qişasının xarici tərəfi (dura mater) götürlümüşdür. O, yaxın qohumun razılığı və ya xəbəri olmadan ölmüş şəxsin bədənindən toxuma götürülməsinin fərdi və subyektiv əsaslarla sarsıntıya səbəb olduğunu qəbul etsə də, hesab edir ki, bu öz-özlüyündə Konvensiyanın 3-cü maddəsi altında problem yaratmır. Hökumət bildirir ki, bu müddəa toxuma götürülməsi ilə bağlı ən yaxın qohumlardan razılıq alınması və ya onlara məlumat verilməsi barədə ümumi bir öhdəlik nəzərdə tutmur. Hökumət hesab edir ki, ərizəçinin şikayəti yalnız Konvensiyanın 8-ci maddəsinin əhatə dairəsinə düşür. Məhkəmə hesab edir ki, hazırki işdə ərizəçinin şikayətinin Konvensiyanın 3-cü maddəsnin əhatə dairəsinə düşüb-düşməməsi məsələsi işin mahoyyəti ilə sıx bağlıdır və bu səbəbdən mahiyyətlə birgə araşdırılmalıdır.
126. Məhkəmə qeyd edir ki, bu şikayət Konvensiyanın 35-ci maddəsinin 3 (a) bəndi mənasında açıq-aydın əsaslandırılmamış deyildir. Məhkəmə daha sonra qeyd edir ki, şikayət, mahiyyələ birgə baxılacaq məsələlər çıxılmaqla, başqa hər hansı əsasla da qəbul edilməz deyildir. Beləliklə, şikayət qəbul edilən sayılmalıdır.
B. Mahiyyət
1. Tərəflərin təqdimatları
127. Ərizəçi bildirir ki, hazırki işdə Konvensiyanın 3-cü maddəsinin tətbiqi üçün minimum ciddilik həddinə çatılmışdır. O, ərinin bədənin vəziyyətinə – toxumalarının götürülməsindən sonra ayaqlarını bir-birinə bağlanmasına – şahid olmuşdur. O həmin vaxt ikinci uşağına hamilə idi. Ərizəçi hesab edir ki, qanunsuz toxuma götürülməsi Konvensiyanın 3-cü maddəsi ilə qadağan olunan qeyri-insani və alçaldıcı davranış idi və bu ona sarsıntı bə əzab vermişdir. Bu fikri dəstəkləmək üçün ərizəçi bacısının yazılı ifadəsini təqdim etmişdir. Sonuncu bildirir ki, cənab Elbertsin meyidini Məhkəmə-Ekspertiza Mərkəzində gətirildikdən sonra, Siguldada dəfndən əvvəl görümüşdür, onun ayaqları tünd rəngli bağla bir-birinə bağlanmışdı; o guman etmişdi ki, buna səbəb avtomobil qəzasıdır.
128. Daha sonra, ərizəçi vurğulayır ki, cinayət işinin gedişində ona ərinin bədənindən hansə orqan və ya toxumanın götürülməsini öyrənməyə imkan verilməmişdir. İlk olaraq ərizəçi ərinin ayaqlarının birləşdirilib bağlanmasının səbəbinin avtomobil qəzasının nəticələrini aradan qaldırmaq oldğunu düşünmüşdür. Daha sonra o güman etmişdir ki, ərinin ayaqlarından toxuma götürüldüyünə və ya hər hansı maddə vurulduğuna görə onları bir-birinə bağlamışlar. Ərizəçi yalnız hazırki işdə Hökumətin müçahidələrini aldıqdan sonra hansı toxumanın götürüldüyünü öyrənmişdir.
129. Ərizəçi, Labita v. Italy ([BP], no. 26772/95, § 131, ECHR 2000 IV) işinə istinad edərək iddia edir ki, onun halında səmərəli araşdırma olmamışdır. Araşdırma beş il davam etmiş və qanunla nəzərdə tutulan müddətlərin keçməsi səbəsilə xətm edilmişdir. Ərizəçi vurğulayr ki, o 13 şikayət vermiş və 4 qərar ləğv edilmişdir. O hesab edir ki, araşdırma ağlabatan müddətdə yekunlaşdırılmamış və lazımsız şəkildə yubandırılmışdır. Ərizəçi digər zərərçəkənlərlə yanaşı, heç bir əvəz almamışlar və mütəxəssislərə heç bir cəza verilməmişdir.
130. Hökumət təkid edir ki, toxuma götürülməsi daxili qanunverciliyə uyğun olaraq həyata keçirilmişdir. Ərizəçi ərinin bədənindən toxuma götürülməsinin qeyri-insani və ya ləyaqəti alçaldan rəftar olduğunu sübut edə bilməmişdir. Selçuk and Asker v. Turkey (24 aprel 1998, § 78, Reports 1998 II) işinə istinad edən Hökumət iddia edir ki, ərizəçi onun əvvəldən verilmiş razılığı olmadan toxuma götürülməsinin ona “əzab və əziyyət” verdiyini göstərə bilməmişdir. Ireland v. the United Kingdom (18 yanvar 1978, § 167, Series A no. 25) işinə əsaslanaraq Hökumət eyni şəkildə iddia edir ki, ərizəçi “təhqir edən və alçaldan qorxu, əzab və aşağılıq hissləri” keçirdiyini sübut edə bilməmişdir. Hökumət bir daha təkrar edir ki, ərizəçinin ərinin bədənindən yalnız dura mater götürülmüşdür. Ərizəçi əvvəldən verilmiş razılığı və ya xəbəri olmadan toxuma götürülməsinə görə, yaxın ailə üzvünü itirməklə bağlı əzab və narahatlıqla müşayət olunan müəyyən dərəcədə emosional əzab və narahatlıq keçirmiş olsa belə, bu, Konvensiyanın 3-cü maddəsinin əhatə dairəsinə düşmək üçün lazım olan minimum ciddillik həddinə çatmamışdır. Hökumət onu da iddia edir ki, otopsiya zamanı ərizəçinin ərinin bədənindən ürəyi də çıxarılmışdı və dura mater bütün hallarda çıxarılmalı və kəllənin zədə alıb-almadığını müəəyn etmək üçün yoxlanmalı idi. Bunun da emosional əziyyətə səbəb ola biləcəyini demək olar, lakin bu, 3-cü maddənin tətbiq olunması üçün tələb olunan minimum həddə çatmır.
131. Hökumət vurğulayır ki, ərizəçi Sigulda Xəstəxanasında olmamışdır və tibb personalını harda olmaqları və toxuma götürlməsinə etriaz etmək istəkləri ilə bağlı xəbərdar etmək ən yaxın qohumların vəzifəsidir. O daha sonra bildirir ki, toxuma götürülməsi şirkətlə bir müqavilə əsasənda həyata keçirilmişdi, toxumalar bioimplata çevrilməsi və sonradan Lativyaya transplantasiya məqsədlərilə geri göndərilməsi üçün şirkətə göndərilmişdir və bunun məqsədi, başqalarının həyatlarını yaxşılarşdırmaq və ya xilas etməkdir. Hökumət vurğulayır ki, toxuma götürlməsi “çox cəld” edilməli idivə hətta ən əhəmiyytsiz yubanmalar belə, toxumanın götürlüməsinin mümkün olduğu çox dəyərli vaxtın itirilməsi demək olardı. Hökumət, ərizəçinin ərinin sağ ikən toxuma götürlməsinə etiraz etməməsini və ya bu fikrini ərizəçiyə bildirməməsi faktına əsaslanaraq iddia edir ki, o bu addımın onun və ya mərhum ərinun arzusuna zidd olaraq atıldığını iddia edə bilməz.
132. Hökumət daha sonra bildirir ki, ərizəçinin ərinin ayaqlarının bir-birinə bağlı olması ilə bağlı iddiaları saxtadrı, çünki heç bir inandırıcı sübutla əsaslandırılmamışdır. Hökumətin fikrincə, Məhkəmə-Ekspertiza Mərkəzinin verdiyi məlumatdan görünür ki, otopsiyada sonra meyid təmizlənmiş və yuyulmuşdur. Hökumət təkrar edir ki, bədənini vəziyyəti ilə bağlı heç bir şikayət qeydə alınmamışdır. Otopsiya hesabatına görə, mərhumun ayaqları avtomobil qəzasında yaralanmamışdır. Hazırki işdə, “ağlabatan şübhədən kənar” sübut standartına riayət edirlməmişdir, çünki ərizəçinin mərhum ərinin şbədənin vəziyyəti ilə bağlı iddiaları hər hansı sübutla əsaslandırılmamışdır.
2. Məhkəmənin dəyərləndirməsi
(a) Əsas prinsiplər
133. Bu yaxınlarda baxdığı Svinarenko and Slyadnev v. Russia ([BP], no. 32541/08 və 43441/08, §§ 113-118, 17 iyul 2014) işində Məhkəmə tətbiq edilən prinsiplərin xülasəsini aşağıdakı şəkildə vermişdir:
“113. Məhkəmənin dəfələrlə təkrar etdiyi kimi Konvensiyanın 3-cü maddəsi demokratik cəmiyyətin ən vacib dəyərlərindən birini təsbit edir. O, şəraitdən və zərərçəkmişin davranışından asılı olmayaraq qəti şəkildə işgəncəni və qeyri-insani və ya alçaldıcı rəftarı və cəzanı qadağan edir (digər sənədlərlə yanaşı bax: Labita v. Italy [BP], no. 26772/95, § 119, ECHR 2000-IV)).
114. Pis rəftar 3-cü maddənin əhatəsi dairəsinə düşmək üçün minimum ağırlıq dərəcəsinə malik olmalıdır. Bu minimumun qiymətləndirilməsi nisbi xarakter daşıyır. O, işin bütün hallarından, o cümlədən rəftarın müddəti, onun fiziki və psixoloji nəticələri və bəzi hallarda zərərçəkmişin cinsi, yaşı və səhhətindən də asılıdır (misal üçün bax: Jalloh v. Germany [BP], no. 54810/00, § 67, ECHR 2006 IX)). Rəftarın məqsədinin zərərçəkmişi alçaltmaq və ya aşağılamaq olub-olmadığı nəzərə alınmalı olan məsələlərdən biri olsa da, belə bir məqsədin olmaması 3-cü maddənin pozuntusu faktını tam şəkildə istisna edə bilməz (digər qərarlarla yanaşı bax: V. v. the United Kingdom [BP], no. 24888/94, § 71, ECHR 1999-IX)).
115. Rəftar o zaman 3-cü maddənin mənasında “alçaldıcı” hesab edilir ki, o, şəxsin ləyaqətinə hörmətsizlik göstərməklə və ya ləyaqəti aşağılamaqla fərdi təhqir etsin və ya alçaltsın, yaxud şəxsin mənəvi və fiziki müqavimətini qıra bilmək iqtidarında olan qorxu, əzab və ya alçalma hissləri doğursun (bax: M.S.S. v. Belgium and Greece [BP], no. 30696/09, § 220, ECHR 2011) və El-Masri v. the former Yugoslav Republic of Macedonia [BP], no. 39630/09, § 202, ECHR 2012)). Rəftarın 3-cü maddənin mənasında “alçaldıcı” olduğuna qiymət verən zaman rəftarın ictimai xarakteri nəzərə alına və ya ağırlaşdırıcı hal kimi çıxış edə bilər (bax: inter alia, Tyrer v. the United Kingdom, 25 aprel 1978, § 32, Series A no. 26); Erdoğan Yağız v. Turkey, no. 27473/02, § 37, 6 mart 2007) və Kummer v. the Czech Republic, no. 32133/11, § 64, 25 iyul 2013)).
116. Rəftarın “alçaldıcı” hesab edilməsi üçün əzab və ya alçalma hər bir halda müvafiq qanuni rəftara xas olan qaçılmaz əzab və ya alçalma elementindən artıq olmalıdır (bax: yuxarıda qeyd edilmiş “V. Birləşmiş Krallığa qarşı”, 71-ci bənd). Şəxsi azadlıqdan məhrum etməyə yönələn tədbirlərdə çox zaman belə bir element ola bilər. Bununla belə həbs qətimkan tədbirinin icrasının özü-özlüyündə 3-cü maddə ilə bağlı məsələ qaldırdığını demək olmaz. Bununla belə, bu müddəaya görə dövlət şəxsin insan ləyaqətinə uyğun gələn bir tərzdə saxlanmasını və tədbirin icrasının forma və qaydasının onu saxlamaya xas qaçılmaz əzab səviyyəsindən artıq əziyyətə və ya çətinliyə məruz qoymamasını təmin etməlidir (bax: Kudła v. Poland [BP], no. 30210/96, §§ 92-94, ECHR 2000 XI)).
117. Əl qandalı kimi hərəkəti məhdudlaşdıran tədbirə gəlincə, bu tədbir qanuni həbs və ya saxlama zamanı tətbiq edildikdə və müvafiq şəraitdə ağlabatan şəkildə zəruri hesab olunan həddi aşan zor tətbiqi ilə, yaxud insanlara nümayiş etdirməklə müşayiət olunmadıqda normal olaraq Konvensiyanın 3-cü maddəsi ilə bağlı məsələnin ortaya çıxmasına səbəb olmur. Bununla bağlı olaraq müvafiq şəxsin həbsə müqavimət göstərəcəyi və ya qaçmağa səy edəcəyi, yaxud kiməsə xəsarət yetirəcəyi və ya ziyan vuracağı, yaxud da sübutları gizlədəcəyinə inanmaq üçün əsasın olub-olmadığı əhəmiyyət kəsb edir (bax: Raninen v. Finland, 16 dekabr 1997, § 56, Reports of Judgments and Decisions 1997 VIII); Öcalan v. Turkey [GC], no. 46221/99, § 182, ECHR 2005 IV) və Gorodnitchev v. Russia, no. 52058/99, §§ 101, 102, 105 və 108, 24 may 2007); həmçinin bax: Mirosław Garlicki v. Poland, no. 36921/07, §§ 73-75, 14 June 2011).
118. İnsan ləyaqətinə hörmət edilməsi Konvensiyanın mahiyyətinin bir hissəsini təşkil edir (bax: Pretty v. the United Kingdom, no. 2346/02, § 65, ECHR 2002 III). İnsanların bir fərd kimi müdafiə edilməsi aləti kimi Konvensiyanın obyekti və məqsədi onun müddəalarının elə bir təfsirini tələb edir ki, bu zaman Konvensiyanın verdiyi təminatlar praktiki və səmərəli olsun. Təsbit edilmiş hüquq və azadlıqların istənilən təfsiri demokratik cəmiyyətin ideal və dəyərlərini inkişaf etdirmək məqsədi daşıyan Konvensiyanın ümumi ruhuna uyğun olmalıdır (bax: Soering v. the United Kingdom, 7 iyul 1989, § 87, Series A no. 161)).
134. Məhkəmə daha sonra qeyd edir ki, Konvensiyanın 3-cü maddəsinin pozuntusu iddiası ilə bağlı sübutu araşdırarkən o, “ağlabatan çübhədən kənar” sübut standartı tətbiq edir. Lakin belə sübut, kifayət qədər güclü, aydın və ardıcıl nəticələrdən və ya bənzər danılmaz faktiki prezumpsiyalardan irəli gələ bilər (bax: Farbtuhs v. Latvia, no. 4672/02, § 54, 2 dekabr 2004 və Bazjaks v. Latvia, no. 71572/01, § 74, 19 oktyabr 2010).
(b) Hazırki işə tətbiqi
135. Hazırki işin hallarına qayııtdıqda Məhkəmə müşahidə edir ki, ərizəçi ərinin toxumalarının onun razılığı və ya xəbəri olmadan götürülməsinin daxili qanunverciliyə zidd olaraq həyata keçirilməsinə və ərini ayaqları bir-birinə bağlanmış şəkildə dəfn etməyə məcbur olduğuna görə emosional əzab çəkdiyini iddia edir. Hökumət iddia edir ki, birincisi, Konvensiyanın 3-cü maddəsinin tətbiq olunması üçün tələb olunan minimum ciddilik həddinə çatılmamışdır və ikincisi, iddia “ağlabatan şübhədən kənar” sübutla əsaslandırılmamışdır.
136. Məhkəmə qeyd edir ki, ərizəçi toxuma götürülməsi faktı barədə ərinin dəfnindən iki il sonra xəbər tutmuşdur və bunun cinayət əməli heab edilib-edilməyəcəyi ilə bağlı yekun qərarın qəbul olunmasına təxminən beş il lazəm olmuşdur. Ərizəçi iddia edir və Hökumət də danmır ki, bütün bu zaman ərzində ərizəçiyə ərinin bədənindən hansı orqan və ya toxumanın götürülməsi barədə məlumat verilməmişdir; o bu barədə yalnız Hökumətin hazırki işdə müşahidələrini aldığı zaman xəbərdar olmuşdur. Həmçinin, ərizəçi, ərinin ayaqlarının bir-birinə bağlanmasının səbəbləri ilə bağlı bir neçə fərziyyə irəli sürmüşdür və onun dedikləri bir ailə üzvünün yazılı ifadəsi ilə təsdiq olunur. Bu faktların işığında ərizəçi, ərinin ən yaxın qohumu olaraq emosional əziyyət çəkmiş olmalıdır.
137. Məhkəmənininin vəzifəsi, işin xüsusi hallarını nəzərə alaraq, çəkilən əziyyətin Konvensiyanın 3-cü maddəsinin əhatə dairəsinə düşüb-düşmədiyini müəyyənləşdirməkdir. Məhkəmə heç vaxt baxdığı işlərdə ciddi insan hüquqları pozuntusunun qurbanın ailə üzvlərinə psixoloji təsirini mübahisələndirməmişdir. Bununla belə, qurbanın qohumlarına münasibətdə Konvensiyanın 3-cü maddəsinin ayrıca pozuntusunun elan edilməsi üçün, onların çəkdiklərinə yuxarıdakı pozuntunun verdiyi qaçınılmaz əziyyətdən fərqli bir ölçü və xarakter verən sepsifik amillər olmalıdır (bax: Salakhov and Islyamova v. Ukraine, no. 28005/08, § 199, 14 mart 2013). Müvafiq elementlərə ailə bağlarının yaxınlığı və dövlət orqanlarının qohumların sorğularına cavab vermək yolları daxildir (bax: məsələn, bu prinsipin məcburi itkindüşmə kontekstində tətbiq edildiyi Çakıcı, yuxarıdakı istinad, § 98, Məhkəmənin bu prinsipi, ananın beş yaşlı qızının başqa bir ölkədə saxlanması ilə bağlı çəkdiyi iztirabla bağlı tətbiq etdiyi Mubilanzila Mayeka and Kaniki Mitunga v. Belgium, no. 13178/03, § 61, 12 oktyabr 2006; və şikayətin sui-istifadəyə məruz qalmış uşağın valideynlərinin çəkdiyi iztirabla bağlı olan M.P. and Others v. Bulgaria, no. 22457/08, §§ 122-124, 15 noyabr 2011). İstinad edilən işlərdə Məhkəmə valideyn-uşaq bağına böyük əhəmiyyət vermişdir. O bildirmişdir ki, pozuntunun özəyi, vəziyyət onlara çatdırıldığı zaman dövlət orqanlarının reaksiyaları və münasibətləridir (bax: Salakhov and Islyamova, yuxarıdakı istinad, § 200). Bənzər mülahizələrin hazırki işdəki ərizəçi və mərhum əri ilə bağlı tətbiq edildiyi də deyilə bilər.
138. Məhkəmə hazırki işi “itkin düşmə” və ya təhlükəsizlik güclərinin məhkəmədən kənar öldürülmə qurbanlarının ailə üzvləri tərəfindən Məhkəməyə gətirilən işlərdən (bax: məsələn, Luluyev and Others v. Russia, no. 69480/01, §§ 116-118, ECHR 2006 XIII (çıxarışlar)) və Konvensiyanın 2-ci maddəsinə zidd olaraq dövlət orqanlarının əməlləri nəticəsində baş verən ölüm halları ilə bağlı işlərdən (bax: məsələn, Esmukhambetov and Others v. Russia, no. 23445/03, §§ 138-151 və 190, 29 mart 2011) fərqləndirir. Hazırki işdə bədənin təhqir olunması (bax: Akkum and Others v. Turkey, no. 21894/93, §§ 258-259, ECHR 2005 II (çıxarışlar), və Akpınar and Altun v. Turkey, no. 56760/00, §§ 84-87, 27 fevral 2007) və ya meyidin hissələrə ayrılması və başının kəsilməsindən (bax: Khadzhialiyev and Others v. Russia, no. 3013/04, §§ 120-122, 6 noyabr 2008) də getmir.
139. Ərizəçinin ərinin taleyi ilə bağlı uzunmüddətli qeyri-müəyyənlik yaşadığı iddia edilə bilməsə də Məhkəmə hesab edir ki, ərizəçi, ərinin bədədinindən toxuma götürülməsi və bunun hansı qaydada və hansı məqsədlə edildiyi ilə bağlı uzun müddətli qeyri-müəyyənlik, narahatlıq və stress halı ilə üzləşmişdir. Bu kontekstdə Hökumətin yalnız dura mater hissəsinin götürüldüyü arqumenti də uyğun deyildir. Bütün hallarda ərizəçi bunu yalnız Məhkəmə qarşısındakı prosesdə öyrənmişdir. Hadisələrin baş verdiyi tarixdə ərizəçinin, ərinin meyidinin, ölüm səbəbinin müəyyən olunması üçün göndərildiyi Məhkəmə-Ekspertiza Mərkəzinin fəaliyyətini mübahisələndirmək üçün səbəbi yox idi. Sonradan Məhkəmə-Ekspertiza Mərkəzində qanunsuz toxuma götürülməsi halları ilə bağlı cinayət işi açılmışdır və aydın olmuşdur ki, toxuma yalnız onun ərinin bədənindən deyil, doqquz il qədər müddət ərzində digər yüzlərlə şəxsdən də götürülmüşdür (məsələn, yalnız 3 ildə təxminən 500 nəfər) (bax: paraqraf 13-33, yuxarıda). O da müəyyən olunmuşdur ki, bu toxuma götürülmələri xaricdəki farmaseftika şirkəti şirkəti ilə bağlanmış, Dövlət tərəfindən təsdiqlənmiş müqavilə əsasında həyata keçirilmişdir. Bu sxem Dövlət işçiləri – məhkəmə ekspertizası mütəxəssisləri – tərəfindən həyata keçirilmişdir. Sonuncular, məhkəmə ekspertizası ilə bağlı fəaliyyətləri ilə yanaşı, öz təşəbbüsləri ilə toxuma götürülməsini də həyata keçiridilər (bax: paraqraf 15, yuxarıda). Bu, ərizəçiyə əlavə iztirab verən xüsusi faktorlar idi.
140. Məhkəmə hesab edir ki, ərizəçinin iztirabı, yaxın ailə üzvünün ölümü ilə bağlı olan acının verdiyi iztirabdan kənara çıxan ölçü və xarakterə malik idi. Məhkəmə ən yaxın qohum olaraq ərizəçinin toxuma götürülməsi ilə bağlı razılıq və ya etiraz ifadə etmə hüququnun olduğu, lakin buna uyğun olan öhdəliyin və ya dövlət orqanlarının diskresiyasının Latviya hüququnda kifayət qədər aydın müəyyən olunmadığı və bununla bağlı heç bir inzibati və ya hüquqi tənzimləmənin olmadığı səbəbilə Konvensiyanın 8-ci maddəsinin pozulduğunu elan etmişdir (bax: paraqraf 109-116,yuxarıda). Hazırki işlə yuxarıda istinad edilən Petrova işi arasında orqan və toxuma götürülməsinin miqyası və böyüklüyü ilə bağlı əhəmiyyətli fərq olsa da Məhkəmə hər iki işdə Latviyada orqan və toxuma transplantasiyası sahəsində müəyyən struktur çatışmazlıqlarını qeyd etmişdir. Bu faktorlar Latviya kontekstində Konvensiyanın 3-cü maddəsi ilə əlaqədar olaraq da nəzərə alınmalıdır. Bundan əlavə, ərizəçinin ən yaxım qohum qismində hüquqlarına riayət olunmamaqla bərabər, o həm də dövlət orqanlarının milli qanunvericilikdə nəzərədə tutulan öhdəliklərin əhatə dairəsi ilə bağlı təazdlı fikirləri ilə üzləşmişdir. Bundan əlavə, Təhlükəsizlik Polisi və müxtəlif prokurorlar arasında daxili qanunverciliyin, onun əsasında şəxsin təqib olunmasına imkan verəcək qədər aydın olub-olmaması ilə bağlı fikir ayrılığı olsa da, onlar hamısı hesab edirdilər ki, razılıq olmadan toxuma götürülməsi qanunsuz idi (bax: paraqraf 18, 20, 22, 24-25, yuxarıda). Bununla belə, onların fikir ayrılığı həll olunana qədər cinayət işi müddətin ötməsinə görə xətm olunmuşdur (bax: paraqraf 27, yuxarıda) və bütün hallarda daxili məhkəmələr bu cinayətin təqibinə imkan verməzdilər, çünki qanunvericilik kifayət qədər aydın deyildi (bax: paraqraf 28, yuxarıda). Bu faktlar, dövlət orqanlarının onraın diqqətinə çatdərəlan bir şikayəti araşdırmaq şəkillərini və bu aktların qurbanlarına və ərizəçi də daxil olmaqla qohumlara olan etinasızlığı göstərir. Bu şərait ərizəçinin şəxsi həyatının çox həssas bir aspekti ilə, yəni toxuma götürülməsinə razılıq və ya buna etirazla bağlı olan şəxsi hüquqlarının pozulması qarşısında onun tərəfindən ümidsizlik hissinin yaranmasına səbəb olmuşdur və hər hansı əvəzin əldə edilməsinin qeyri-mümkünlüyü ilə vəziyyət daha da ağırlşmışdır.
141. Ərizəçinin iztirabı, həm də Məhkəmə-Ekspertiza Mərkəzində dəqiq nə edildiyi ilə bağlı məlumat verilməməsi faktı ilə daha da ağırlaşmışdır. Ona toxuma götürülməsi barədə məlumat verilməmişdir və o dəfn günü mərhum ərinin ayaqlarının bir-birinə bağlandığını görəndə, belə gümna etmişdir ki, bu, avtomobil qəzası ilə əlaqədar edilmişdi. Iki il keçdikdən sonra o cinayət işi və mərhum ərinin bədəni ilə bağlı mümkün qanunsuz əməllər barədə məlumatlandırılmışdır. Aydındır ki, bu məqamda ərizəçi xüsusi iztirab keçirmiş və anlamışdır ki, ola bilsin ki, mərhum əri Məhkəmə-Ekspertiza Mərkəzində bədəni üzərində edilənlərlə əlaqədar olaraq ayaqları bir-birinə bağlanmış şəkildə dəfn edilmişdir. Hökumətin bunun “ağlaban şübhədən kənar” şəkildə sübut olunmaması barədəki arqumenti yersizdir, çünki ərizəçinin iztirabı dəqiqliklə, Məhkəmə-Ekspertiza Mərkəzində onun mərhum ərinin bədəni ilə bağlı həyata keçirilmiş hərəkətlərin qeyri-müəyyən qalması faktından irəli gəlir.
142. Spesifik sahə olan orqan və toxuma transplantasiyası sahəsində qəbul olunmuşdur ki, insan bədəninə, ölümdən sonra da hörmətlə davranılmalıdır. Belə ki, İnsan Hüquqları və Bioetika haqqında Konvensiya və Əlavə Protokol da daxil olmaqla bəzi beynəlxalq sazişlər Əlavə Protokola İzahat Hesabatında da qeyd edildiyi kimi, yaşayan və ya ölmüş orqan və toxuma donorlarıın hüquqlarının müdafiəsi üçün hazırlanmışdır. Bu beynəlxalq sazişlərin məqsədi doğulmuş olan, ölü və ya diri olmasından asılı olmayaraq “hər bir şəxs”in ləyaqətini, şəxsiyyətini və bütövlüyünü müdafiə etməkdir (bax: paraqraf 37, yuxarıda). Yuxarıdakı paraqraf 133-də göstərildiyi kimi, insan ləyaqətinə hörmət edilməsi Konvensiyanın mahiyyətinin bir hissəsini təşkil edir; rəftar, Konvensiyanın 3-cü maddəsi mənasında “ləyaqəti alçaldan” o zaman hesab edilir ki, inter alia bir fərdi insan ləyaqətinə hörmətsizlik göstərməklə alçatsın. Ərizəçinin iztirabı, yalnız ən yaxın qohum olaraq hüquqlarının pozulması və Məhkəmə-Ekspertiza Mərkəzində edilənlərlə bağlı qeyri-müəyyənlikdə saxlanılması ilə bağlı deyil, həm də mərhum ərinin bədəni üzərində həyata keçirilən aktların müdaxiləedici xarakteri və bununla bağlı bir yaxın qohum olaraq hiss etdiyi əzabla əlaqədardır.
143. Bu xüsusi hallarda Hökumətin ərizəçinin şikayətini Konvensiyanın 3-cü maddəsinın ıhatə dairəsini düşməməsi və bununla bağlı onun qurban hesab edilə bilməməsi barədəki etirazı rədd olunur. Məhkəmənin hazırki işdəki ərizəçinin məruz qaldığı əzabın Konvensiyanın 3-cü maddəsinə zidd olan ləyaqəti alçaldan rəftara bərabər olmasına dair heç bir şübhəsi yoxdur. Məhkəmə bu səbəbdən, həmin müddəanın pozulduğunu elan edir.
III. KONVENSİYANIN DİGƏR İDDİA OLUNAN POZUNTULARI
144. Nəhayət, ərizəçi, daxili qanunverciliyin bir neçə mümkün təfsirlərinin olması ilə bağlı Konvensiyanın 13-cü maddəsinə istinad edir.
145. Hökumət bu arqumentə etiraz edir.
146. Məhkəmə qeyd edir ki, bu şikayət yuxarıda araşdırılan Konvensiyanın 8-ci maddəsi altındakı şikayətlə bağlıdır və eyni şəkildə qəbuledilən elan edilməlidir.
147. Bununla belə, Məhkəmə hesab edir ki, artıq daxili qanunverciliyin aydın olmaması məsələsini yuxarıda, Konvensiyanın 8-ci maddəsi ilə bağlı hissədə nəzərdən keçirmişdir. O, bu şikayəti ayrıca olaraq Konvensiyanın 13-cü maddəsi altında da araşdırmağı lazım bilmir.
IV. KONVENSİYANIN 41-Cİ MADDƏSİNİN TƏTBİQİ
148. Konvensiyanin 41-ci maddəsində deyilir:
“Əgər Məhkəmə Konvensiyanın və ona dair Protokolların müddəalarının pozulduğunu, lakin Razılığa gələn Yüksək Tərəfin daxili hüququnun yalnız bu pozuntunun nəticələrinin qismən aradan qaldırılmasına imkan verdiyini müəyyən edirsə, Məhkəmə zəruri halda, zərərçəkən tərəfə əvəzin ədalətli ödənilməsini təyin edir.”
A. Ziyan
149. Ərizəçi mənəzi ziyana görə 40,000 avro (EUR) tələb etmişdir.
150. Hökumət iddia etmişdir ki, ərizəçi tələb etdiyi həcmdə mənəzi ziyana məruz qaldığını əsaslandırmamışdır. O ərizəçinin tələb etdiyi məbləğı ifrat və həddən artıq hesab etmişdir. Shannon v. Latvia (no. 32214/03, § 84, 24 noyabr 2009) işinə istinad edərək Hökumət hesab etmişdir ki, pozuntunun baş verdiyinin elan ediıməsi adekvat və kafi kompensasiya olardı.
151. Hazırki işdə elan edilən pozuntunun xarakteri nəzərə alınaraq və ədalətlilik əsasındə qərar verərək, Məhkəmə mənəvi ziyana görə ərizəçiyə EUR 16,000 təyin edir.
B. Xərc və məsrəflər
152. Ərizəçi Məhkəmə qarşısında çəkdiyi xərc və məsrəflərə görə EUR 500 tələb etmişdir.
153. Hökumət bu başlıq altında ərizəçinin tələbinə etiraz etməmişdir. O tələbi kifayət qədər əsaslandırılmış və ağlabatan hesab etmişdir.
154. A Məhkəmə təcrübəsinə əsasən ərizəçiyə yalnız o halda çəkilən xərclərin və məsrəflərin əvəzi ödənilə bilər ki, həmin xərc və məsrəflərin həqiqətən, zəruri olaraq və ağlabatan kəmiyyətdə çəkilmiş olması göstərilsin. Hazırki işdə, iş materiallarını və yuxarıdaki meyarı nəzərə alaraq, Məhkəmə bu başlıq altında bütün xərclər üçün EUR 500 məbləğini təyin etməyi ağlabatan hesab edir.
C. Qərarın icrasının gecikdirilməsinə görə faiz
155. Məhkəmə məqsədəuyğun hesab edir ki, icranın gecikdirilməsinə görə faiz Avropa Mərkəzi Bankındakı kredit faizinin yuxarı həddinə əsaslanmalı və onun üzərinə daha üç faiz əlavə olunmalıdır.
BU ƏSASLARLA, MƏHKƏMƏ, YEKDİLLİKLƏ,
1. Hökumətin ərizəçinin Maddə 3 altındakı şikayətinin Konvensiya müddəaları ilə ratione materiae və ratione personae uyğunsuz olması ilə bağlı etirazını mahiyyətlə birləşdirir və onları rədd edir;
2. Ərizəçinin mərhum ərinin toxumalarının onu razılığı olmadan götürülməsi ilə bağlı hissədə Maddə 8 üzrə şikayətini və Maddə 13 şikayətini qəbuledilən, Konvensiyanın 8-ci maddəsi üzrə qalan şikayətini qəbuledilməz elan edir;
3. Ərizəçinin Maddə 3 üzrə şikayəti qəbuledilən elan edir;
4. Elan edir ki, Konvensiyanın 8-ci maddəsi pozulmuşdur;
5. Elan edir ki, Konvensiyanın 3-cü maddəsi pozulmuşdur;
6. Elan edir ki, Konvensiyanın 13-cü maddəsi üzrə şikayəti araşdırmağa ehtiyac yoxdur;
7. Elan edir ki,
(a) Cavabdeh Dövlət Konvensiyanın 44-cü maddəsinin 2-ci bəndinə uyğun olaraq qərar qüvvəyə mindiyi gündən etibarən üç ay müddətində ərizəçiyə aşağıdakı məbləğləri ödəməlidir:
(i) mənəvi ziyana görə, tətbiq ediləcək bütün vergi məbləği əlavə olunmaqla, EUR 16,000 (on altı min avro);
(ii) xərc və məsrəflər üçün, tətbiq ediləcək bütün vergi məbləği əlavə olunmaqla, EUR 500 (beş yüz avro);
(b) yuxarıda qeyd olunan üç aylıq müddət bitdikdən sonra qərarın icrasınadək gecikdirilmə müddəti ərzində yuxarıda göstərilən məbləğin üzərinə Avropa Mərkəzi Bankındakı kredit faizinin yuxarı həddi ilə hesablanmış faiz və onun üzərinə daha üç faiz gəlməlidir;
8. Ərizəçinin əvəzin ədalətli ödənilməsi ilə bağlı iddiasının qalan hissəsini rədd edir.
İngiliscə hazırlanmış və 13 yanvar 2015-cı ildə Məhkəmə Reqlamentinin 77-ci maddəsinin 2 və 3-cü bəndlərinə əsasən yazılı olaraq bildirilmişdir.
Fatoş Aracı Päivi Hirvelä
Katib müavini Sədr
Konvensiyanın 45-ci maddəsinin 2-ci bəndi və Məhkəmə Reqlamentinin 74-cü maddəsinin 2-ci bəndinə əsasən, bu qərara hakim Wojtyczekin ayrıca rəyi əlavə olunmuşdur.
P.H.
F.A.
Xüsusi rəylər tərcümə olunmamışdır, lakin qərarın Məhkəmənin HUDOC məlumat bazasındakı ingiliscə və ya fransızca olmaqla, rəsmi versiyalarında onları oxumaq olar.
©Avropa Şurası/Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsi, 2015
Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsinin rəsmi dilləri ingilis və fransız dilləridir. Bu tərcümə Avropa Şurasının İnsan Hüquqları üzrə Etibar Fondunun dəstəyi ilə həyata keçirilib (www.coe.int/humanrightstrustfund). Məhkəmə tərcüməyə və onun keyfiyyətinə görə heç bir məsuliyyət daşımır. Tərcüməni Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsinin presedent hüququnu təşkil edən işlərin daxil olduğu HUDOC məlumat bazasından (http://hudoc.echr.coe.int) və ya Məhkəmənin razılığı ilə yerləşdirilən istənilən digər məlumat bazasından yükləmək olar. Tərcüməni qeyri-kommersiya məqsədlərilə bu şərtlə yenidən nəşr etmək mümkündür ki, məhkəmə işinin tam adı, yuxarıda göstərilmiş müəllif hüququna dair qeyd və Avropa Şurasının İnsan Hüquqları üzrə Etibar Fonduna istinad göstərilsin. Tərcümənin hər hansı bir hissəsindən kommersiya məqsədi ilə istifadə etmək nəzərdə tutularsa, bu ünvana müraciət etmənizi xahiş edirik publishing@echr.coe.int.
© Council of Europe/European Court of Human Rights, 2015
The official languages of the European Court of Human Rights are English and French. This translation was commissioned with the support of the Human Rights Trust Fund of the Council of Europe (www.coe.int/humanrightstrustfund). It does not bind the Court, nor does the Court take any responsibility for the quality thereof. It may be downloaded from the HUDOC case-law database of the European Court of Human Rights (http://hudoc.echr.coe.int) or from any other database with which the Court has shared it. It may be reproduced for non-commercial purposes on condition that the full title of the case is cited, together with the above copyright indication and reference to the Human Rights Trust Fund. If it is intended to use any part of this translation for commercial purposes, please contact publishing@echr.coe.int.
© Conseil de l’Europe/Cour européenne des droits de l’homme, 2015
Les langues officielles de la Cour européenne des droits de l’homme sont le français et l’anglais. La présente traduction a été effectuée avec le soutien du Fonds fiduciaire pour les droits de l’homme du Conseil de l’Europe (www.coe.int/humanrightstrustfund). Elle ne lie pas la Cour, et celle-ci décline toute responsabilité quant à sa qualité. Elle peut être téléchargée à partir de HUDOC, la base de jurisprudence de la Cour européenne des droits de l’homme (http://hudoc.echr.coe.int), ou de toute autre base de données à laquelle HUDOC l’a communiquée. Elle peut être reproduite à des fins non commerciales, sous réserve que le titre de l’affaire soit cité en entier et s’accompagne de l’indication de copyright ci-dessus ainsi que de la référence au Fonds fiduciaire pour les droits de l’homme. Toute personne souhaitant se servir de tout ou partie de la présente traduction à des fins commerciales est invitée à le signaler à l’adresse suivante : publishing@echr.coe.int