© Avropa Şurası/İnsan Hüquqları üzrə Avropa Məhkəməsi, 2012. Bu tərcümə Avropa Şurasının “Hyuman Rayts Trast Fondu”nun dəstəyi ilə həyata keçirilmişdir (www.coe.int/humanrightstrustfund). O, Məhkəmə üçün məcburi deyil. Geniş məlumat üçün müəlliflik hüququ ilə bağlı bu sənədin sonundakı tam məlumata bax.
© Council of Europe/European Court of Human Rights, 2012. This translation was commissioned with the support of the Human Rights Trust Fund of the Council of Europe (www.coe.int/humanrightstrustfund). It does not bind the Court. For further information see the full copyright indication at the end of this document.
© Conseil de l’Europe/Cour europeenne des droits de l’homme, 2012. La presente traduction a ete effectuee avec le soutien du Fonds fiduciaire pour les droits de l’homme du Conseil de l’Europe (www.coe.int/humanrightstrustfund’). Elle ne lie pas la Cour. Pour plus de renseignements veuillez lire 1’indication de copyright/droits d’auteur a la fin du present document.
BÖYÜK PALATA
QAFQEN ALMANİYAYA QARŞI
(GÄFGEN v. GERMANY)
(Ərizə №22978/05)
QƏRAR
Məhkəmə Prosedur Qaydalarının 81-ci Qaydasına əsasən Qərarın mətnində 2010-cu il iyunun 3-də dəyişikliklər edilmişdir.
STRASBURQ
1 iyun 2010-cu il
Bu qərar qətidir, lakin onun mətnində redaktə xarakterli düzəlişlər edilə bilər.
Qafqen Almaniyaya qarşı işi üzrə,
İnsan Hüquqları üzrə Avropa Məhkəməsinin Böyük Palatası
Sədr Jan-Pol Kosta (Jean-Paul Costa),
Hakimlər
Kristos Rozakis (Christos Rozakis),
Nikolas Bratza (Nicolas Bratza),
Fransuaz Tulkens (Françoise Tulkens),
Xosep Kasadeval (Josep Casadevall),
Anatoliy Kovler (Anatoly Kovler),
Lilyana Miyoviç (Ljiljana Mijović),
Renat Jager (Renate Jaeger),
Sver Erik Yebens (Sverre Erik Jebens),
Danute Yoçiyene (Danutė Jočienė),
Yan Şıkuta (Ján Šikuta),
İneta Zimele (Ineta Ziemele),
Corc Nikolau (George Nicolaou),
Luis Lopez Querra (Luis López Guerra),
Ledi Bianka (Ledi Bianku),
Ann Pover (Ann Power),
Neboyşa Vuçiniç (Nebojša Vučinić)
və Katib Erik Friberqdən (Erik Fribergh) ibarət tərkibdə
2009-cu il martın 18-də və 2010-cu il martın 24-də qapalı müşavirə keçirərək
yuxarıda qeyd edilmiş son tarixdə aşağıdakı qərarı qəbul etdi:
PROSEDUR MƏSƏLƏLƏRİ
1. İş Almaniyanın vətəndaşı cənab Maqnus Qafqen tərəfindən İnsan Hüquqları və Əsas Azadlıqların Müdafiəsi haqqında Konvensiyanın (bundan sonra – “Konvensiya”) 34-cü maddəsinə uyğun olaraq Almaniya Federativ Respublikasına qarşı 2005-ci il iyunun 15-də təqdim edilmiş ərizə (22978/05 nömrəli) əsasında başlanmışdır. Ərizəçiyə təmənnasız hüquqi yardım göstərilmişdir.
2. Ərizəçi iddia etmişdir ki, o, J.-nin (oğlanın adı tam göstərilməmişdir) olduğu yerin müəyyən edilməsi ilə əlaqədar 2002-ci il oktyabrın 1-də polisdə dindirilərkən işgəncəyə məruz qalmışdır. Ərizəçi bildirmişdir ki, o, hüquq pozuntusu ilə əlaqədar zərərçəkmiş şəxs statusunu itirməmişdir. Bundan sonra ərizəçi iddia etmişdir ki, cinayət prosesi zamanı Konvensiyanın 3-cü maddəsinin pozuntusu ilə ondan izahatların götürülməsi nəticəsində onun Konvensiyanın 6-cı maddəsi ilə qorunan ədalətli məhkəmə hüququ, o cümlədən özünü səmərəli şəkildə müdafiə etmək və özünün əleyhinə ifadələri verməyə məcbur edilməmək hüquqları pozulmuşdur.
3. Ərizə Məhkəmənin Üçüncü Bölməsinin baxışına verilmişdir (Məhkəmənin Prosedur Qaydalarının 52-ci Qaydasının 1-ci bəndi). Həmin Bölmənin Məhkəmə Palatası sədr, Pir Lorenzen, hakimlər, Snejana Botuçarova, Vlodimir Butkeviç, Marqarita Tsatsa-Nikolovska, Rait Maruste, Xavyer Borreqo, Renat Jager və Bölmə katibi Laudia Vesterdikdən ibarət tərkibdə 2007-ci il 10 aprel tarixli qərardadı ilə ərizə qismən qəbuledilən hesab edilmişdir.
4. Beşinci Bölmənin Məhkəmə Palatası, sədr, Pir Lorenzen, hakimlər, Rait Maruste, Vlodimir Butkeviç, Renat Jager, İzabel Berro-Lefevr, Maryana Lazarova-Trayakovska, Zdravka Kaladjıyev və Bölmə katibi Laudia Vesterdikdən ibarət tərkibdə 2008-ci il iyunun 30-da qərar qəbul etmişdir. Məhkəmə Palatası yekdilliklə hesab etmişdir ki, Hökumətin dövlət daxili hüquq müdafiə vasitələrinin tükəndirilməməsi barədə ilkin etirazın nəzərə alınmasına zərurət yoxdur. Məhkəmə Palatası altı səs lehinə və bir səs əleyhinə ərizəçinin Konvensiyanın 3-cü maddəsi mənasında zərərçəkmiş şəxs olduğunu iddia edə bilmədiyini qət etmişdir. Eyni zamanda altı səs lehinə və bir səs əleyhinə Konvensiyanın 6-cı maddəsinin ərizəçiyə münasibətdə pozulmadığını qət etmişdir.
5. Məhkəməyə 2008-ci il sentyabrın 26-da daxil olmuş 2008-ci il 19 sentyabr tarixli izahatında ərizəçi Konvensiyanın 3-cü və 6-cı maddələrinin ona münasibətdə pozulduğunu iddia edərək Konvensiyanın 43-cü maddəsinə və Məhkəmənin Prosedur Qaydalarının 73-cü Qaydasına əsasən işin Böyük Palatanın baxışına təqdim edilməsini xahiş etmişdir. 2008-ci il dekabrın 1-də Böyük Palatanın beş hakimdən ibarət tərkibdə Kollegiyası həmin müraciəti təmin etmişdir.
6. Böyük Palatanın tərkibi Konvensiyanın 27-ci maddəsinin 2-ci və 3-cü bəndlərinə və Məhkəmənin Prosedur Qaydalarının 24-cü Qaydasına əsasən müəyyən olunmuşdur.
7. Həm ərizəçi həm də Hökumət işin mahiyyəti üzrə izahatlarını təqdim etmiş, eyni zamanda həmin izahatları yazılı şəkildə cavablandırmışdırlar. Eyni zamanda iş üzrə üçüncü tərəf qismində Beşinci Bölmənin sədri tərəfindən Konvensiyanın 36-cı maddəsinin 2-ci və 3-cü bəndlərinə və 44-cü Qaydanın 2-ci bəndinə prosesə müdaxilələrinə icazə verilmiş aşağıdakı şəxslərin izahatları daxil olmuşdur: Frankfurtda fəaliyyət göstərən hüquqşünaslar cənab E.Kempf və xanım H.Shillinq tərəfindən təmsil olunan J.-nin valideynləri cənab Friderix von Metzler və xanım Silvia von Metzler; Direktor xanım C.Ferstman və məsləhətçi cənab L.Oette tərəfindən təmsil olunan Londonda fəaliyyət göstərən beynəlxalq insan hüquqları sahəsində “Redress Trast” (Redress Trust) adlı qeyri-hökumət təşkilatı. Tərəflər həmin izahatları cavablandırmışdırlar (44-cü Qaydanın 5-ci bəndi).
8. Məhkəmə baxışı 2009-cu il martın 18-də Strasburq şəhərində, İnsan Hüquqları Sarayında açıq məhkəmə iclasında keçirilmişdir (59-cu Qaydanın 3-cü bəndi).
Məhkəmə iclasında aşağıdakı şəxslər iştirak etmişdirlər:
(a) Hökumətin nümayəndələri
xanım A.Vittlinq-Voqel, səlahiyyətli nümayəndə, Federal Ədliyyə Nazirliyinin idarə rəisi
cənab J.A.Froveyn, müşavir, Müqayisəli Ümumi Hüquq və Beynəlxalq hüquq üzrə Maks Plank İnstitutunun direktoru
cənab M.Bornman, Dövlət ittihamçısı
cənab J.Coch, Rayon məhkəməsinin hakimi məsləhətçilər
(b) Ərizəçilərin nümayəndələri
cənab M.Heuçemer, hüquqşünas, müşavir
cənab D.Şmitz, hüquqşünas,
cənab B. von Beker, hüquqşünas,
cənab J.Shulz-Tornau, hüquqşünas, məsləhətçilər
cənab S.Ströhm,
cənab M.Bolsinger, köməkçilər
Məhkəmə cənab Heuçemer və cənab Froveynin çıxışlarını və verilmiş suallara onların cavablarını dinləmişdir.
FAKTLAR
I. İŞİN HALLARI
9. Ərizəçi 1975-ci ildə anadan olmuş və hal-hazırda Şvalmstadt cəza çəkmə müəssisəsində cəza çəkir.
A. J.-nin oğurlanması və polisdə istintaqın aparılması
10. J. (oğlan) Frankfurtda yaşayan banklar sahəsində çalışan ailənin ən gənc oğlu olmuşdur. O, hüquq fakültəsinin tələbəsi olan ərizəçini öz bacısının tanışı olduğunu bilirdi.
11. 2002-ci il sentyabrın 27-də ərizəçi on bir yaşında olan J.-ni onun bacısının jaketinin evdə qaldığını bəhanə gətirərək Frankfurtda yerləşən mənzilə aparmışdır. Ərizəçi oğlanı boğaraq öldürmüşdür.
12. Bundan sonra o, J.-nin valideynlərinin yaşadığı evlərinə uşağın oğurlanması və onun qaytarılması üçün bir milyon Avro məbləğində girovun tələb edildiyi barədə yazı göndərmişdir. Yazıda bildirilmişdir ki, oğrular yalnız tələb olunan pulu ala biləcəyi və bundan sonra ölkəni tərk edə biləcəyi təqdirdə valideynlər öz oğullarını görə biləcəklər. Bundan sonra ərizəçi Frankfutdan bir saat uzaqda Birsteyn massivində yerləşən göl istiqamətə maşınla gedərək J.-nin meyitini gəminin yan alması üçün körpünün altında gizlətmişdir.
13. 2002-ci il sentyabrın 30-da təxminən saat 01.00-da ərizəçi tələb olunmuş məbləği tramvay dayanacağından götürmüşdür. Bundan sonra o polis tərəfindən gizli izlənilmişdir. O məbləğin bir hissəsini bankdakı hesabına qoymuş, digər hissəsini isə mənzilində gizlətmişdir. Növbəti gün günorta saatlarında o, polis əməkdaşları tərəfindən Frankfurt hava limanında tutularaq üzü aşağı yerə uzandırılmışdır.
14. Şok keçirməsi və üzünün zədələnməsi ilə əlaqədar hava limanında həkim tərəfindən müayinə olunaraq ərizəçi Frankfurt şəhəri Polis İdarəsinin Qərargahına aparılmışdır. Müstəntiq M. tərəfindən ərizəçiyə J.-nin oğurlanmasında şübhəli bilinməsi bildirilmiş, həmçinin özünə qarşı ifadə verməmək və hüquqi yardım almaq hüquqları izah edilmişdir. Bundan sonra ərizəçi J.-nin olduğu yerin müəyyən edilməsi məqsədi ilə müstəntiq M. tərəfindən dindirilmişdir. Eyni zamanda polis ərizəçinin mənzilində axtarış apararaq məbləğin bir hissəsini və planlaşdırılmış cinayət barədə yazını aşkar etmişdir. Ərizəçi bildirmişdir ki, oğlan digər uşaq oğrusu tərəfindən saxlanılır. Saat 11.30 radələrində ərizəçiyə onun xahişi əsasında Z. müdafiəçisi ilə otuz dəqiqəlik görüşməyə icazə verilmişdir. O qeyd etmişdir ki, F.R. və M.R. uşağı oğurlayaraq onu gölün qırağındakı daxmada gizlətmişdirlər.
15. 2002-ci il oktyabrın 1-də səhər tezdən M.-in işə gəlməzdən əvvəl Frankfurt şəhəri Polis İdarəsinin rəis müavini cənab Daşner (D.) oğlanın olduğu yerinin müəyyən edilməsi məqsədilə ərizəçini hədələyərək, zəruri olduqda isə ona qarşı ağrı ilə müşayiət olunan zor işlədərək dindirilməsini polis əməkdaşı cənab Enniqkeytə (E.) tapşırmışdır. D.-nin rəhbərlik etdiyi idarə bundan əvvəl də bunu kimi tədbirləri dəfələrlə həyata keçirmişdirlər (bax: aşağıda göstərilən 47-ci bənd). Polis əməkdaşı E. ərizəçini uşağın olduğu yerini göstərməsə təlim keçmiş əməkdaş tərəfindən ona qarşı xüsusi əzab veriləcəyi ilə hədələdi. Ərizəçinin bildirdiyinə görə E. bundan başqa onu kameraya salacağı və burada ona qarşı iki cüssəli zənci tərəfindən seksual xarakterli zorakı hərəkətlərin edəcəyi ilə hədələdi. Eyni zamanda polis əməkdaşı bir neçə dəfə ərizəçinin döş qəfəsi nahiyəsindən əl ilə zərbələr yetirmiş, bir dəfə isə onun başı divara dəymişdir. Hökumət ərizəçinin dindirmə zamanı seksual xarakterli hərəkələr ilə hədələnməsini və ona qarşı fiziki zor işlətməsini mübahisələndirmişdir.
16. On dəqiqə sonra hədələr altında yaranan qorxu hissi nəticəsində ərizəçi J.-nin meyitinin olduğu yerini göstərdi.
17. Bundan sonra ərizəçi M. və bir sıra digər polis əməkdaşlarının müşayiəti ilə Birsteynə aparılmışdır. O, polis əməkdaşı E. ilə birlikdə getməkdən imtina etmişdir. Bundan sonra ərizəçi polis əməkdaşının göstərişi ilə meyitin olduğu dəqiq yerini göstərmişdir. Həmin istintaq hərəkəti video yazı ilə aparılmışdır. Ərizəçi göstərdiyi kimi polis J.-nin meyitini Birsteyn massivinin yanında yerləşən gölün yanında olan gəminin yan alması üçün körpünün altında tapmışdır. Ərizəçi iddia etmişdir ki, polisin göstərişi əsasında meyitin olduğu yerinin göstərilməsi üçün, o, meşədə ayaqqabısız getməyə məcbur edilmişdir. Hökumət ərizəçinin meşədə ayaqqabısız getməyə məcbur edilməsini mübahisələndirmişdir.
18. Hadisə yerinin baxışı zamanı polis Birsteyn massivinin yanında yerləşən gölün yanında ərizəçiyə məxsus maşının təkər izlərini aşkar etmişdir. Birsteyndən qayıdandan sonra müstəntiq M. tərəfindən dindirilərkən ərizəçi J.-nin oğurlanmasını və öldürülməsini etiraf etmişdir. Ərizəçi göstərdiyi müxtəlif yerlərə polis əməkdaşları tərəfindən aparılmış və orada J.-yə məxsus dərsliklər, bel çantası, geyim və məktub yazmaq üçün çap mkinası konteynerdə aşkar edilmişdir. 2002-ci il oktyabrın 2-də keçirilmiş J.-nin meyitinin yarılması nəticəsində onun boğulmadan öldüyü müəyyən edilmişdir.
19. Polis idarəsinə qayıtdıqdan sonra ərizəçiyə anası tərəfindən təyin edilmiş müdafiəçisi ilə görüşməyə icazə verilmişdir. Müdafiəçi həmin gün səhərdən ərizəçi ilə görüşməyə bir neçə dəfə cəhd göstərmişdir.
20. 2002-ci il oktyabrın 1-də polisdə araşdırılan iş üzrə polis üçün verilmiş qeyddə Frankfurt şəhəri Polis İdarəsinin rəis müavini D. həmin gün səhər uşağın saq olduğuna, lakin yeməksiz qaldığını və havanın hərarətini nəzərə alaraq onun böyük təhlükə altında olduğuna inandığını bildirmişdir. Uşağın xilas etməsi məqsədilə o, polis əməkdaşı E. tərəfindən zədə yetirilmədən ərizəçinin xüsusi əzab veriləcəyi ilə hədələnməsinə göstəriş vermişdir. O təsdiq etmişdir ki, həmin rəftar tibbi nəzarət altında həyata keçirilmişdir. Bundan sonra D. digər əməkdaşa ərizəçidən düzgün ifadələrin götürülməsini tapşırmışdır. Həmin izahata əsasən ərizəçiyə qarşı hədə uşaq oğurluğu hadisəsi ilə istintaqın aparılması üçün deyil, məhz uşaq həyatının xilas edilməsi üçün istifadə edilmişdir. Ərizəçi xüsusi əzab veriləcəyi ilə hədələnərək J.-nin meyitinin olduğu yerini göstərmiş, bununla hər hansı digər hərəkətlər edilməmişdir.
21. Polis həkimi tərəfindən verilmiş 2002-ci il 4 oktyabr tarixli tibbi arayışda təsdiq edilmişdir ki, ərizəçinin sol körpücük sümüyünün altında qançır (7-5 sm), sol ayağında və dizlərində dəri sıyrıntıları və qançırlar, həmçinin pəncələrində qabarlar mövcuddur. Bundan sonra keçirilmiş müayinə nəticəsində tərtib edilmiş 2002-ci il 7 oktyabr tarixli tibbi arayışda 2002-ci il oktyabrın 2-də aparılmış müayinədən sonra ərizəçinin döş qəfəsinin sol nahiyəsində 5 və 4 sm diametrdə iki qançır, sol qolunda, dizlərində və sağ ayağında dəri sıyrıntıları və qançırlar, həmçinin pəncələrində qabarlar aşkar edilmişdir. Arayışa əsasən həmin izlər zədələrin tibbi müayinədən bir neçə gün əvvəl yarandığını göstərirlər. Zədələrin yaranma səbəbləri dəqiq müayinə etmək mümkün olmamışdır.
22. 2002-ci il oktyabrın 4-də polis, 2002-ci il oktyabrın 4-də, 14-də və 17-də dövlət ittihamçısı, 2003-cü il yanvarın 30-da rayon məhkəməsinin hakimi tərəfindən aparılmış sonrakı dindirmələr zamanı ərizəçi 2002-ci il oktyabrın 1-də vermiş ifadələri təkrarlamış və təqsirini etiraf etmişdir.
23. 2003-cü ilin yanvar ayında Frankfurt şəhəri Dövlət İttihamı üzrə Baş İdarəsində ərizəçinin 2002-ci il oktyabrın 1-də hədələnməyə məruz qalması barədə şikayəti üzrə Frankfurt şəhəri Polis İdarəsinin rəisi D. və polis əməkdaşı E. barəsində cinayət işinə başlanılmışdır.
B. Ərizəçiyə qarşı cinayət işi
1. Frankfurt Regional Məhkəməsində keçirilmiş icraatlar
(a) İcraata xitam verilməsi və sübutların mümkünsüzlüyü barədə ilkin ərizələr.
24. 2003-cü il aprelin 9-da keçirilmiş birinci məhkəmə iclasında müdafiəçi tərəfindən təmsil olunan ərizəçi cinayət işinə xitam verilməsi ilə əlaqədar ilkin ərizə təqdim etmişdir. Şikayətin əsası ərizəçinin dindirilməsindən əvvəl və dindirmə zamanı polis əməkdaşı E. tərəfindən xüsusi əzabın verilməsi barədə hədələrə və seksual xarakterli zorakılıq hərəkətlərə məruz qalması olmuşdur. O iddia etmişdir ki, həmin rəftar Cinayət Prosessual Məcəlləsinin 136a maddəsinin (bax: aşağıda göstərilən 61-ci bəndə) və Konvensiyanın 3-cü maddəsinin pozuntusu ilə nəticələnmişdir. Bununla ərizəçi onun barəsində başlanılmış cinayət işinə xitam verilməsini tələb etmişdir.
25. Eyni zamanda ərizəçi alternativ ilkin ərizə təqdim edərək 2002-ci il oktyabrın 1-də ona qarşı zorun tətbiqi hədəsinin təsiri davamlı olduğunu nəzərə alaraq istintaq orqanlarına verilmiş ifadələrin məhkəmə baxışı zamanı istifadə etməməyini xahiş etmişdir. Eyni zamanda ərizəçi bəyanatında bildirmişdir ki, Cinayət Prosessual Məcəlləsinin 136a maddəsinin pozuntusu ilə əlaqədar məcburən verilmiş ifadələr əsasında istintaqa məlum olmuş uşağın meyiti və bunu kimi digər sübutların (“zəhərli ağacın meyvəsi”) istifadəsi qadağandır.
26. Birinci ilkin ərizə ilə bağlı Frankfurt Regional Məhkəməsi 2003-cü il 9 aprel tarixli qərarı ilə ərizəçinin cinayət işə xitam verilməsi barədə vəsatətini rədd etmişdir. Məhkəmənin qeyd etdiyinə əsasən ərizəçinin izahatlarında polis əməkdaşı E. onu hədələyərək bildirmişdir ki, ərizəçi J.-nin olduğu yerini göstərməsə vertolyotla polis idarəsinə gələn mütəxəssis heç bir iz qoymadan ona bundan əvvəl hiss etmədiyi ağrı və əzab verəcək. Hədəni gücləndirmək üçün E. vertolyotun fırlanan pərinin səsini təqlid etmişdir. Bundan sonra E. ərizəçini hədələyərək bildirmişdir ki, onu içərisində iki cüssəli zənci olan kameraya salacaq və onlar onu arxadan zorlayacaqlar. Bununla o, anadan olmağına peşman olacaq. Məhkəmə fakt kimi müəyyən etmişdir ki, ərizəçi zərərçəkmişin olduğu yerinin göstərməkdən imtina etsə xüsusi əzab veriləcəyi ilə hədələnmişdir. Lakin, məhkəmə ərizəçinin seksual xarakterli zorakı hərəkətləri ilə hədələndiyini və ya digər vasitələrlə ərizəçiyə təsir edilməsini müəyyən etməmişdir. Ərizəçiyə əzab verilməsi hədəsi Cinayət Prosessual Məcəlləsinin 136a maddəsinə, Əsas Qanununun 1-ci maddəsinə və 104-cü maddəsinin 1-ci bəndinə (bax: aşağıda qeyd olunan 59-60-cı bəndlər), həmçinin Konvensiyanın 3-cü maddəsinə əsasən pozuntu hesab edilir.
27. Lakin, ərizəçinin konstitusiya hüquqlarının pozuntularına baxmayaraq məhkəmə müəyyən etmişdir ki, bunun nəticəsində cinayət prosesinə riayət edilmiş və proses davam etdirilməlidir. Məhkəmə nəticəyə gəlmişdir ki, həmin istintaq metodlarının istifadəsi qanunla qadağan olunsa belə cinayət prosesinin davam etdirilməsini mümkünsüz edə biləcək dərəcədə müdafiə olunmaq hüququnu pozmur. Bir tərəfdən ərizəçiyə qarşı irəli sürülmüş ittihamların ağırlığını digər tərəfdən isə istintaq zamanı tətbiq edilmiş rəftarın qəddarlığını nəzərə alaraq cinayət prosesinin davam etdirilməsinə maneə törədilməsi üçün qanun aliliyinin istisna və ayrı-seçkili pozuntular mövcud deyil.
28. Ərizəçinin ikinci ilkin ərizəsi ilə əlaqədar olaraq Frankfurt Regional Məhkəməsi müəyyən etmişdir ki, Cinayət Prosessual Məcəlləsinin 136a maddəsinin 3-cü bəndinə əsasən ərizəçinin polis, dövlət ittihamçısı və rayon məhkəməsinin hakimi qarşısında verdiyi ifadələr və etiraflar dindirmə zamanı qadağan edilmiş metodlarla əldə edilmiş sübutlar olduğuna görə mümkünsüz hesab olunmalıdır.
29. Məhkəmə müəyyən etmişdir ki, müstəntiq E. uşağın olduğu yerini göstərmədiyi təqdirdə ərizəçini əzablı ağrının yetirilməsi ilə hədələmiş, bununla dindirmə zamanı Məcəllənin 136a maddəsinin 1-ci bəndi ilə qadağan edilmiş metodları istifadə etmişdir. Nəticədə qadağan edilmiş istintaq hərəkətləri nəticəsində ərizəçi tərəfindən verilmiş ifadələr sübut kimi qəbul edilməməlidirlər. Belə olan halda yalnız hədədən dərhal sonra verilmiş ifadələr mümkünsüz hesab edilmir. Məcəllənin 136a maddəsinin 1-ci bəndinin pozuntusunun təsiri davamlı olduğundan ərizəçinin istintaq orqanlarına bundan sonra verdiyi bütün ifadələr də mümkünsüz hesab edilir.
30. İstintaq zamanı qadağan edilmiş metodların istifadəsi nəticəsində baş vermiş prosedur pozuntular əzablı ağrının yetirilməsi hədələri ilə götürülmüş ifadələrin sonrakı dindirmələr zamanı sübut kimi ərizəçiyə qarşı istifadə edilməyəcəyi barədə sonuncunun məlumatlandırılması ilə bərpa oluna bilərdi. Lakin, ərizəçi qanunsuz əldə edilmiş sübutların mümkünsüz hesab edilməsi barədə məlumatlandırılmamış və ona yalnız özünə qarşı ifadə verməmək hüququ izah edilmiş. Bununla sonrakı ifadələrin verilməsindən əvvəl ərizəçiyə zəruri olan “xüsusi izahlar” verilməmişdir.
31. Lakin, məhkəmə yalnız ərizəçinin yuxarıda göstərilmiş ifadələrini sübut kimi mümkünsüz hesab etmişdir. Məhkəmə istintaq zamanı qanunsuz metodları ilə məcburən əldə edilmiş ifadələr əsasında istintaqa məlum olmuş uşağın meyiti və bunu kimi digər sübutların məhkəmə baxışı zamanı nəzərə alınmaması barədə ərizəçinin bəyanatını rədd etmişdir. Məhkəmə aşağıdakıları müəyyən etmişdir:
“İfadələr əsasında istintaqa məlum olmuş sübutlar istifadə olunmaya da bilər, bununla Cinayət Prosessual Məcəlləsinin 136a maddəsinin pozuntusunun uzun müddətli təsiri mövcud deyil. Bununla məhkəmə alimlərin razılaşdırılmış fikrini və digər məhkəmələrin qərarlarında gəlinmiş nəticələrini bölüşdürərək hesab edir ki, qaydaların və xüsusilə də fundamental hüquqlarının pozuntusunun baş verib verilmədiyini, həmçinin araşdırılan cinayətin ağırlığını nəzərə alaraq işin xüsusi hallarında maraqların tarazlılığına riayət edilməlidir. Müdaxilənin ciddiliyi ilə təqsirləndirilən şəxsin hüquqları arasında tarazlığa riayət edərək (hazırkı işdə fiziki zorun tətbiq etmək barədə hədələr ilə uşağın qəsdən öldürülməsi kimi araşdırılmalı olan cinayət arasında tarazlığa riayət edərək) məhkəmə hesab edir ki, təqsirləndirilən şəxsin ifadələri əsasında aşkar edilmiş uşağın cəsədini və meyitin yarılması barədə ekspert rəyini sübut kimi mümkünsüz hesab edilməsi proporsional hesab edilmir.”
(b) Regional məhkəməsinin qərarı
32. Hazırlıq iclası zamanı ərizəçinin ilkin ərizələri üzrə qəbul edilmiş yuxarıda qeyd olunan qərardaddan sonra məhkəmə baxışı davam etmişdir. Növbəti gün irəli sürülmüş ittihamlarla əlaqədar ərizəçi J.-yi öldürüldüyünü, lakin bunu qəsdən etmədiyini bildirmişdir. Onun müdafiəçisi qeyd etmişdir ki, bununla ərizəçi 2002-ci oktyabrın 1-də istifadə edilmiş dindirmə metodlarına baxmayaraq cinayəti etiraf edərək buna görə məsuliyyətə cəlb olunmasını istəyir. Məhkəmə prosesin gedişində ərizəçinin ilkin ifadələri əsasında əldə edilmiş bütün sübutlar sonuncunun buna etiraz edilməsinə baxmayaraq işə əlavə edilmişdirlər. 2003-cü il iyulun 28-də keçirilmiş məhkəmə baxışının yekun iclasında ərizəçi bildirmişdir ki, o, əvvəlcədən uşağın öldürülməsini niyyət etmişdir. İkinci etirafını izah edərək ərizəçi bunun “ağır məsuliyyətin qəbul edilməsinin yeganə yolu olduğunu” və “uşağın öldürülməsinə görə çox böyük peşmançılıq hissinin keçirtdiyini” bəyan etmişdir.
33. Frankfurt Regional Məhkəməsinin 2003-cü il 28 iyul tarixli hökmü ilə ərizəçini qəsdən adam öldürmə və zərərçəkmişin ölümü ilə nəticələnmiş soyğunçuluq məqsədilə adam oğurluğu cinayətləri üzrə təqsirli bilmişdir. Ərizəçinin günahının ağır olduğunu bəyan edərək məhkəmə onu ömürlük azadlıqda məhrumetmə cəzasına məhkum etmişdir (bax: aşağıda göstərilən 63-cü bənd).
34. Məhkəmə müəyyən etmişdir ki, məhkəmə baxışı zamanı ərizəçiyə özünə qarşı ifadə verməmək hüququ və bundan əvvəlki ifadələrin ona qarşı sübut kimi istifadə edilməyəcəyi izah edilmiş bununla, o, bütün zəruri təlimatları almışdır. Lakin, həmin təlimatlara baxmayaraq ərizəçi J-nin oğurlamasını və öldürülməsini etiraf etmişdir. Məhkəmədə cinayətin planlaşdırılması barədə verdiyi ifadələr faktın müəyyən edilməsi üçün yeganə olmasa da vacib əsas kimi hesab olunur. Onlar J-nin bacısının ifadələri, girovun tələb edilməsi barədə məktub və cinayətin planlaşdırılması barədə ərizəçinin mənzilində aşkar edilmiş yazılar ilə təsdiq edilmişdirlər. Cinayət faktı ərizəçinin məhkəmə baxışı zamanı verdiyi etirafedici ifadələr əsasında müəyyən edilmişdir. Digər sübutlar isə ərizəçinin doğru ifadə verdiyini təsdiq etmişdir. Bura uşağın ölümünün səbəblərini müəyyən etmək üçün keçirilmiş meyitin yarılması barədə rəy, uşağın meyitin aşkar olunduğu gölün yanın ərizəçinin maşınının təkər izləri və onun mənzilində tapılmış və bank hesabında aşkar edilmiş pullar daxildir.
35. Ərizəçinin günahının ağırlığını qiymətləndirərək məhkəmə müəyyən etmişdir ki, o, özünün yaratdığı varlı və uğurlu hüquqşünas obrazını qorumaq üçün on bir yaşlı zərərçəkmiş şəxsi öldürmüş və girov kimi bir milyon Avro məbləğini tələb etmişdir. Məhkəmə Dövlət İttihamı üzrə Baş İdarənin və xüsusi ittihamçılarının ərizəçinin ifadələrinin “heç bir məna daşımadığını” və ərizəçinin yalnız təsdiq edilmiş faktının etiraf etdiyi barədə fikirləri ilə bölüşmür. Ərizəçinin əvvəlki etirafları Cinayət Prosessual Məcəlləsinin 136a maddəsinin 3-cü bəndinə əsasən sübut kimi istifadə oluna bilinmədiyinə baxmayaraq onun məhkəmə baxışı zamanı könüllü şəkildə etirafedici ifadələrin verilməsi faktı yüngülləşdirici faktor kimi hesab edilir. Lakin, ərizəçi etirafedici ifadələrini verməsəydi belə, o, zərərçəkmişin ölümü ilə nəticələnmiş soyğunçuluq məqsədilə adam oğurluğuna görə təsirli bilinməli idi. Girovu götürdükdən sonra ərizəçi polis tərəfindən izlənilmiş və həmin pullar sonradan onun mənzilində və bank hesabında aşkar edilmişdir. J.-nin meyitinin yarılması nəticəsində məlum olmuşdur ki, uşağı boğmuşdular, həmçinin ərizəçinin maşınının təkər izləri J-in meyiti aşkar edilmiş yerdə müəyyən edilmişdir.
36. Bundan sonra məhkəmə qeyd etmişdir ki, ərizəçinin dindirilməsi zamanı Cinayət Prosessual Məcəlləsinin 136a maddəsi ilə qadağan edilmiş metodlar istifadə edilmişdir. Həmin hədələrin müəyyən edildiyinə görə detektiv E.-nin və Prankfurt şəhəri Polis İdarəsinin rəis müavini D.-nin günahlarının dərəcəsi onlara qarşı başlanılmış araşdırma zamanı bəlli olacaqdır. İcra hakimiyyətinə aid olan polis əməkdaşlarının qanunsuz hərəkətləri məhkəmə hakimiyyəti orqanlarının qanuna uyğun olaraq faktın qiymətləndirilməsinin qarşısını ala bilməz.
2. Federal Ədalət Məhkəməsində keçirilmiş icraatlar
37. Ərizəçinin təqsirli bilinməsi barədə hökmün çıxarılmasından bir gün sonra, o, Federal Ədalət Məhkəməsinə qanunun tətbiqi ilə bağlı şikayət vermişdir. Ərizəçi iddia etmişdir ki, Regional Məhkəmə 2003-cü il 9 aprel tarixli qərardadı ilə ona qarşı başlanılmış cinayət işinə xitam verilməsi barədə ilkin ərizəsini rədd etmişdir. Bundan sonra məhkəmə cinayət prosesi zamanı pozuntu ilə əldə edilmiş ifadələr əsasında istintaqa məlum olmuş uşağın meyiti və bunu kimi digər sübutların istifadəsinin qadağan olunduğunu bəyan edilməsindən imtina etmişdir. Ərizəçi 2003-cü il 9 aprel tarixli ərizələrinin bütün surətlərini, həmçinin onların verilməsinin əsaslarını təqdim etmişdir. Eyni zamanda ərizəçi cinayət işinə xitam verilməsi barədə ilkin ərizələrini rədd edən Regional Məhkəməsinin 2003-cü il 9 aprel tarixli qərardadının surətini qoşma edərək ona qarşı işgəncələrin verilməsi barədə polisin hədələri ilə əlaqədar vurğulamışdır ki, Federal Ədalət Məhkəməsinin təcrübəsinə əsasən bunu kimi hərəkətlər sübutların rədd edilməsi ilə “nəticələnir” və proseduraya maneə törədir.
38. Federal Dövlət İttihamçısı 2004-cü il 9 mart tarixli izahatlarında qeyd etmişdir ki, ərizəçinin qanunun tətbiqi barədə şikayəti açıq aşkar əsassızdır. O, vurğulamışdır ki, dindirmə zamanı qadağan edilmiş metodların istifadəsi cinayət prosesinə maneə törətmir. Cinayət Prosessual Məcəlləsinin 136a maddəsində xüsusilə təsbit edilmişdir ki, qadağan edilmiş hər hansı metodların tətbiqi yalnız sübutların rədd edilməsinə gətirib çıxarır. Ərizəçi Cinayət Prosessual Məcəlləsinin 136a maddəsinin 3-cü bəndinin pozulması barədə iddia qaldırmamışdır. Hər halda işdə bunun kimi iddialara əsaslar mövcud deyil, belə ki, Regional Məhkəmə ərizəçini bundan əvvəl verdiyi ifadələrin sübut kimi nəzərə alınmayacağı barədə məlumatlandıraraq yalnız məhkəmə baxışı zamanı verdiyi etirafedici ifadələrini istifadə etmişdir.
39. Federal Ədalət Məhkəməsi heç bir səbəb göstərmədən 2004-cü il 21 may tarixli qərarı ilə ərizəçinin qanunun tətbiqi barədə şikayətini əsassız hesab edərək rədd etmişdir.
3. Federal Konstitusiya Məhkəməsində keçirilmiş icraatlar
40. 2004-cü il iyunun 23-də ərizəçi Federal Konstitusiya Məhkəməsinə şikayət təqdim etmişdir. İşin hallarının xülasəsini və mübahisələndirilən qərarların mahiyyətini izah edərək ərizəçi Əsas Qanununun 1-ci maddəsinin 1-ci bəndi və 104-cü maddəsinin 1-ci bəndinin ikinci cümləsi əsasında 2002-ci il oktyabrın 1-də səhər aparılmış dindirmənin üsullarını mübahisələndirmişdir. O vurğulamışdır ki, uşağın olduğu yerin göstərmədiyi təqdirdə işgəncələrə və seksual xarakterli zorakılıq hərəkətlərə məruz qalacağı ilə hədələnmişdir. İşin xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq həmin rəftar Konvensiyanın 3-cü maddəsi mənasında işgəncə hesab edilir və Əsas Qanununun 104-cü maddəsinin 1-ci bəndini pozur. Eyni zamanda bununla müddəanın əsas elementi hesab edilən Əsas Qanununun 1-ci maddəsi əsasında insan ləyaqəti kimi mütləq hüququ pozulmuşdur. Həmin əsassız hüquq pozuntuları nəticəsində qəsdən adam öldürmə maddəsi ilə aparılan cinayət araşdırmasına xitam verilməli və qadağan edilmiş tədbirlərlə ondan götürülmüş etiraf edici ifadələr əsasında əldə edilmiş sübutların istifadəsi qadağan edilməlidir.
41. 2004-cü il dekabrın 14-də Federal Konstitusiya Məhkəməsinin üç hakimdən ibarət tərkibdə Kollegiyası ərizəçinin konstitusiya şikayətinin qəbuledilməzliyi barədə qərar çıxartmışdır.
42. Birincisi, cinayət işləri üzrə məhkəmələrinin ərizəçiyə qarşı irəli sürülmüş ittihamlar üzrə aparılmış proseduraya xitam verilməsi barədə sonuncunun şikayətlərini nəzərə alaraq məhkəmə müəyyən etmişdir ki, o, öz iddialarını kifayət qədər əsaslandırmamışdır. Məlumdur ki, Regional Məhkəmə tərəfindən ərizəçinin əzaba məruz qalacağı barədə polisin hədələri nəticəsində Cinayət Prosessual Məcəlləsinin 136a maddəsinin və Konvensiyanın 3-cü maddəsinin pozulmasını, həmçinin Əsas Qanununun 1-ci maddəsinin 1-ci bəndi və 104-cü maddəsinin 1-ci bəndinin ikinci cümləsi ilə qorunan hüquqlara məhəl qoyulmaması müəyyən edilmişdir.
43. Lakin, məhkəmə baxışından əvvəl fundamental hüquqlarının pozulması cinayət işlərə dair məhkəmələrin məhkəmə baxışı zamanı aşkar edilmiş faktlar əsasında qəbul etdikləri qərarlar heç də mütləq konstitusiya hüququnu pozan kimi hesab edilməməlidirlər. Hazırkı işdə cinayət işlərə dair məhkəmələr polis tərəfindən istifadə edilmiş istintaq metodlarının qadağan olunduğunu müəyyən etmişlər, lakin, məhkəmələrin nəticələri işin hüquqi xüsusiyyətlərinə əsasən ərizəçinin hesab etdiklərindən fərqlənirlər. Məhkəmələr müəyyən etmişdirlər ki, tətbiq edilmiş vasitələr əsasında əldə edilmiş ifadələr istifadə oluna bilməzlər, lakin, cinayət işinin araşdırılmasının davam etdirilməsinə heç bir maneələr mövcud deyil.
44. Federal Konstitusiya Məhkəməsinə əsasən istintaq zamanı qadağan edilmiş metodların istifadəsi üzrə prosedur pozuntular cinayət işlərə dair məhkəmələr tərəfindən bərpa edilmiş hesab olunmalı, belə ki, onlar həmin metodlarla əldə edilmiş ifadələrin istifadəsini qadağan ediblər. Ərizəçinin bundan əvvəl pozulmuş hüquqlarının bərpası məqsədilə həmin qadağa Cinayət Prosessual Məcəlləsinin 136a maddəsinin 3-cü bəndində təsbit edilmişdir. Lakin, prosedur pozuntular nəticəsində cinayət işlərin araşdırılmasına xitam verilməsi üzrə hallar qanunda təsbit edilməmişdir. Belə olan halda ərizəçi mübahisələndirilən istintaq metodlarının tətbiqi nəticəsində əldə edilmiş ifadələrin istifadəsini qadağan edilməsinin vacibliyi ilə yanaşı bunun nəticəsində cinayət araşdırmaya xitam verilməsinin əsaslarını da izah etməli idi.
45. İkincisi, Federal Konstitusiya Məhkəməsi müəyyən etmişdir ki, belə olan halda hədələr altında əldə edilmiş etiraf edici ifadələr əsasında aşkar olunmuş bütün sübutların icraat zamanı istifadəsinin Regional Məhkəməsi tərəfindən qadağan edilməsindən imtina edilməsi barədə ərizəçinin şikayət etdiyini nəzərə alaraq onun konstitusiya şikayəti qəbuledilməz hesab olunmalıdır. Məhkəmə qeyd etmişdir ki, ərizəçi bu məsələni Federal Ədalət Məhkəməsində aparılmış icraatlar zamanı qaldırmamışdır.
46. Qərar ərizəçinin müdafiəçisinə 2004-cü il dekabrın 22-də təqdim edilmişdir.
C. Sonrakı hadisələr
1. Polis əməkdaşlarına qarşı aparılmış cinayət icraatlar
47. 2004-cü il dekabrın 20-də Regional Məhkəmə Frankfurt şəhəri Polis İdarəsinin rəis müavini D.-yə və detektiv E.-yə qarşı hökm çıxarmışdır. Məhkəmə müəyyən etmişdir ki, 2002-ci il oktyabr 1-də səhər rəis müavini D. onun tərəfindən polisdə araşdırılan iş üçün verilmiş qeyddə göstərildiyi kimi ərizəçiyə qarşı ağrı ilə müşayiət olunan zor işlədərək onun dindirilməsini tapşırmışdır (bax: yuxarıda qeyd olunan 20-ci bənd). Bununla D. J.-nin oğurlanması barədə cinayət işinin araşdırılmasına cəlb edilmiş bütün tabe idarələrinin rəhbərlərinin məsləhətlərinə baxmayaraq hərəkət etmişdir. İdarələrin rəhbərləri bundan əvvəl 2002-ci il sentyabrın 30-da, həmçinin 2002-ci il oktyabrın 1-də səhər həyata keçirilməsinə göstəriş verilmiş tədbirlərə qarşı çıxmışdırlar. İdarələrin rəhbərləri həmin tapşırığa qarşı çıxaraq dindirmənin davam etdirilməsini və ərizəçini J.-in ailəsi ilə üzləşdirilməsini təklif etmişdirlər. Rəis müavini D. detektiv E.-yə ərizəçini ona qarşı işgəncə tətbiq etmək hədəsi ilə və ya zəruri olduqda işgəncəni tətbiq etməklə dindirilməsini tapşırmışdır. Ərizəçiyə qarşı ağrı ilə müşayiət olunan zorun tətbiqi tibbi nəzarəti altında heç bir iz qoymadan bunu üçün dəvət edilmiş xüsusi hazırlıqlı polis əməkdaşı tərəfindən həyata keçirilməli idi. Həmin polis əməkdaşı polis idarəsinə vertolyotla gətirilməli idi. Polis hakimi D.-nin tapşırığının icrasını nəzarət etməyə razı olmuşdur. Məhkəmə qeyd etmişdir ki, rəis müavini D. J.-nin təhlükə ilə rastlaşdığına inanaraq onun olduğu yerinin müəyyən edilməsi məqsədilə həmin tədbirlərin həyata keçirilməsini tapşırmışdır. Bununla detektiv E. ərizəçini D.-nin tapşırdığı kimi hədələmiş və onu məlumatlandırmışdır ki, yalnız düzgün ifadələr nəzərə alınacaqdır. On dəqiqədən sonra ərizəçi etiraf etmişdir ki, o, J.-ni Birsteyn massivinin yaxınlığında yerləşən gölün üzərində olan gəminin yan alması üçün körpünün altında gizlətmişdir.
48. Regional Məhkəmə müəyyən etmişdir ki, istintaq tədbirləri əsaslandırılmamışdırlar. Məhkəmə tədbirin “zəruriliyi” barədə dəlili rəd edərək bildirmişdir ki, həmin metod Əsas Qanununun 1-ci maddəsində təsbit olunan insan ləyaqətini alçaldır. İnsan Ləyaqətinə hörmət prinsip, həmçinin Əsas Qanununun 104-cü maddəsinin 1-ci bəndinin ikinci cümləsinin və Konvensiyanın 3-cü maddəsinin mərkəzində yer alır. İnsan ləyaqətinin qorunması mütləqdir və bununla bağlı heç bir istisnaların və ya maraqların tarazlığının tətbiqinə yol verilmir.
49. Frankfurt Regional Məhkəməsi detektiv E.-ni vəzifəli şəxsin qulluq səlahiyyətini icra edərkən məcbur etməni tətbiqinə görə təqsirli bilmişdir. Lakin, ona qarşı cəza kimi, təxirə salınmış cərimə tətbiq etmişdir. Bununla sınaq müddəti ərzində həmin əməkdaş hər hansı digər pozuntu törətsə 60 gün ərzində hər gün üçün 60 Avro məbləğində cərimə ödəməli olacaqdır. Bundan sonra Regional Məhkəmə Frankfur şəhəri Polis İdarəsinin rəis müavini D.-ni onun tabeliyində olan detektiv E.-ni qulluq səlahiyyətini icra edərkən məcbur etmənin tətbiqinə təhrik etməsinə görə təqsirli bilmişdir. Ona qarşı cəza kimi, təxirə salınmış cərimə tətbiq etmişdir. Bununla sınaq müddəti ərzində həmin əməkdaş hər hansı digər pozuntu törətsə 90 gün ərzində hər gün üçün 120 Avro məbləğində cərimə ödəməli olacaqdır. Ərizəçi həmin icraatlar zamanı şahid kimi ifadə vermişdir.
50. Cəzanı müəyyən edərkən Regional Məhkəmə hesab etmişdir ki, iş üzrə nəzərə alınmalı olan yüngülləşdirici hallar mövcuddur. Məhkəmə nəzərə almışdır ki, təqsirləndirilən şəxslərin niyyəti J.-nin həyatını xilas etmək idi, həmçinin onlar rəhbər səlahiyyətli qurumların və ictimaiyyətin qarşısında məsuliyyətini dərk edərək ciddi təzyiq altında olmuşdurlar. Onlar müəyyən anda taqətdən düşmüşdürlər, habelə çox gərgin və əsəbi şəraitdə fəaliyyət göstərməli idilər. Onlar bundan əvvəl məsuliyyətə cəlb edilməmişdirlər. Eyni zamanda rəis müavini D. öz hərəkətləri barədə məsuliyyətini dərk edərək onları həmin gün polisdə araşdırılan iş üçün verilmiş qeyddə göstərərək izah etmişdir. İcraat uzun müddət ərzində aparılmış və KİV-in diqqətini cəlb etmişdir. Təqsirləndirilən şəxslərin karyerasına xələl dəyib, belə ki, rəis müavini D. Hessenin Daxili İşlər Nazirliyinə keçirilmiş, detektiv E.-yə isə cinayət işləri üzrə təqibin aparması qadağan edilmişdir. Təqsirləndirilən şəxslərə qarşı aparılmış həmin icraat kimi işlərə Almaniyanın cinayət məhkəmələri tərəfindən ilk dəfə olaraq qiymət verilmişdir. Ağırlaşdırıcı hal kimi məhkəmə nəzərə almışdır ki, rəis müavini D. spontan hərəkət etməmiş və o, zorun tətbiqini detektiv E.-yə verilmiş tapşırıqdan əvvəl axşam qərara almışdır. Eyni zamanda, təqsirləndirilən şəxslər öz hərəkətləri ilə ərizəçinin qəsdən adam öldürməyə görə cəzalandırılması məsələsini təhlükə altına qoymuşdurlar. Bundan sonra məhkəmə müəyyən etmişdir ki, hüquq qaydasının qorunması tətbiq edilmiş cərimələrin icrasını təmin etmir. Təqsirləndirilən şəxslərin cinayət məsuliyyətinə cəlb edilməsi nəticəsində məlum olmuşdur ki, məlumatın əldə edilməsi üçün zorun tətbiq edilməsi barədə dövlət rəsmisinin əmri qanunsuz olmuşdur.
51. Hökm 2004-cü il dekabrın 20-də qanuni qüvvəyə minmişdir.
52. Bundan sonra D. Texnologiyalar, Maddi texniki təminat və İdarəçilik üzrə Polis Qərargahlarının rəisi təyin edilmişdir.
2. Ərizəçi tərəfindən qaldırılmış xidməti məsuliyyət barədə icraatlar
53. 2005-ci il dekabrın 28-də ərizəçi təzminatın ödənilməsinə dair Hessen Torpağına qarşı xidməti məsuliyyət barədə şikayətin verilməsi üçün dövlət hesabına vəkillə təmin edilməsi məqsədilə Frankfurt regional Məhkəməsinə müraciət etmişdir. Ərizəçi polisdə aparılmış istintaq zamanı istifadə edilmiş vasitələr nəticəsində zədələnməsini və psixoloqun yardımına ehtiyac olduğunu iddia etmişdir.
54. Frankfurt şəhəri Polis Qərargahlarının 2006-cı il 27 mart tarixli izahatlarında qeyd olunmuşdur ki, ərizəçinin 2002-ci il oktyabrın 1-də səhər dindirilməsi zamanı detektiv E.-nin hərəkətləri məcburetmə kimi tövsif edilmiş və xidməti vəzifə səlahiyyətlərinin aşması kimi qiymətləndirilmişdir.
55. 2006-cı il avqustun 28-də Frankfurt Regional Məhkəməsi ərizəçinin dövlət hesabına vəkillə təmin edilməsi barədə müraciətini rədd etmişdir. Bununla əlaqədar ərizəçi apellyasiya şikayəti vermişdir.
56. 2007-ci il fevralın 28-də Frankfurtun Apellyasiya Məhkəməsi ərizəçinin apellyasiya şikayətini rədd etmişdir. Regional Məhkəmənin gəldiyi nəticəni təsdiq edərək Apellyasiya Məhkəməsi qeyd etmişdir ki, polis əməkdaşları D. və E. ərizəçini hədələyərək toxunulmaz hesab edilən insan ləyaqətini alçaldıblar, bununla onlar öz xidməti vəzifə səlahiyyətlərini aşmışdırlar. Lakin, işgəncə verməklə hədələmə ilə psixoloji yardımı zəruri edən və iddia olunan mənəvi ziyan arasında səbəbiyyət əlaqəsini müəyyən edərək ərizəçi çətinliklərlə rastlaşa bilərdi. Uşağın ölüm faktı nəticəsində alınmış zərbə polis əməkdaşlarının hədələri ilə müqayisədə cüzi olmuşdur. Hətta güman etsək ki, ərizəçi polis əməkdaşı E.-nin zərbəsi nəticəsində başının divara dəyməsini, həmçinin sinəsinə dəymiş zərbə nəticəsində iddia olunan qansızmanı sübut edə bilsə idi, həmin fiziki zədələr çox cüzidirlər və bununla əlaqədar təzminatın ödənilməsi üçün zərurət yaranmır. Bundan sonra, işgəncə verməklə hədələmə ilə ləyaqətini alçaltma təzminatın ödənilməsi ilə bərpa olunmur, belə ki, ərizəçinin ifadələrinin sübut kimi mümkünsüz hesab edilməsi və polis əməkdaşlarının cinayət məsuliyyətinə cəlb edilməsi nəticəsində ərizəçinin hüquqları bərpa edilmişdir.
57. 2008-ci il yanvarın 19-da Federal Konstitusiya Məhkəməsi ərizəçinin konstitusiya şikayətini qəbul edərək Apellyasiya Məhkəməsinin qərardadını ləğv edib və işi yenidən baxılması üçün həmin məhkəməyə göndərmişdir. Konstitusiya Məhkəməsi müəyyən etmişdir ki, ərizəçinin dövlət hesabına vəkillə təmin edilməsi barədə müraciətini rədd edərək Apellyasiya Məhkəməsi məhkəməyə şikayət etmək bərabərliyi prinsipini pozmuşdur. Xüsusilə, Apellyasiya Məhkəməsi spekulyasiya etmişdir ki, ərizəçi işgəncə verməklə hədələnməsi nəticəsində ona mənəvi zərərin dəyməsini sübut edə bilməzdir. Əlavə olaraq iddia olunduğu kimi ərizəçinin əllərinə qandallar taxılaraq dindirməsi zamanı ona fiziki zədələrin yetirilməsini necə az əhəmiyyətli hesab edilə biləcəyi aydın deyil. Eyni zamanda ərizəçinin hüquqlarının bərpa edilməsinə baxmayaraq onun ləyaqətinin alçaldılması ilə əlaqədar təzminatın ödənilməsi zəruriliyi mühüm hüquqi məsələni qaldırır və bununla bağlı son instansiya məhkəməsinin presedent hüququ mövcud deyil. Bununla həmin məsələyə dövlət hesabına vəkillə təmin edilməsi barədə müraciətə baxılması zamanı qiymət verilməməlidir.
58. Həmin təxirə salınmış iş hal-hazırda Frankfurt Regional Məhkəməsinin icraatındadır.
II. MİLLİ, ÜMUMİ BEYNƏLXALQ VƏ MÜQAYİSƏLİ HÜQUQ VƏ TƏCRÜBƏ
A. Milli qanunvericilik
1. Əsas Qanun
59. İnsan ləyaqətinin qorunması haqqında Əsas Qanunun 1-ci maddəsinin 1-ci bəndində aşağıdakılar təsbit edilmişdir:
“İnsan ləyaqəti alçaldılmamalıdır. Ona hörmət edilməsi və onun qorunması Dövlətin bütün orqanlarının vəzifəsidir.”
60. Həbsdə saxlanılan şəxsin hüquqları haqqında Əsas Qanunun 104-cü maddəsinin 1-ci bəndinin ikinci cümləsində aşağıdakılar təsbit edilmişdir:
“Həbsdə saxlanılan şəxs mənəvi və ya fiziki pis rəftara məruz qala bilməz”
2. Cinayət Prosessual Məcəlləsi
61. Dindirmə zamanı qadağan edilmiş metodların tətbiqi haqqında Cinayət Prosessual Məcəlləsinin 136a maddəsində aşağıdakılar təsbit edilmişdir:
“(1) Təqsirləndirilən şəxsin qərar qəbul etmək və öz iradəsini ifadə etmək hüququ pis rəftarla, təzyiqlə, fiziki müdaxilə ilə, dərmanların istifadəsi ilə, əzabın yetirilməsi ilə və ya hipnozla pozulmamalıdır. Məcburetmə yalnız cinayət prosessual qanunvericiliyi ilə müəyyən edilmiş hallarda istifadə edilə bilər. cinayət prosessual qanunvericiliyi ilə icazə verilməmiş metodlarla təqsirləndirilən şəxsin hədələnməsi və ya onun statusuna əsasən müəyyən edilmiş imtiyazlardan istifadə etməyə imkanların yaradılmaması qadağandır.”
(2) Təqsirləndirilən şəxsin yaddaşına və ya mövcud vəziyyəti anlamaq qabiliyyətinə xələl gətirən vasitələrə icazə verilməməlidir.
(3) 1-ci və 2-ci bəndləri ilə tətbiq edilən qadağa təqsirləndirilən şəxsin razılığı (təklif edilən vasitələrə) olduğu hallarda da tətbiq edilməlidir. Qadağanın pozulması ilə əldə edilmiş ifadələr (sübutlar kimi) təqsirləndirilən şəxsi buna razılığı olsa belə istifadə edilməməlidirlər.”
3. Cinayət Məcəlləsi
62. Cinayət Məcəlləsinin 211-ci maddəsinə əsasən qəsdən adam öldürmə yəni tamah, təqsirkar şəxs üçün aşkar surətdə köməksiz vəziyyətdə olduqda və ya başqa cinayəti gizlətmə məqsədi kimi ağırlaşdırıcı hallarla digər şəxsi qəsdən həyatdan məhrum etmə kimi tövsif edilir. Qəsdən adam öldürmə ömürlük azadlıqdan məhrum etmə ilə cəzalandırılır.
63. Təqsirləndirilən şəxsin günahında ağırlaşdıran halların mövcudluğu barədə hökmü qəbul edən məhkəmənin qərarında qeyd oluna bilər ki, məhkum edilmiş şəxsə təyin edilmiş azadlıqdan məhrum etmə cəzasının bir hissəsi sonradan şərti cəza ilə əvəz edilə bilər. Cinayət Məcəlləsinin 57a maddəsinə əsasən məhkəmə, ömürlük azadlıqdan məhrum etmə növündə cəza çəkən məhkumun azadlıqdan məhrum etmənin ən azı on beş ilini həqiqətən çəkdiyini, ictimai təhlükəsizliyinin maraqlarına cavab verdiyini, həmçinin məhkumun həmin cəzanı çəkməsinə daha lüzum olmadığı qənaətinə gələrsə onu bu cəzadan şərti olaraq vaxtından əvvəl azad edə bilər.
B. Beynəlxalq ümumi hüququnun müddəaları
64. BMT Baş Məclisinin 1984-cü il 10 dekabr tarixli 39/46 saylı qətnaməsi ilə qəbul edilmiş və 1987-ci il 26 iyun tarixdə qüvvəyə minmiş İşgəncələrə və digər qəddar, qeyri-insani, yaxud ləyaqəti alçaldan davranış və cəza növlərinə qarşı Konvensiyada aşağıdakılar təsbit edilmişdir:
1-ci maddə
“1. Bu Konvensiyanın məqsədləri üçün “işgəncə” termini hər hansı bir şəxsə ondan və ya başqa şəxsdən məlumat almaq, yaxud onun etirafına nail olmaq, onu və ya başqa şəxsi törətdiyi, yaxud törədilməsində şübhələndirilən hərəkətə görə cəzalandırmaq, həmçinin onu və ya başqa şəxsi qorxutmaq və ya məcbur etmək, yaxud dövlətin vəzifəli şəxsi və ya rəsmi şəxs kimi çıxış edən başqa bir şəxs tərəfindən, yaxud da onların təhriki və ya onların bixəbərliyi, yaxud göz yumması ilə hər hansı xarakterli ayrı-seçkiliyə əsaslanan istənilən səbəbə görə qəsdən güclü, fiziki, yaxud mənəvi ağrı və əzab yetirən hərəkətlər deməkdir. Bu anlayışa qanuni sanksiyalar nəticəsində törəyən, bu sanksiyaların ayrılmaz tərkib hissəsi kimi olan, yaxud onların təsadüfən doğurduğu ağrı və əzablar daxil edilmir.”
15-ci maddə
“Hər bir iştirakçı dövlət işgəncə altında verildiyi müəyyən edilmiş hər hansı bəyanatdan, bu bəyanatın işgəncə verməkdə ittiham olunan şəxsə qarşı sübut kimi istifadə edilməsi halları istisna olmaqla istənilən məhkəmə baxışında sübut kimi istifadə olunmasını təmin edir.”
16-cı maddə
“1. Hər bir iştirakçı dövlət işgəncənin 1-ci maddədəki anlayışına daxil olmayan digər qəddar, qeyri-insani, yaxud ləyaqəti alçaldan davranış və cəza növlərinin, yurisdiksiyasında olan hər hansı ərazidə dövlətin vəzifəli şəxslərinin və ya rəsmi şəxs kimi çıxış edən şəxsin təhriki, ya da icazəsi və ya sükutlu razılığı ilə törədilməsinin qarşısını almağı, habelə 10,11, 12 və 13-cü maddələrdəki öhdəliklərin tətbiqini işgəncə sözünü digər qəddar, qeyri-insani, yaxud ləyaqəti alçaldan davranış və cəza növləri sözlər ilə əvəz etməklə öhdəsinə götürür.”
C. Digər Dövlətlərin məhkəmələrinin, həmçinin insan hüquqları üzrə monitorinqi həyata keçirən qurumların təcrübəsi
1. İşgəncə ilə hədələnmənin hüquqi tövsifi
65. İşgəncələrin və qeyri-insani, yaxud ləyaqəti alçaldan rəftarın qadağan edilməsi üzrə monitorinqi həyata keçirən bir neçə qurumlar şəxsin fiziki əzabla hədələnməsi kontekstində həmin qadağanın əhatə dairəsi üzrə qiymətləndirmə aparmışdırlar.
66. İnsan Hüquqları üzrə Amerika Ölkələri Məhkəməsi tərəfindən Maritza Urrutia Qvatemalaya qarşı (“Maritza Urrutia v. Guatemala”, Series C No. 103) iş üzrə qəbul edilmiş 2003-cü il 27 noyabr tarixli qərarda aşağıdakılar müəyyən edilmişdir:
“85. Dövlətin səlahiyyətli şəxsləri tərəfindən qanunsuz və əsassız həbsdə saxlanılan Maritza Urrutiaya qarşı edilmiş rəftarla əlaqədar Məhkəmə hesab edir ki, zərərçəkmiş şəxsin başına kapüşonun taxılması, onun krovata qandallaması, həmçinin saxlanıldığı kamerada işığın söndürülməməsi və radionu uca səslə yandırılması, bununla da ona yatmağa imkan yaradılmaması faktı təsdiq edilmişdir. Eyni zamanda, o, uzun müddət ərzində dindirilmiş, həmçinin dindirmə zamanı ona işgəncələr nəticəsində zədə almış və ya vuruşma nəticəsində həlak olmuş insanların şəkilləri nümayiş etdirilərək həmin rəftarın ailəsinə qarşı istifadə ediləcəyi ilə hədələnmişdir. O istintaqla əməkdaşlıq etməsə Dövlətin nümayəndələri ona qarşı fiziki işgəncələrin tətbiq edilməsi və ya onun və ailə üzvlərinin öldürülməsi ilə hədələmişdirlər. Bununla onlar ona ailə üzvlərinin və onun şəkillərini, həmçinin keçmiş həyat yoldaşına yazdığı məktubları göstərmişdirlər (bax: yuxarıda göstərilən 58.6-cı bənd). Nəhayət Maritza Urrutia iradəsinə zidd olaraq video çəkilişlə müşayiət olunan ifadələr verməyə məcbur edilmiş. Həmin çəkiliş sonradan Qvatemalanın iki televiziya kanalında nümayiş etdirilmişdir. İfadələrin məzmununu o, azadlığa buraxıldıqdan sonra təşkil edilmiş mətbuat konfransında açıqlamağa məcbur edilmişdir (bax: yuxarıda göstərilən 58.8-ci və 58.9-cu bəndlər).
92. İşgəncələrin həm fiziki həm də psixoloji formasını mütləq şəkildə qadağan edən beynəlxalq ədalət mühakiməsi rejimi inkişaf etdirilmişdir. Göstərilənlərlə əlaqədar müəyyən edilmişdir ki, müəyyən hallarda hədə və ya şəxsə qarşı fiziki əzabın yetirilməsi üzrə faktiki təhlükə əsasında həmin şəxsə belə dərəcədə mənəvi əzab verilə bilər ki, həmin rəftar “psixoloji işgəncə” kimi hesab edilə bilər.
98. Yuxarıda göstərilənləri nəzərə alaraq Məhkəmə qərara gəlir ki, Maritza Urrutiaya dəymiş ziyanla əlaqədar Dövlət Amerika Dövlətləri Konvensiyasının 1-ci maddəsinin 1-ci bəndi ilə əlaqədar Konvensiyanın 5-ci maddəsini və İşgəncələrə qarşı Amerika Dövlətləri Konvensiyasının 1-ci və 6-cı maddələrində təsbit edilmiş öhdəliklərini pozmuşdur.”
67. BMT-nin İnsan Hüquqları üzrə xüsusi məruzəçisi işgəncə və digər qəddar, qeyri-insani, yaxud ləyaqəti alçaldan davranış və cəza ilə əlaqədar Baş Assambleyaya təqdim etdiyi 2001-ci il 3 iyul tarixli hesabatında (UN Doc. A/56/156) aşağıdakıları bildirmişdir: “İnsan Hüquqları Komitəsinin Mülki və Siyasi Hüquqlar haqqında Beynəlxalq Paktının 7-ci maddəsinə dair 1992-ci il 10 aprel tarixli 20 nömrəli Ümumi Qeydində göstərildiyi kimi xüsusi məruzəçi Hökumətlərin yadına salmaq istəyir ki, işgəncələrin qadağan edilməsi hər hansı hərəkətlə fiziki əzabın verilməsi ilə yanaşı hədələməklə və qorxutmaqla zərərçəkmişə mənəvi əzabın verilməsinə aiddir” (3-cü bənd). O qeyd etmişdir ki, “fiziki işgəncələrə məruz qalmaq qorxusu özü özlüyündə psixoloji işgəncə hesab olunur” (7-ci bənd). Bundan sonra xüsusi məruzəçinin gəldiyi nəticəsinə əsasən “zərərçəkmiş şəxs xüsusilə hüquq mühafizə orqanlarının nəzarəti altında saxlanıldıqda öldürülməklə hədələnmə daxil olmaqla həmin şəxsin və ya üçüncü şəxsin fiziki toxunulmazlığına ciddi və həqiqətə uyğun olan hədələr qəddar, qeyri-insani, yaxud ləyaqəti alçaldan davranış və hətta işgəncə kimi hesab oluna bilərlər” (8-ci bənd).
68. BMT-nin İnsan Hüquqları üzrə Komitəsinin Estrella Uruqvaya qarşı (“Estrella v. Uruguay”) iş üzrə qəbul edilmiş 1983-cü il 29 mart tarixli Baxışında müəyyən etmişdir ki, şikayətin müəllifi, pianoçu “qəddar fiziki və psixoloji işgəncələrə məruz qalmışdır. O cümlədən, ondan təxribatçı fəaliyyətdə iştirakı barədə etirafedici ifadələrin əldə edilməsi üçün əllərinin elektrik mişarla kəsilməsi ilə hədələnmişdir” (8.3-cü bənd). İnsan Hüquqları üzrə Komitə İnsan Hüquqları Komitəsinin Mülki və Siyasi Hüquqlar haqqında Beynəlxalq Paktın 7-ci maddəsinin pozuntusu ilə nəticələnən işgəncələrə məruz qalmışdır (10-cu bənd).
2. İşgəncə və ya digər pis rəftar vasitəsi ilə əldə edilmiş sübutların istifadəsi: istisna qaydalar
(a) Konvensiyanın İştirakçı Dövlətləri
69. Məhkəmə tərəfindən əldə edilmiş materiallar göstərir ki istisna qaydalarla əlaqədar İştirakçı Dövlətlər arasında ümumi razılıq mövcud deyil.
(b) İnsan hüquqları üzrə monitorinqi həyata keçirən digər qurumlar
70. İşgəncə və digər qəddar, qeyri-insani, yaxud ləyaqəti alçaldan davranış və cəza ilə əlaqədar BMT-nin İnsan Hüquqları üzrə Komitəsinin 1982-ci il 30 may tarixli 7 nömrəli Ümumi Şərhində (Mülki və Siyasi Hüquqlar haqqında Beynəlxalq Paktın 7-ci maddəsi) aşağıdakılar qeyd edilmişdir:
“1. …Paktın 2-ci maddəsi ilə birgə oxunan 7-ci maddəsindən irəli gəlir ki, Dövlətlər müvafiq nəzarət mexanizmi vasitəsi ilə səmərəli müdafiəni təmin etməlidirlər. Pis rəftar barədə şikayətlər səlahiyyətli qurum tərəfindən səmərəli şəkildə araşdırılmalıdırlar. Təqsirli bilinmiş şəxslər məsuliyyətə cəlb olunmalı, işgəncəyə məruz qaldığını iddia edən zərərçəkmiş şəxslər isə təzminatın ödənilməsini tələb etmək hüququ daxil olmaqla səmərəli hüquqi vasitələr onların sərəncamında olmalıdır. Nəzarəti səmərəli edə bilən təminatlar sırasında 7-ci maddənin pozuntusu ilə işgəncə və ya digər rəftarla əldə edilmiş etirafedici ifadələri və ya digər sübutları mümkünsüz kimi müəyyən edən müddəaları göstərmək olar;…”
71. İşgəncə və digər qəddar, qeyri-insani, yaxud ləyaqəti alçaldan davranış və cəza ilə əlaqədar olan 7 nömrəli Ümumi Şərh 1992-ci il 10 mart tarixli 20 nömrəli Ümumi Şərhlə əvəzlənmişdir. Sonuncuda aşağıdakılar qeyd edilmişdir:
“7-ci maddənin pozuntusunun qarşısının alınması üçün işgəncə və ya digər qadağan olan rəftarla əldə edilmiş ifadələrin ya da etirafların məhkəmə baxışı zamanı istifadəsinin qanun əsasında qadağan edilməsi çox vacib hesab edilir.”
72. BMT-nin İşgəncələrə qarşı Konvensiyanın implementasiyası üzrə monitorinqi həyata keçirən İşgəncələrə qarşı Komitə Almaniya ilə bağlı qəbul edilmiş 1998-ci il 11 may tarixli Yekun Şərhində (doc. no. A/53/44) tövsiyə etmişdir ki, “Konvensiyanın 15-ci maddəsinin qəti icrası məqsədilə qanunvericiliyə əlavə diqqət yetirilməlidir, və bir aşa və ya dolayı yollarla işgəncələr vasitəsi ilə əldə edilmiş sübutların məhkəmə baxışı zamanı qərar qəbul edən hakim tərəfindən nəzərə alınmasının qarşısı alınmalıdır” (bax: 193-cü bəndə).
(c) Digər Dövlətlərin məhkəmələrinin presedent hüququ
73. Dövlət nümayəndələrinin qanunsuz hərəkətləri nəticəsində əldə edilmiş məlumatların təqsirləndirilən şəxsə xələl gətirən tərzdə istifadəsi (“zəhərli ağacın meyvələri” doktrinası) Amerika Birləşmiş Ştatlarının hüquqi ənənəsində möhkəm təsbit edilmişdir (bax: U.S. Supreme Court, no. 82-1651, Nix v. Williams (“Niks Vilyamsa qarşı” iş), decision of 11 June 1984, 467 U.S. 431 (1984), pp. 441 et seq.; U.S. Supreme Court, no. 82-5298, Segura v. United States (“Sequra Birləşmiş Ştatlara qarşı” iş), decision of 5 July 1984, 468 U.S. 796 (1984), pp. 796-97 and 815; and U.S. Supreme Court, no. 07-513, Herring v. United States (“Herrinq Birləşmiş Ştatlara qarşı” iş), decision of 14 January 2009, 555 U.S. … (2009), part II. A.). Qadağa məcburetmə ilə əldə edilmiş sübutlarla əlaqədar tətbiq edilir (bax: məcburetmə ilə bağlı işlərə, U.S. Supreme Court, no. 50, Blackburn v. Alabama (“Balkburn Alabamaya qarşı” iş), decision of 11 January 1960, 361 U.S. 199, pp. 205-207, and U.S. Supreme Court, no. 8, Townsend v. Sain (“Taunsend Saina qarşı” iş), decision of 18 March 1963, 372 U.S. 293 (1963), pp. 293 and 307-309), bununla etirafedici ifadələr əsasında hər hansı yeni sübutlar aşkar olunsa həmin sübutlar və etirafedici ifadə özü məhkəmə tərəfindən mümkünsüz hesab edilir (bax: yuxarıda qeyd olunan “Niks Vilyamsa qarşı” iş, 441-ci bənd və “Sequra Birləşmiş Ştatlara qarşı” iş, 804-cü bənd). Lakin, sübutların qanunsuzluqlarla əldə edilməsi birbaşa məlum olsa onlar yalnız bu halda mümkünsüz hesab edilməlidirlər. Başqa sözlə sübutlar o halda mümkünsüz hesab edilməlidir ki, onların qanuni yollarla əldə edilməsinin mümkünsüzlüyü sübut edilməlidir. Polisin qanunsuz hərəkətləri ilə sübutların aşkar edilməsi arasında olan əlaqə ləpirin yayılması üçün zəif olduqda istisna qaydalar tətbiq edilmir. Misal üçün polis sübutların əldə edilməsi üçün müstəqil mənbələrə istinad edir (bax: yuxarıda qeyd olunan “Niks Vilyamsa qarşı” iş, 441-44-cü bəndlər və “Sequra Birləşmiş Ştatlara qarşı” iş, 796-97-ci, 804-05-ci və 815-ci bəndlər) və ya Konstitusiya müddəalarının pozuntusu baş verməsə belə sübut yekunda ya da qaçılmaz olaraq aşkar edilmişdir (bax: yuxarıda qeyd olunan “Niks Vilyamsa qarşı” iş, 441-44-cü bəndlər).
74. İstisna qaydalar digər yurisdiksiyalarda da tətbiq edilir. Cənubi Afrikanın Ali Apellyasiya Məhkəməsi tərəfindən “Mfembu Dövlətə qarşı” iş (şikayət № 379/2007, [2008] ZASCA 51) üzrə bu yaxınlarda qəbul edilmiş qərarda aşağıdakılar göstərilmişdir:
“Xülasə: İşgəncələrin tətbiqi ilə cinayətdə əlbir olan şəxsin sübutları (ondan irəli gələn həqiqi sübutlar daxil olmaqla) mümkünsüz hesab edilir…
33. …Hiluks və dəmir qutu quldurluqda təqsirləndirilən şəxsə qarşı qaldırılmış iş üzrə Dövlətin tənqid edilməsi üçün həqiqi sübutlardır. Adətən, tərəfimdən yuxarıda göstərildiyi kimi, həmin sübutlar mümkünsüz hesab edilməməlidir, belə ki, onlar konstitusion pozuntulardan müstəqil olaraq mövcuddular. Lakin, həmin sübutlar polis tərəfindən Ramserupa qarşı işgəncənin tətbiqi ilə əldə olunmuşdurlar. Güman edilmir ki, həmin sübutlar istənilən halda aşkar olunardı. Belə olan halda işin nəticəsi fərqli olardı.
34. Dəmir qutunun evində aşkar edilməsindən dərhal sonra işgəncələrin tətbiqi nəticəsində Ramserup öz ifadələrini vermişdir. Baxmayaraq ki, sonradan o, öz ifadələrini könüllü şəkildə vermişdir həmin ifadələrin Hiluks və dəmir qutu ilə əlaqədar olduğunu nəzərə alaraq onların işgəncə altında verilməsi faktını istisna etmir. …bununla onun işgəncəyə məruz qalması faktı ilə məhkəməyə təqdim edilmiş sübutlar arasında dolaşıq əlaqə mövcuddur. İşgəncə sübutları bərpaolumaz dərəcədə ləkələmişdir. …
36. Hiluks və dəmir qutu barədə Ramserupun ifadələrini qəbul etmək üçün biz həmin məlumatın əldə edilməsi zamanı polisin hərəkətlərinə göz yummalıyıq. Daha doğrusu bu məhkəmə prosesinin “mənəvi cəhətdən bulaşdırılmasına” bərabərdir. Bununla məhkəmə prosesinin toxunulmazlığı ləkələnəcək, eyni zamanda ədalət mühakiməsinə hörmətsizlik olar. Perspektivdə isə işgəncə altında əldə edilmiş sübutların istifadəsi cinayət mühakiməsi sistemi üçün dağıdıcıdır. Hesab edirəm ki, həmin sübutların məhkəmə prosesinin ədalətliliyinə təsirindən asılı olmayaraq ictimai maraq onların mümkünsüz hesab edilməsini tələb edir.
37. Bununla əlaqədar hesab edirəm ki, Hiluks və dəmir qutu barədə Ramserupun ifadələri mümkünsüz hesab edilməlidirlər. …”
HÜQUQİ MƏSƏLƏLƏR
1. KONVENSİYANIN 3-CÜ MADDƏSİNİN İDDİA EDİLƏN POZUNTUSU
75. Ərizəçi iddia edir ki, o, 2002-ci il oktyabrın 1-də polisdə dindirilərkən Konvensiyanın 3-cü maddəsinə zidd olaraq işgəncəyə məruz qalmışdır. Ərizəçi vurğulamışdır ki, o, hələ də zərərçəkmiş şəxs hesab edilməlidir. Konvensiyanın 3-cü maddəsində aşağıdakılar təsbit edilmişdir:
“Heç kəs işgəncəyə, qeyri-insani və ya ləyaqəti alçaldan rəftara və ya cəzaya məruz qalmamalıdır.”
76. Hökumət həmin fikri mübahisələndirərək bildirmişdir ki, ərizəçi Konvensiyanın 3-cü maddəsinin pozuntusu üzrə zərərçəkmiş şəxs olduğunu iddian edə bilməz.
A. Ərizəçinin zərərçəkmiş şəxs statusu
77. Konvensiyanın 34-cü maddəsində aşağıdakılar təsbit edilmişdir:
“Məhkəmə istənilən fiziki şəxsdən … Razılığa gələn Yüksək Tərəflərdən birinin onun bu Konvensiya və ya onun Protokolları ilə tanınmış hüquqlarının pozması üzrə zərərçəkmiş şəxs olduğunu iddia edən şikayətlər qəbul edə bilər. …”
78. Məhkəmə bildirir ki, hazırkı işdə ilk növbədə ərizəçinin dindirilməsi zamanı ona qarşı Konvensiyanın 3-cü maddəsinə zidd olaraq tətbiq edilmiş rəftarın mahiyyətini və qəddarlığını araşdırmadan onun Konvensiyanın 34-cü maddəsi mənasında 3-cü maddə üzrə zərərçəkmiş şəxs statusunun itirilməsi məsələsi araşdırıla bilməz. Yalnız bundan sonra səlahiyyətli qurumların bununla əlaqədar cavabı araşdırılmalıdır.
1. Mübahisələndirilən rəftar Konvensiyanın 3-cü maddəsinə zidd olmuşdurmu
(a) Məhkəmə Palatasının qərarı
79. Məhkəmə Palatası hesab etmişdir ki, J.-nin olduğu yerin müəyyən edilməsi üçün Frankfurt şəhəri Polis İdarəsinin rəis müavini D.-nin tapşırığı əsasında detektiv E. ərizəçiyə qarşı ağrı ilə müşayiət olunan pis rəftar etmişdir. Məhkəmə Palatası müəyyən etmişdir ki, ərizəçi tərəfindən iddia olunan hədələr və dindirmə zamanı vurulmuş zədələr əsaslı şübhələr olmadan sübut olunmamışdır. İşin bütün hallarını nəzərə alaraq Məhkəmə Palatası nəticəyə gəlmişdir ki, həmin hədələr Konvensiyanın 3-cü maddəsi ilə qadağan olunan qeyri-insani rəftar hesab olunur.
(b) Tərəflərin izahatları
(i) Ərizəçinin izahatları
80. Ərizəçi iddia etmişdir ki, 2002-ci il oktyabrın 1-də detektiv E. tərəfindən dindirilərkən ona qarşı Konvensiyanın 3-cü maddəsi ilə qadağan edilmiş pis rəftar edilmişdir. Detektiv E. bildirmişdir ki, ərizəçi J.-in olduğu yerini göstərməsə ona bundan əvvəl hiss etmədiyi ağrı və əzab veriləcəkdir. Ərizəçi hədələnmişdir ki, vertolyotla polis idarəsinə gələn xüsusi hazırlıq keçən mütəxəssis bədənində heç bir iz qoymayaraq ona ağrı verəcək. Hədəni gücləndirmək üçün E. vertolyotun fırlanan pərinin səsini təqlid etmiş və işgəncədən alacağı ağrını ətraflı izah etmişdir. Ərizəçi iddia etmişdir ki, hətta bununla əlaqədar müvafiq hazırlıq tədbirləri görülmüşdür. Belə ki, polis həkimi təsdiq etmişdir ki, o, ərizəçinin huşunun itirilməsinin və ya bədənində hər hansı izin qalmasının qarşısının alınması üçün işgəncə zamanı iştirak etmək üçün hazır olmuşdur.
81. Bundan sonra ərizəçi iddia etmişdir ki, o, içərisində iki cüssəli zənci olan kameraya salınacağı və onlar tərəfindən arxadan zorlanacağı ilə hədələnmişdir. Dindirmə zamanı ona fiziki zədələr yetirilmişdir. Detektiv E. bir neçə dəfə ərizəçinin döş qəfəsi nahiyəsindən əl ilə zərbələr yetirmiş, bir dəfə isə zərbə nəticəsində onu başı divara dəymiş və nəticədə onu başında qançır yaranmışdır. Öz iddialarının təsdiq edilməsi üçün ərizəçi polis həkimi tərəfindən aparılmış tibbi müayinə əsasında verilmiş 2002-ci il 4 və 7 oktyabr tarixli tibbi arayışları təqdim etmişdir (bax: 21-ci bənd). Ərizəçi iddia etmişdir ki, bundan sonra onu iradəsinə zidd olaraq Birsteynə aparıblar və orada polisin göstərişi əsasında meyitin olduğu yerinin göstərilməsi üçün, o, meşədə ayaqqabısız getməyə məcbur olmuşdur. Birsteyndən qayıdarkən onu digər sübutları göstərməyə məcbur ediblər. Ərizəçi iddia etmişdir ki, o, J.-nin ölümü polisə məlum olduqdan sonra hədələnmiş, bununla ərizəçi ona qarşı cinayət araşdırmanın aparılması məqsədi ilə özünə qarşı ifadə verməyə məcbur edilmişdir.
82. BMT-nin İşgəncələrə qarşı Konvensiyanın 1-ci və 15-ci maddələrinə istinad edərək ərizəçi bildirmişdir ki, tərəfindən etirafedici ifadələrin verilməsini məcbur etmək məqsədi ilə məruz qaldığı rəftar işgəncə kimi qiymətləndirilməlidir.
(ii) Hökumətin izahatları
83. İş Məhkəmə Palatasının baxışında olarkən Hökumət qəbul etmişdir ki, 2002-ci il oktyabrın 1-də ərizəçinin dindirilməsi zamanı Konvensiyanın 3-cü maddəsi pozulmuşdur. Hökumət vurğulamışdır ki, ərizəçi J.-nin olduğu yerini göstərmədiyi təqdirdə yalnız bərk ağrılarla hədələnmişdir. Hökumət əlavə olaraq seksual xarakterli zorakı hərəkətləri ilə hədələnməsini mübahisələndirmişdir. Bundan sonra Hökumət zədələrin məhz dindirmə zamanı ərizəçiyə yetirildiyini və onun Birsteyndə ayaqqabısız gəzməyə məcbur edildiyini mübahisələndirmişdir. Ərizəçi Frankfurtun hava limanında tutularkən onun dərisi sıyrılmışdır. Hökumət vurğulamışdır ki, ərizəçi detektiv E.-nin onu yalnız bir dəfə döş qəfəsindən vurulduğunu və başının yalnız bir dəfə divara dəydiyini iddia etmişdir. Yerli məhkəmələr araşdırılmalı olan hər hansı əlavə hədələri və ya zədələri müəyyən etməmişdirlər.
84. Bundan sonra Hökumət bildirmişdir ki, polis əməkdaşları D. və E. J.-nin həyatının təhlükə altında olduğunu güman edərək bunun kimi dindirmə metodları istifadə etmişdirlər. Həmin an onlar J.-nin öldürüldüyünü bilməmişdirlər.
(iii) Üçüncü tərəflərin izahatları
(α) J.-in valideynlərin izahatları
85. J.-nin valideynləri Hökumətin izahatlarını dəstəkləmişdirlər. Onlar qeyd etmişdirlər ki, iddia olunduğu kimi ərizəçinin 2002-ci il 1 oktyabr tarixdə dindirilməsi zamanı ona yetirilən bir sıra zədələr, o cümlədən, körpücük sümüyünün aşağı hissəsinin zədələnməsi məsələsi ilk dəfədir ki ərizəçi tərəfindən qaldırılır. Lakin, bundan əvvəl ərizəçi bildirmişdir ki, həmin zədələr 2002-ci il sentyabr 30-da tutulduğu zaman ona yetirilmişdir. Bu izahatlar onun tərəfindən 2005-ci ildə dərc edilmiş kitabda göstərilmişdirlər (Allein mit Gott – der Weg zurück (“Tanrı ilə tək qalaraq – Geriyə Yol” (“Alone with God – The Way Back”), 57-61-ci səhifələr). Həmin kitabda ərizəçinin işi üzrə aparılmış istintaq və məhkəmə prosesləri barədə yazılmışdır. Kitabın “Tutulma” adlı hissədə ərizəçi 2002-ci il sentyabrın 30-da tutulması zamanı ona yetirilmiş xəsarətləri müəyyən edən 2002-ci il 4 oktyabr tarixli polis həkiminin tibbi arayışının surətini göstərmişdir. Hazırda həmin tibbi arayış zədələrin dindirmə zamanı yetirilməsi barədə iddiaların təsdiq edilməsi üçün istifadə edilir. Bununla həmin zədələr 2002-ci il oktyabrın 1-də keçirilmiş dindirmə ilə bağlı deyil.
(β) Redress Trast qeyri-hökumət təşkilatının izahatları
86. Konvensiya qurumlarının Yunan işləri (Commission’s report of 5 November 1969, (1969) 12 Yearbook 170, p. 461) və “Akkoç Türkiyəyə qarşı” iş (Akkoç v. Turkey, nos. 22947/93 and 22948/93, §§ 25 and 116-17, ECHR 2000 X) üzrə gəldiyi nəticələrinə istinad edərək Redress Trast vurğulamışdır ki, hər hansı hərəkətin işgəncə kimi qiymətləndirilməsi üçün mütləq fiziki xəsarətlərin yetirilməsi zəruri deyil. Mənəvi ziyan özü özlüyündə işgəncənin bir növüdür. Eyni zamanda, Məhkəmənin hesab etdiyi kimi, Konvensiyanın 3-cü maddəsi ilə qadağan olunmuş rəftarın edilməklə hədələnmənin sadəcə faktı həmin maddənin pozuntusu kimi qiymətləndirilir (üçüncü tərəf “Kəmpbel və Kosans Birləşmiş Krallığa qarşı” (Campbell and Cosans v. the United Kingdom, 25 February 1982, § 26, Series A no. 48) işə istinad etmişdir). Müxtəlif beynəlxalq qurumlar, o cümlədən, İnsan Hüquqları üzrə Amerika Dövlətləri Məhkəməsi (bax: yuxarıda qeyd olunan 66-cı bənd) BMT-nin İşgəncələr üzrə xüsusi məruzəçisi (bax: yuxarıda qeyd olunan 67-ci bənd), BMT-nin İnsan Hüquqları üzrə Komitə tərəfindən (bax: yuxarıda qeyd olunan 68-ci bənd), işin hallarını və müvafiq şəxsə münasibətdə edilmiş təsiri nəzərə alaraq ciddi fiziki zədələrin yetirilməsi ilə hədələmə işgəncə və ya pis rəftarın digər növü hesab edilir. Hər halda Konvensiyanın 3-cü maddəsi mənasında işgəncə ilə pis rəftar arasında fərqin qoyulması zəruri hesab edilmir. BMT-nin İşgəncələrə qarşı Konvensiyanın 1-ci, 15-ci və 16-cı maddələri (bax: yuxarıda qeyd edilən 64-cü bənd) ilə fərqli olaraq Konvensiyanın 3-cü maddəsi işgəncələrlə pis rəftarın digər növləri arasında hər hansı hüquqi əhəmiyyətə diqqət yetirmir. “Labita İtaliyaya qarşı” (Labita v. Italy([GC], no. 26772/95, § 119, ECHR 2000 IV) işə istinad edərək Redress Trast qeyd etmişdir ki, işgəncə və digər qəddar, qeyri-insani, yaxud ləyaqəti alçaldan rəftar mütləqdir və onunla əlaqədar işin hallarında və ya zərərçəkmiş şəxsin hərəkətlərindən asılı olmayaraq heç bir istisnalar, əsaslandırmalar və ya məhdudiyyətlər tətbiq edilmir.
(c) Məhkəmənin qiymətləndirməsi
(i) Müvafiq prinsiplərin sadalanması
87. Məhkəmənin bir çox hallarda qeyd etdiyi kimi, Konvensiyanın 3-cü maddəsi demokratik cəmiyyətlərin ən fundamental dəyərlərindən birini təsbit edir. Konvensiyanın əksər maddi hüquq normalarından fərqli olaraq hətta millətin həyatına təhlükə törədən fövqəladə hallarda 15-ci maddənin 2-ci hissəsinə əsasən 3-cü maddə üçün istisna halının yaxud qeyd-şərtin tətbiq edilməsi nəzərdə tutulmur (bax: “Selmuni Fransaya qarşı” (Selmouni v. France [GC], no. 25803/94, § 95, ECHR 1999-V, and Labita,cited above, § 119). Terrorizmə və mütəşəkkil cinayətkarlığa qarşı kimi hətta ən çətin hallarda, Konvensiya müvafiq şəxsin davranışından asılı olmayaraq mütləq şərtlərdə işgəncəni və qeyri-insani və ya alçaldıcı rəftarı yaxud da cəzanı qadağan edir (bax: “Çahal Birləşmiş Krallığa qarşı” (Chahal v. the United Kingdom, 15 November 1996, § 79, Reports of Judgments and Decisions 1996-V) və yuxarıda qeyd edilən “Labita İtaliyaya qarşı”, 119-cu bənd). Ərizəçi tərəfindən törədilməsi ehrimal edilən cinayətin mahiyyəti Konvensiyanın 3-cü maddəsinə əsasən heç bir məna daşımır (bax: “V. Birləşmiş Krallığa qarşı” (V. v. the United Kingdom [GC], no. 24888/94, § 69, ECHR 1999-IX); “Ramirez Sançez Fransaya qarşı” (Ramirez Sanchez v. France [GC], no. 59450/00, § 116, ECHR 2006-IX) və “Saadi İtaliyaya qarşı” (Saadi v. Italy [GC], no. 37201/06, § 127,ECHR 2008 …).
88. Konvensiyanın 3-cü maddəsinin dairəsinə düşmək üçün işgəncə qəddarlığın minimal dərəcəsinə çatmalıdır. Bu minimumum qiymətləndirilməsi nisbidir; o, rəftarın davamiyyəti, onun fiziki və psixiki nəticələri və, müəyyən hallarda, zərərçəkmiş şəxsin cinsi, yaşı və səhhətinin vəziyyəti kimi işin bütün hallarından asılıdır (bax: “İrlandiya Birləşmiş Krallığa qarşı” (Ireland v. the United Kingdom, 18 January 1978, § 162, Series A no. 25) və “Yallo Almaniyaya qarşı” (Jalloh v. Germany [GC], no. 54810/00, § 67, ECHR 2006-IX). Digər faktorlara rəftarın məqsədi, və bunun arxasında duran niyyətlər və səbəblər (inter alia, müqaisə et: “Aksoy Türkiyəyə qarşı” (Aksoy v. Turkey, 18 December 1996, § 64, Reports 1996-VI); “Eqmez Kiprə qarşı” (Egmez v. Cyprus, no. 30873/96, § 78, ECHR 2000 XII) və “Krastanov Rusiyaya qarşı” (Krastanov v. Bulgaria, no. 50222/99, § 53, 30 September 2004), həmçinin məqsədin kontektində yüksələn gərginliyin və həyacanın atmosferi daxildir (misal üçün müqaisə et: yuxarıda qeyd edilən “Selmuni Fransaya qarşı” iş, 104-cü bənd, və yuxarıda qeyd edilən “Eqmez Kiprə qarşı” iş, eyni bənd).
89. Məhkəmə rəftarı «qeyri-insani» hesab edib, ona görə ki, inter alia, qəsdən törədilib, gərginlikdə bir neçə saat ərzində tətbiq edilib və həqiqi bədən zədəsinə və ya güclü fiziki və mənəvi sarsıntıya səbəb olub (bax: yuxarıda qeyd edilən “Labita İtaliyaya qarşı”, 120-ci bənd və “Ramirez Sançez Fransaya qarşı”, 118-ci bənd). Məhkəmə rəftarı «alçaldıcı» kimi qəbul edir, ona görə ki, bu rəftar zərərçəkmiş şəxsi təhqir və məhv edə bilən qorxu, ağrı və bütövsüzlük hissiyyatının onlarda əmələ gəlməsinə səbəb olur və ya zərərçəkmiş şəxsi öz iradəsindən ya da vicdanından asılı olmayaraq hərəkət etməyə vadar edir (bax: inter alia, “Kinan Birləşmiş Krallığa qarşı” (Keenan v. the United Kingdom, no. 27229/95, § 110, ECHR 2001-III) və yuxarıda qeyd olunan “Yallo Almaniyaya qarşı”, 68-ci bənd).
90. Pis rəftarın müvafiq növünü işgəncə kimi tövsif edilməsinin mümkünlüyünü müəyyən edərkən Konvensiyanın 3-cü maddəsində qeyd olunan anlayışla müvafiq qeyri-insani və ya alçaldıcı rəftar arasında olan fərqliliyə diqqət yetirilməlidir. Əvvəlki işlərdə göstərildiyi kimi niyyət ondan ibarətdir ki, həmin fərqlilik vasitəsi ilə Konvensiya ciddi və qəddar əzab verən qeyri-insani rəftarı pisləməlidir (bax: yuxarıda qeyd olunan “Irlandiya Birləşmiş Krallığa qarşı”, 167-ci bənd; “Aksoy Türkiyəyə qarşı”, 63-cü bənd və “Selmuni Fransaya qarşı”, 96-cı bənd). İşgəncəni müəyyən edilməsi üçün rəftarın qəddarlığı ilə yanaşı BMT-nin İşgəncələrə və digər qəddar, qeyri-insani, yaxud ləyaqəti alçaldan davranış və cəza növlərinə qarşı Konvensiyada təsbit edilmiş digər elementlər mövcuddur. Həmin Konvensiyanın 1-ci maddəsinə əsasən “işgəncə”, inter alia, məlumat almaq məqsədilə qəsdən güclü, fiziki, yaxud mənəvi ağrı və əzab yetirən hərəkətlər deməkdir (bax: yuxarıda qeyd edilən “Akkoç Türkiyəyə qarşı”, 115-ci bənd).
91. Bundan sonra Məhkəmə təkrar edir ki, Konvensiyanın 3-cü maddəsi ilə qadağan edilmiş real və birbaşa davranışla hədələmə həmin müddəanı poza bilər. Bununla şəxsi işgəncə ilə hədələmə ən azı qeyri-insani rəftar kimi qiymətləndirilə bilər (bax: yuxarıda qeyd edilən “Kəmpbel və Kosans Birləşmiş Krallığa qarşı”, 26-cı bənd).
92. Sübutun qiymətləndirməsi əsasında Konvensiyanın 3-cü maddəsinin pozuntusunun olub olmaması barədə qərarın qəbul edilməsi məqsədilə Məhkəmə “əsaslı şübhələr olmadan” sübutetmə qaydanı tətbiq edir. Lakin, həmin sübut faktlarla bağlı kifayət qədər ciddi, aydın və uzlaşan nəticələrin və ya analoji təkzibedilməz ehtimalların mövcud olmasından irəli gələ bilər (bax: yuxarıda qeyd edilən “Yallo Almaniyaya qarşı”, 67-ci bənd və “Ramirez Sançez Fransaya qarşı”, 117-ci bənd). Məhkəmə qeyd etmişdir ki, şəxs polisə aparılarkən sağlam olduğu, azad edildiyi zaman isə bədənində xəsarət müəyyən olunduğu halda həmin xəsarətlərin əmələ gəlməsi səbəblərinə dair inandırıcı əsaslar gətirilməsi Dövlətin öhdəliyidir, əks halda Konvensiyanın 3-cü maddəsinə əsasən aydın məsələ ortaya çıxır (müqayisə et: “Tomasi Fransaya qarşı” (Tomasi v. France, 27 August 1992, § 110, Series A no. 241 A); “Ribitç Avstriyaya qarşı” (Ribitsch v. Austria, 4 December 1995, § 34, Series A no. 336); yuxarıda qeyd olunan “Aksoy Türkiyəyə qarşı”, 61-ci bənd və “Selmuni Fransaya qarşı”, 87-ci bənd).
93. Konvensiyanın 3-cü maddəsinin pozulması barədə iddiaları Məhkəmə xüsusi diqqətlə araşdırmalıdır (bax: “Matko Sloveniyaya qarşı” (Matko v. Slovenia, no. 43393/98, § 100, 2 November 2006) və “Vladimir Romanov Rusiyaya qarşı” (Vladimir Romanov v. Russia, no. 41461/02, § 59, 24 July 2008). Lakin, daxili proseduralar həyata keçirilibsə faktlar üzrə daxili məhkəmələrinin qiymətləndirilməsini öz qiymətləndirmə ilə əvəz etmək Məhkəmənin vəzifəsi deyil, ümumi qayda olaraq daxili məhkəmələr onlara təqdim edilmiş sübutları özləri qiymətləndirməlidirlər (bax: “Klaas Almaniyaya qarşı” (Klaas v. Germany, 22 September 1993, § 29, Series A no. 269) və “Yasar Keçmiş Yuqoslaviya Respublikası Makedoniyaya qarşı” (Jasar v. “the former Yugoslav Republic of Macedonia”, no. 69908/01, § 49, 15 February 2007). Baxmayaraq ki, Məhkəmə daxili məhkəmələrinin gəldiyi nəticələri ilə məhdudlaşmamalıdır, normal hallarda daxili məhkəmələrin nəticələrini nəzərə almamaq üçün inandırıcı əsaslar mövcud olmalıdır.
(ii) Yuxarıda qeyd olunan prinsiplərin hazırkı işdə tətbiqi
(α) Faktların Məhkəmə tərəfindən qiymətləndirilməsi
94. Ərizəçinin 2002-ci oktyabrın 1-də məruz qaldığı rəftarın qiymətləndirilməsi zamanı Məhkəmə qeyd etmişdir ki, ərizəçinin J.-in olduğu yerinin göstərilməsində imtina etdiyi təqdirdə Frankfurt şəhəri Polis İdarəsinin rəis müavini D.-nin tapşırığı əsasında detektiv E. tərəfindən xüsusi əzabın verilməsi ilə hədələnməsi məsələsini tərəflər mübahisələndirməmişdirlər. Həmin proses ərizəçinin bədənində heç bir iz qoymadan həmin məqsədlər üçün xüsusi təlim keçmiş və vertolyotla polis idarəsinə gələn mütəxəssis tərəfindən aparılmalı idi. Proses tibbi nəzarət altında həyata keçirilməli idi. Həmin məsələ həm ərizəçiyə (bax: yuxarıda qeyd edilən 26-cı bənd) həm də polis əməkdaşlara (bax: yuxarıda qeyd edilən 47-ci bənd) qarşı aparılmış cinayət icraatlar zamanı Frankfurt Regional Məhkəməsi tərəfindən müəyyən edilmişdir. Bundan sonra həm D.-nin araşdırılan iş üzrə polis üçün verilmiş qeydindən (bax: yuxarıda qeyd edilən 20-ci bənd) həm də D.-yə qarşı aparılmış cinayət icraatı üzrə yerli məhkəmələrinin gəldiyi nəticələrindən irəli gəlir ki, D. zəruri olduqda həmin hədələnməni “həqiqət serumunun” əldə edilməsi məqsədilə həyata keçirməyi planlaşdırmış, həmçinin ərizəçi hədələnmənin icrasının qaçılmaz olduğu barədə məlumatlandırılmışdır.
95. D.-nin ərizəçini işgəncə ilə hədələnməsi barədə E-yə verdiyi tapşırıqdan (bax: yuxarıda qeyd edilən 47-ci bənd) əvvəl də ərizəçiyə qarşı zəruri olduqda zorun tətbiqinə dair rəhbərlik etdiyi departamentin rəhbərlərinə bir neçə dəfə bunu kimi göstərişlərin verdiyini nəzərə alaraq həmin rəftar spontan hesab olunmamalı və hazırkı işdə niyyətin elementi mövcuddur. Bundan sonra müəyyən edilir ki, ərizəçi tutulduğu zaman dindirmə otağında qandallanmışdır (bax: yuxarıda qeyd edilən 57-ci bənd) və bununla xüsusi ilə kövrək və əlacsız vəziyyətdə olmuşdur. İşdə olan materiallara və yerli məhkəmələrin gəldiyi nəticələrə əsasən Məhkəmə əmin edilmişdir ki, polis əməkdaşları tərəfindən sözü gedən dindirmə vasitələrinin istifadəsi J.-nin sağ olduğuna inandıqlarından irəli gəlir.
96. Bundan sonra məhkəmə müəyyən edir ki, ərizəçi dindirmə zamanı ona qarşı fiziki zorun tətbiqini və zədələrin yetirilməsini, həmçinin seksual xarakterli zorakı hərəkətlərlə hədələndiyini iddia etmişdir. Hökumət tərəfindən mübahisələndirilmiş həmin iddiaların “əsaslı şübhələr olmadan” sübut olunub olunmadığının qiymətləndirilməsi məqsədilə Məhkəmə ərizəçinin təqdim etdiyi tibbi arayışları nəzərə alaraq müəyyən etmişdir ki, ərizəçinin dindirmə zamanı hücuma məruz qaldığı barədə iddiaları heç də tam əsassız deyil. Həmin arayışda göstərilir ki, ərizəçi tibbi müayinədən bir gün əvvəl döş qəfəsi nahiyəsindən qançır almışdır.
97. Lakin, Məhkəmə, həmçinin, ərizəçinin zədələri barədə Hökumətin izahatlarına və J.-in valideynlərin bununla əlaqədar təqdim etdiyi dəlillərinə nəzər yetirir. Onlar ərizəçinin 2005-ci ildə dərc edilmiş kitabında göstərilən izahatlarına istinad edərək bildiriblər ki, ərizəçinin bütün zədələri, o cümlədən dəri sıyrıntıları onun tutulması və üzü aşağı yerə uzandırılması nəticəsində yetirilmişdir (bax: yuxarıda qeyd edilən 13-cü və 14-cü bəndlər). Bundan sonra Məhkəmə ərizəçinin əlavə iddialarının təsdiq olunduğunu müəyyən etməmişdir. Aşkar edildiyi kimi sübutları araşdırmış və qiymət vermiş yerli məhkəmələr qarşısında ərizəçi dindirmə zamanı ən azı Məhkəməyə təqdim etdiyi kimi eyni dərəcədə və tərzdə fiziki zədələrin alınması barədə iddia etməmişdir (bax: yuxarıda qeyd edilən 26-cı bənd). Eyni zamanda, tibbi arayışda zədələrin alınmasının ehtimal edilən səbəblər göstərilməmişdir (bax: yuxarıda qeyd edilən 21-ci bənd).
98. Yuxarıda qeyd olunanları nəzərə alaraq Məhkəmə ərizəçinin dindirmə zamanı fiziki təzyiqə məruz qalması və seksual xarakterli zorakı hərəkətlərlə hədələnməsi ilə birlikdə ona zədələrin yetirilməsinə dair iddiaları “əsassız şübhələr olmadan” təsdiq edilməsi barədə nəticəyə gələ bilmir.
99. Bundan sonra Məhkəmə müəyyən edir ki, ərizəçinin izahatlarına əsasən o, Birsteydə meşədə ayaqqabısız gəzməyə, həmçinin meyitin olduğu yerinin dəqiq göstərilməsinə və digər sübutların aşlar edilməsinə məcbur edilmiş, bununla o, Konvensiyanın 3-cü maddəsi ilə qadağan edilmiş rəftara məruz qalmışdır. Həmin iddialar Hökumət tərəfindən mübahisələndirilmişdir. Məhkəmə qeyd edir ki, yerli məhkəmələrinin gəldiyi nəticələrinə əsasən ərizəçi dindirildikdən sonra J.-nin meyitinin gizlətdiyi gölün yanına polisi müşayiət etməyə öz razılığını bildirmişdir (bax: yuxarıda qeyd olunan 17-ci bənd). Birsteynə gedərkən yolda meyitin olduğu yerinin dəqiq göstərilməsi məqsədilə ərizəçinin polis əməkdaşları tərəfindən hədələnməsini təsdiq edən faktlar mövcud deyil. Lakin, Birsteyndə ərizəçi tərəfindən sübutların göstərilməsi məsələsinin hansı dərəcədə polisdə hədələrə məruz qalması ilə bağlı olduğunu Konvensiyanın 6-cı maddəsi üzrə aparılacaq qiymətləndirmə əsasında müəyyən ediləcəkdir. Tibbi müayinənin nəticəsində ərizəçinin pəncələrində qabarların aşkar olunduğunu (bax: yuxarıda qeyd olunan 21-ci bənd) nəzərə alaraq Məhkəmə hesab edir ki, ərizəçinin ayaqqabısız gəzməyə məcbur edildiyi barədə iddiası əsassız deyil. Lakin, yerli məhkəmələr onlara təqdim edilmiş sübutları araşdıraraq hesab etmişdirlər ki, ərizəçi məhkəmə icraatının əvvəlindən təqdim etmədiyi həmin iddiaları sübut etməmişdir (bax: yuxarıda qeyd olunan 26-cı bənd). Xəsarətlərin səbəbləri həkim tərəfindən araşdırılmamışdır. Həmin halları nəzərə alaraq Məhkəmə iddiaların ərizəçi tərəfindən “əsaslı şübhələr olmadan” sübut edildiyini hesab etmir.
100. Yuxarıda qeyd olunanları nəzərə alaraq Məhkəmə hesab edir ki, ərizəçi J.-nin olduğu yerin göstərilməsi məqsədilə polis əməkdaşı tərəfindən 2002-ci il oktyabrın 1-də səhər saatlarında 94-95-ci bəndlərdə qeyd olunduğu kimi xüsusi əzabın verilməsi ilə hədələnmişdir.
(β) Rəftarın hüquqi tövsifi
101. Məhkəmə qeyd edir ki, Hökumət ərizəçinin detektiv E. tərəfindən məruz qaldığı rəftar nəticəsində Konvensiyanın 3-cü maddəsinin pozulmasını qəbul etmişdir. Lakin, işgəncələrə məruz qalması barədə ərizəçinin ciddi iddialarını və zərərçəkmiş şəxs statusunun itirilməsi barədə Hökumətin etirazlarını nəzərə alaraq Məhkəmə rəftarın Konvensiyanın 3-cü maddəsi mənasında qəddarlığın minimal dərəcəsinə çatıb çatmadığının araşdırılmasını və həmin dərəcəyə çatdığı halda həmin rəftarın tövsif edilməsi məqsədilə öz qiymətləndirmənin keçirilməsini məqsədəuyğun hesab edir. Presedent hüququnda qeyd edilmiş müvafiq faktorlara (bax: yuxarıda qeyd edilən 88-91-ci bəndlər) nəzər yetirərək Məhkəmə ərizəçinin məruz qaldığı rəftarın davamlığını, rəftar nəticəsində ərizəçinin üzləşdiyi fiziki və mənəvi nəticəni, rəftarın qəsdən edilib edilmədiyini, rəftarın məqsədini və şəxsin rəftara məruz qaldığı şəraiti araşdırmalıdır.
102. Davranışın davamlığı ilə əlaqədar bildirilməlidir ki, pis rəftarla hədələnmə altında keçən dindirmə təxminən on dəqiqə davam etmişdir.
103. Rəftar nəticəsində ərizəçinin üzləşdiyi fiziki və mənəvi nəticə ilə əlaqədar bildirilməlidir ki, ərizəçi əvvəlcə J.-nin olduğu yeri göstərməkdən imtina etmiş, lakin, sonradan hədələr altında meyitin gizlətdiyi yer barədə məlumat vermişdir. Bundan sonra cinayət prosesi zamanı ərizəçi J.-nin ölümü barədə istintaqa təfsilatlı məlumatı təqdim etmişdir. Bununla Məhkəmə hesab edir ki, dindirilmə zamanı düşünülmüş və qaçılmaz olan pis rəftarla real və birbaşa hədələmə nəticəsində ərizəçi qorxuya, güclü əzaba və mənəvi iztiraba məruz qalmışdır. Lakin, ərizəçi uzunmüddətli psixoloji nəticələrdən əziyyət çəkməsini sübut edən hər hansı tibbi arayışı təqdim etməmişdir.
104. Bundan sonra Məhkəmə müəyyən edib ki, ərizəçinin məruz qaldığı hədələr spontan olmamış, əksinə qəsdən və əvvəlcə düşünülmüş tərzdə tətbiq edilmişdirlər.
105. Hədələrin məqsədlərinə gəldikdə Məhkəmə qənaətə gəlib ki, ərizəçinin məruz qaldığı rəftar J.-nin olduğu yerin müəyyən edilməsi məqsədini daşıyırdı.
106. Bundan sonra Məhkəmə qeyd edir ki, düşünülmüş və qaçılmaz olan pis rəftarla hədələmə ərizəçinin hüquq mühafizə orqanlarının nəzarəti altında, əli qandallanaraq kövrək vəziyyətdə olduqda baş vermişdir. Məlumdur ki, D. və E. dövlət nümayəndələri kimi öz qulluq vəzifələrini yerinə yetirirdilər və zəruri olduqda onlar həmin hədələri tibbi nəzarət altında və xüsusi hazırlıq keçmiş əməkdaşın iştirakı ilə həyata keçirmək niyyətində idilər. Eyni zamanda D.-nin qərarı spontan olmamış, belə ki, bunun kimi tapşırıqları o, bundan əvvəl olan hadisələrlə əlaqədar də vermişdir. Nəticədə o, xidməti vəzifə səlahiyyətlərinə uyğun hərəkət etmədiyinə görə tez hirslənən olmuşdur. Hədə gərgin və həyəcanlı atmosferdə baş vermişdir, belə ki, polis əməkdaşları J.-nin həyatının təhlükə altında olduğuna inanaraq güclü təzyiq altında olmuşdurlar.
107. Bununla əlaqədar Məhkəmə polis əməkdaşlarının niyyətlərini və məhz J.-nin həyatının xilas etmək üçün hərəkət etdiyini qəbul edir. Lakin, qeyd etmək zəruridir ki, Konvensiyanın 3-cü maddəsi ilə əlaqədar Məhkəmənin presedent hüququnu nəzər alaraq (bax: yuxarıda qeyd olunan 87-ci bənd) pis rəftarın qadağan edilməsi zərərçəkmiş şəxsin hərəkətlərindən və ya səlahiyyətli qurumlarının niyyətlərindən asılı olmayaraq tətbiq edilir. Hər hansı fərdin təhlükə altında olduğuna baxmayaraq işgəncəni, qeyri-insani və alçaldıcı rəftarı tətbiq etmək olmaz. Hətta millətin həyatına təhlükə törədən fövqəladə vəziyyət mövcud olsa belə istisna halının yaxud qeyd-şərtin tətbiq edilməsi nəzərdə tutulmur. Konvensiyanın 3-cü maddəsi göstərir ki, hətta ən çətin hallarda hər bir fərd işgəncəyə, qeyri-insani və ya alçaldıcı rəftara məruz qalmamaq mütləq və ayrılmaz hüquqa malikdir. Müvafiq şəxsin hərəkətlərinə və ya xətanın xüsusiyyətinə baxmayaraq Konvensiyanın 3-cü maddəsində təsbit edilmiş hüququn mütləq təbiətinin əsasında dayanan fəlsəfə hər hansı istisnaları, əsaslandırıcı faktorları və ya maraqların tarazlığını qəbul etmir.
108. Ərizəçinin məruz qaldığı rəftarın səciyyələndirilməsi üçün müvafiq faktorları nəzərə alaraq Məhkəmə müəyyən edir ki, ərizəçidən ifadələrin alınması üçün tətbiq edilmiş real və birbaşa olan hədələr Konvensiyanın 3-cü maddəsinin əhatə dairəsi altına düşməsi üçün qəddarlığın minimal dərəcəsinə çatmışdırlar. Məhkəmə təkrarlayır ki, BMT-nin İşgəncələrə qarşı Konvensiyanın 1-ci maddəsinə istinad edən (bax: yuxarıda qeyd olunan 90-cı və 64-cü bəndlər) presedent hüququna (bax: yuxarıda qeyd olunan 91-ci bənd), həmçinin Redress Trastın istinad etdiyi insan hüquqlarının monitorinqini həyata keçirən digər qurumlarının gəldiyi nəticələrinə əsasən işgəncə ilə hədələmə özü özlüyündə işgəncəni təşkil edə bilər, belə ki, işgəncənin təbiəti həm fiziki həm də mənəvi əzabı nəzərdə tutur. Lakin, mövcud olan geniş razılığa əsasən Məhkəmə hesab edir ki, fiziki işgəncə ilə hədələmənin psixoloji işgəncə və ya qeyri-insani ya da alçaldıcı rəftarla nəticələnib nəticələnmədiyinin səciyyələndirilməsi işin bütün hallarından, xüsusən də edilmiş təzyiqin qəddarlığından və məruz qaldığı mənəvi əzabın gərginliyindən asılıdır. Hazırkı işi işgəncənin baş verdiyi müəyyən edilmiş digər işlərlə müqayisə edərək Məhkəmə hesab edir ki, işin hallarına əsasən ərizəçinin məruz qaldığı dindirmə metodlar Konvensiyanın 3-cü maddəsi ilə qadağan edilən qeyri-insani rəftar kimi müəyyən edilməsi üçün kifayət qədər ciddidirlər, lakin, işgəncə kimi səciyyələndirilməsi üçün onlar qəddarlığın müəyyən dərəcəsinə çatmamışdırlar.
2. Ərizəçi zərərçəkmiş şəxs statusunu itirmişdirmi
(a) Məhkəmə Palatasının qərarı
109. Məhkəmə Palatası hesab etmişdir ki, ərizəçi Konvensiyanın 3-cü maddəsi mənasına artıq zərərçəkmiş şəxs kimi hesab olunmamalıdır. Məhkəmə Palatasının gəldiyi nəticəsinə əsasən yerli məhkəmələr həm ərizəçiyə həm də polis əməkdaşları D. və E.-yə qarşı aparılmış cinayət icraatları zamanı müəyyən etmişdirlər ki, E. tərəfindən dindirilərkən ərizəçinin məruz qaldığı rəftar Konvensiyanın 3-cü maddəsinə ziddir. Eyni zamanda milli səviyyədə ərizəçinin hüquqları bərpa edilmişdir. Ərizəçinin hədələnməsində iştirak etmiş iki polis əməkdaşı təqsirli bilinərək cəza almış, həmçinin onların karyeralarına müəyyən ziyan dəymişdir. İşin hallarına əsasən müəyyən pul məbləğində təzminatın ödənilməsi yolu ilə deyil məhz həmin cəzalandırma tədbirləri ilə ərizəçinin hüquqları bərpa edilmişdir. Eyni zamanda sadalana dindirmə metodlarının istifadəsi nəticəsində ərizəçinin məhkəmədən əvvəl verdiyi heç bir ifadəsi məhkəmə baxışı zamanı sübut kimi qəbul edilməmişdir.
(b) Tərəflərin izahatları
(i) Ərizəçinin izahatları
110. Ərizəçi vurğulamışdır ki, o, Konvensiyanın 3-cü maddəsini pozuntusu üzrə zərərçəkmiş şəxs statusunu itirməmişdir. Yerli məhkəmələr Konvensiyada təsbit edilmiş hüququnun pozuntusuna müvafiq qaydada aydın müəyyən etməmişdirlər. Onlar yalnız Konvensiyanın 3-cü maddəsini sadəcə göstərərək ərizəçinin şikayətini rədd etmişdirlər.
111. Bundan sonra ərizəçi bildirmişdir ki, işgəncənin qadağan edilməsinin pozuntusu ilə əlaqədar onun hüququ adekvat olaraq bərpa edilməmişdir. D.-nin və E.-nin təqsirli bilinməsi ərizəçi üçün heç bir fayda verməmiş və hər halda onlar hərəkətlərinə görə heç bir inzibati məsuliyyətə cəlb olunmayaraq onlara qarşı yalnız şərti cərimə növündə cəza təyin edilmişdir. Hətta, D. cinayət məsuliyyətə cəlb edildikdən sonra yuxarı vəzifəyə təyin edilmişdir. Konvensiyanın 3-cü maddəsinə zidd olan rəftar nəticəsində ərizəçiyə dəymiş ziyanla əlaqədar tərəfindən qaldırılmış xidməti məsuliyyət icraatı hal-hazırda mülki məhkəmələrinin baxışındadır və ərizəçi heç bir təzminat almamışdır. Bundan sonra ərizəçi bildirmişdir ki, status quo ante yalnız Konvensiyanın 3-cü maddəsinə bir başa zidd olaraq əldə edilmiş sübutların məhkəmə icraatı üçün mümkünsüz hesab edilməsi yolu ilə bərpa oluna bilər. Ərizəçi mümkünlük məsələsi məhkəmə baxışının əvvəlində müəyyən edilmiş məhz həmin sübutlar əsasında təqsirli bilinmiş və ona ən ciddi cəza təyin edilmişdir. Yalnız məcburetmə altında istintaq zamanı verdiyi ifadələrin mümkünsüz hesab edilməsi bərpa üçün qənaətbəxş deyil, belə ki, həmin sübutlar zəruri olmamış və onun ittiham edilməsi üçün digər maddi sübutlar mümkün hesab edilmişdirlər.
(ii) Hökumətin izahatları
112. Hökumət Məhkəmədən ərizəçinin zərərçəkmiş şəxs statusunun itirilməsi barədə Məhkəmə Palatasının qərarını qüvvədə saxlamağa xahiş etmişdir. Almaniyanın üç məhkəməsi (ərizəçiyə qarşı cinayət icraatında Regional Məhkəmə və Federal Konstitusiya Məhkəməsi, həmçinin polis əməkdaşlarına qarşı cinayət icraatında Regional Məhkəmə) Konvensiyanın 3-cü maddəsinin pozuntusunu etiraf etmişdirlər. Həmin məhkəmələr qeyd etmişdirlər ki, insan ləyaqəti toxunulmazdır, həmçinin hətta şəxsin həyatı təhlükə altında olduqda işgəncə qadağandır.
113. Hökumətin izahatlarına əsasən ərizəçinin hüquqları kifayət qədər bərpa edilmişdir. İki polis əməkdaşı təqsirli bilinmiş və cəzalandırılmışdır. Hökumət vurğulamışdır ki, polis əməkdaşı üçün məcburetməyə görə məsuliyyətə cəlb olunma çox ciddi bir məsələdir. Eyni zamanda hər iki polis əməkdaşı tutduqları vəzifələrindən azad olunmuşdurlar. Hökumət bildirmişdir ki, ərizəçi hələlik təzminat almamışdır, lakin, ərizəçi tərəfindən qaldırılmış xidməti məsuliyyət icraatı hal-hazırda davam edir və bununla zərərçəkmiş şəxs statusunun itirilməsi məsələsi müzakirə olunarkən nəzərə alına bilməz. Eyni zamanda Frankfurt Regional Məhkəməsi ərizəçinin məhkəmə icraatından əvvəl həm 2002-ci il oktyabrın 1-də verdiyi ifadələr həm də polisə, prokurora və hakimə verdiyi ifadələri mümkünsüz hesab edilmişdir. Lakin, əvvəlki ifadələrin sübut kimi istifadə olunmayacağı barədə ərizəçiyə bildirildiyindən sonra sübutlar təqdim edildiyindən əvvəl məhkəmə icraatının ikinci günündə, o, yeni tam etirafedici ifadələr vermişdir.
(iii) Üçüncü tərəfin (Redress Trast) izahatları
114. Redress Trastın izahatına əsasən beynəlxalq məhkəmələrin təcrübəsi işgəncələr və digər qadağan edilən pis rəftarlar üzrə işlərdə tələblərə cavab verən və qənaətbəxş hüquq müdafiə vasitələrini, xüsusilə də müvafiq işlər üzrə bütövlükdə uyğun olan aşağıda göstərilən təzminatın formalarını tanımışdır. Birincisi, pis rəftara görə məsuliyyət daşıyan şəxslərin müəyyən edilməsinə və cəzalandırılmasına yönələn istintaqın aparılması (bax: inter alia, “Assenov və digərləri Bolqarıstana qarşı” (Assenov and Others v. Bulgaria, 28 October 1998, § 102, Reports 1998 VIII). İkincisi, Dövlətlər işgəncəni və pis rəftarı edən şəxslərin cəzalandırılması və gələcəkdə oxşar pozuntuların təkrarlanmasının qarşısının alınması üzrə səmərəli cinayət ədalət mühakimə sistemini təsis etmək öhdəliyi daşıyırlar. Konvensiyanın 3-cü maddəsinin pozuntusuna görə cəza xətanın ağırlığına uyğun olmalıdır, həmçinin səlahiyyətli şəxslərin məsuliyyətə cəlb edilməsi və cəzalandırılması üzrə Dövlətin öhdəliyi formallıqla deyil ciddi yerinə yetirilməlidir (bax: müqayisə edərək, “Nikolova və Veliçkova Bolqarıstana qarşı” (Nikolova and Velichkova v. Bulgaria, no. 7888/03, § 63, 20 December 2007). Üçüncüsü, işgəncələrə və digər pis rəftarlara qarşı tələblərə cavab verən və qənaətbəxş hüquq müdafiə vasitələrə, xüsusilə mənəvi və maddi təzminatın ödənilməsi üzrə səmərəli mülki vasitələr də daxildir. Məhkəmə dəfələrlə müəyyən etmişdir ki, Konvensiyanın 3-cü maddəsi kimi ciddi pozuntularla əlaqədar olan işlər üzrə qərar per se (özü özlüyündə) ədalətli təzminat üçün qənaətbəxş hesab edilmir və bununla mənəvi ziyanın ödənilməsini qət etmişdir (bax: “Selçuk və Əsgər Türkiyəyə qarşı” (Selçuk and Asker v. Turkey, 24 April 1998, §§ 117-18, Reports 1998 II). Dördüncüsü, məcburən alınmış etirafedici ifadələrin mümkünsüz hesab edilməsi kimi işgəncələrin davamlı təsirinin aradan qaldırılması qismində hüquqların bərpası mütləqdir. Beşincisi, Dövlət qadağan edilmiş davranışın təkrarlanmamasının təmin edilməsi üçün müvafiq tədbirləri həyata keçirməlidir.
(c) Məhkəmənin qiymətləndirməsi
(i) Müvafiq prinsiplərin sadalanması
115. Məhkəmə təkrarlayır ki, ilk növbədə milli səlahiyyətli qurumlar Konvensiyada təsbit edilmiş hüquqların pozuntusunun bərpa etməlidirlər. Bununla hər hansı şəxsin pozuntu nəticəsində zərərçəkmiş şəxs olduğunu iddia edə biləcəyi məsələsi Konvensiya əsasında aparılan icraatın bütün mərhələlərinə aiddir (bax: inter alia, “Siliadin Fransaya qarşı” (Siliadin v. France, no. 73316/01, § 61, ECHR 2005-VII) və “Skordino İtaliyaya qarşı (№1)” (Scordino v. Italy (no. 1) [GC], no. 36813/97, § 179, ECHR 2006 V). Milli səlahiyyətli qurumlar Konvensiyada təsbit edilmiş hüquqların pozuntusunu birmənalı və ya mahiyyətcə tanımasalar və bundan sonra pozulmuş hüquqların bərpasını təmin etməsələr, ərizəçinin xeyrinə qəbul edilmiş hər hansı qərar və ya həyata keçirilmiş tədbir onun Konvensiyanın 34-cü maddəsi mənasında zərərçəkmiş şəxs statusundan məhrum edilməsi üçün qənaətbəxş deyil (bax: inter alia, “Ekle Almaniyaya qarşı” (Eckle v. Germany, 15 July 1982, § 66, Series A no. 51); “Dalban Rumıniyaya qarşı” (Dalban v. Romania [GC], no. 28114/95, § 44, ECHR 1999-VI); yuxarıda qeyd edilən “Siliadin Fransaya qarşı”, 62-ci bənd və yuxarıda qeyd edilən “Skordino İtaliyaya qarşı (№1)”, 180-ci bənd).
116. Milli səviyyədə Konvensiyada təsbit edilmiş hüquqların pozuntusunun məqsədəmüvafiq şəkildə və qənaətbəxş olan bərpaya gəldikdə isə Məhkəmə, xüsusilə Konvensiyada təsbit edilmiş hüquqların pozuntusunun təbiətcə təhlükə altında olduğunu nəzərə alaraq, bunu bütövlükdə işin hallarından asılı olduğunu hesab edir (müqayisə et: yuxarıda qeyd edilən “Skordino İtaliyaya qarşı (№1)”, 186-cı bənd). Konvensiyanın 3-cü maddəsinə zidd olaraq dövlət nümayəndələri tərəfindən qəsdən pis rəftarın edilməsi ilə əlaqədar baş vermiş hüquq pozuntusunun bərpası üçün Məhkəmə təkrar olaraq iki tədbirin həyata keçirilməsini zəruri hesab etmişdir. Birincisi, Dövlət tərəfindən məsuliyyət daşıyan şəxslərin müəyyən edilməsinə və cəzalandırılmasına yönələn hərtərəfli və səmərəli istintaq aparılmalıdır (bax: inter alia, yuxarıda qeyd edilən “Krastanov Rusiyaya qarşı”, 48-ci bənd; “Çamdərəli Türkiyəyə qarşı” (Çamdereli v. Turkey, no. 28433/02, §§ 28-29, 17 July 2008) və yuxarıda qeyd edilən “Vladimir Romanov Rusiyaya qarşı”, 79-cu və 81-ci bəndlər). İkincisi, məqsədəuyğun olduqda ərizəçiyə təzminat ödəməlidir (bax: yuxarıda qeyd edilən “Vladimir Romanov Rusiyaya qarşı”, 79-cu bənd; və mutatis mutandis, yuxarıda qeyd edilən “Aksoy Türkiyəyə qarşı”, 98-ci bənd və “Əbdülsəməd Yaman Türkiyəyə qarşı” (Abdülsamet Yaman v. Turkey, no. 32446/96, § 53, 2 November 2004 (ikisi də Konvensiyanın 13-cü maddəsi kontekstində), və ya, ən azı, ərizəçinin pis rəftar nəticəsində çəkdiyi ziyana görə təzminatın ödənilməsini tələb etmək imkanı yaradılmalıdır (müqayisə et: mutatis mutandis, yuxarıda qeyd edilən “Nikolova və Veliçkova Bolqarıstana qarşı”, 56-cı bənd (Konvensiyanın 2-ci maddəsinin pozuntusu ilə əlaqədar), yuxarıda qeyd edilən “Çamdərəli Türkiyəyə qarşı”, 29-cu bənd və “Yetər Türkiyəyə qarşı” (Yeter v. Turkey, no. 33750/03, § 58, 13 January 2009).
117. Hərtərəfli və səmərəli istintaqın aparılmasına dair tələblə əlaqədar Məhkəmə təkrarlayır ki, hər hansı şəxs polis və ya digər dövlət nümayəndəsinin sərəncamında olarkən onlar tərəfindən Konvensiyanın 3-cü maddəsinə zidd olan pis rəftara məruz qaldığı barədə inandırıcı iddia irəli sürürsə, Dövlətlərin “yurisdiksiyası altında olan hər kəs üçün … Konvensiyada … müəyyən olunmuş hüquq və azadlıqları təmin etməkdən” ibarət ümumi öhdəliyini nəzərdə tutan Konvensiyanın 1-ci maddəsi ilə birlikdə götürülməklə, 3-cü maddə dolayısı ilə səmərəli rəsmi araşdırmanın aparılmasını tələb edir. Konvensiyanın 2-ci maddəsi əsasında aparılan araşdırma kimi bu araşdırma da məsuliyyət şəxslərin müəyyən edilməsi və cəzalandırılması ilə nəticələnməlidir (bax: inter alia, yuxarıda qeyd edilən “Assenov və digərləri Bolqarıstana qarşı”, 102-ci bənd; yuxarıda qeyd edilən “Labita İtaliyaya qarşı”, 131-ci bənd; yuxarıda qeyd edilən “Çamdərəli Türkiyəyə qarşı”, 36-37-ci bəndlər və yuxarıda qeyd edilən “Vladimir Romanov Rusiyaya qarşı”, 81-ci bənd). Təcrübədə istintaqın səmərəli aparılması üçün Konvensiyanın 3-cü maddəsinə zidd olan davranışın cəzalandırılması məqsədilə Dövlət tərəfindən cinayət hüquq normalarının tətbiqi zəruri şərt hesab edilir (müqayisə et: mutatis mutandis, “M.C. Bolqarıstana qarşı” M.C. v. Bulgaria, no. 39272/98, §§ 150, 153 and 166, ECHR 2003-XII; yuxarıda qeyd edilən “Nikolova və Veliçkova Bolqarıstana qarşı”, 57-ci bənd və yuxarıda qeyd edilən “Çamdərəli Türkiyəyə qarşı”, 38-ci bənd).
118. Milli səviyyədə Konvensiyanın 3-cü maddəsinin pozuntusunun bərpası ilə əlaqədar təzminatın ödənilməsinə dair tələb barədə Məhkəmə dəfələrlə müəyyən etmişdir ki, hərtərəfli və səmərəli istintaqın aparılması ilə yanaşı məqsədəuyğun olduqda ərizəçiyə təzminat ödəməli və ya, ən azı, ərizəçinin pis rəftar nəticəsində çəkdiyi ziyana görə təzminatın ödənilməsini tələb etmək imkanı yaradılmalıdır (daha ətraflı 116-cı bənddə göstərilənlərə bax). Məhkəmə Konvensiyanın digər maddələri ilə artıq bildirmişdir ki, Məhkəməyə şikayət etdiyi faktlarla əlaqədar ərizəçinin zərərçəkmiş şəxs statusu milli səviyyədə aldığı təzminatın dərəcəsindən asılı ola bilər (bax: Konvensiyanın 6-cı maddəsi əsasında qaldırılan şikayətlərlə əlaqədar “Normann Danimarkaya qarşı” (Normann v. Denmark (dec.), no. 44704/98, 14 June 2001) və yuxarıda qeyd edilən “Skordino İtaliyaya qarşı (№1)”, 202-ci bənd, və ya Konvensiyanın 11-ci maddəsi əsasında qaldırılan şikayətlərlə əlaqədar “Yensen və Rasmussen Danimarkaya qarşı” (Jensen and Rasmussen v. Denmark (dec.), no. 52620/99, 20 March 2003). Eyni yanaşma Konvensiyanın 3-cü maddəsinin pozuntusu ilə əlaqədar, mutatis mutandis, tətbiq edilir.
119. Konvensiyanın 3-cü maddəsinə zidd olan pis rəftarın qəsdən edilməsi nəticəsində zərərçəkmiş şəxsin pozulmuş hüquqları yalnız təzminatın ödənilməsi ilə bərpa olunmur. Belə ki, hakimiyyət orqanları Dövlət nümayəndələri tərəfindən qəsdən edilmiş pis rəftarla əlaqədar məsuliyyət daşıyan şəxslərin təqibi və cəzalandırılması üçün zəruri tədbirləri həyata keçirməyərək yalnız təzminatın ödənilməsi ilə kifayətlənsələr bəzi işlərdə Dövlət nümayəndələrində onların nəzarəti altında olan şəxslərin hüquqlarının pozulması ilə bağlı cəzasızlıq hissi yarana bilər. Bununla işgəncələrin və qeyri-insani və ya alçaldıcı rəftarın bütövlükdə qadağan edilməsi onun fundamental vacibliyinə baxmayaraq təcrübədə səmərəsiz ola bilər (bax: digər içlərlə bərabər yuxarıda qeyd edilən “Krastanov Rusiyaya qarşı”, 60-cı bənd; yuxarıda qeyd edilən “Çamdərəli Türkiyəyə qarşı”, 29-cu bənd və yuxarıda qeyd edilən “Vladimir Romanov Rusiyaya qarşı”, 78-ci bənd).
(ii) Yuxarıda qeyd olunan prinsiplərin hazırkı işdə tətbiqi
120. İlk növbədə Məhkəmə milli qurumların Konvensiyada təsbit edilmiş hüquqların pozuntusunu birmənalı və ya mahiyyətcə tanıyıb tanımadığını araşdırmalıdır. Məhkəmənin qeyd etdiyinə əsasən ərizəçiyə qarşı aparılmış cinayət işində Frankfurt Regional Məhkəməsi 2003-cü il 9 aprel tarixli qərardadında birmənalı bildirmişdir ki, ərizəçidən ifadələrin alınması məqsədilə ona ağrı ilə müşayiət olunan əzabın verilməsi ilə hədələnməsi yalnız Cinayət Prosessual Məcəlləsinin 136a maddəsi ilə qadağan edilmiş dindirmə metodlar kimi hesab edilmir. Eyni zamanda həmin hədələmə Məcəllənin qeyd olunan müddəanın təməli hesab edilən Konvensiyanın 3-cü maddəsinə ziddir (bax: yuxarıda qeyd edilən 26-cı bənd). Buna oxşar olaraq Federal Konstitusiya Məhkəməsi Regional Məhkəməsinin Konvensiyanın 3-cü maddəsinin pozuntusu barədə gəldiyi nəticəsinə istinad edərək müəyyən etmişdir ki, ərizəçinin ləyaqəti və həbsdə saxlanılan şəxsin pis rəftara məruz qalmasının qadağan edilməsi (Əsas Qanunun 1-ci maddəsi və 104-cü maddəsinin 1-ci bəndinin ikinci cümləsi) hüququ pozulmuşdur (bax: 42-ci bəndə). Əlavə olaraq Frankfurt Regional Məhkəməsinin polis əməkdaşlarının təqsirli bilinməsi barədə 2004-cü il 20 dekabr tarixli qərarında müəyyən edilmişdir ki, həmin istintaq metodları zərurət davranışı kimi əsaslandırıla bilməz. Belə ki, “zərurət” Konvensiyanın 3-cü maddəsinin təməli olan və Əsas Qanunun 1-ci maddəsi ilə qorunan insan ləyaqətinin pozulmasına bəraət qazandıra bilməz (bax: yuxarıda qeyd edilən 48-ci bənd). Bununla əlaqədar Böyük Palata Məhkəmə Palatasının gəldiyi nəticəsi ilə razılaşaraq kifayətlənir ki, həmin məsələ araşdırılaraq ərizəçinin dindirilməsi nəticəsində Konvensiyanın 3-cü maddəsinin pozuntusu birmənalı şəkildə yerli məhkəmələr tərəfindən tanınmışdır.
121. Milli hakimiyyət orqanları tərəfindən Konvensiyanın 3-cü maddəsinin pozuntusunu məqsədəmüvafiq və qənaətbəxş olan tərzdə bərpa edilib edilmədiyini qiymətləndirərək Məhkəmə ilk növbədə məsuliyyət daşıyanlara qarşı presedent hüququna uyğun olaraq hərtərəfli və səmərəli istintaqın aparılıb aparılmadığını müəyyən etməlidir. Həmin qiymətləndirməni apararaq Məhkəmə bir neçə meyarları nəzərə almalıdır. Birincisi, məsuliyyət daşıyan şəxslərin aşkar və təqib edilməsinin meyarı kimi nəzərdən keçirilən səmərəli istintaqın vacib faktorları onun tezliyi (müqayisə et: inter alia, yuxarıda qeyd edilən “Selmuni Fransaya qarşı”, 78-79-cu bəndlər; yuxarıda qeyd edilən “Nikolova və Veliçkova Bolqarıstana qarşı”, 59-cu bənd və yuxarıda qeyd edilən “Vladimir Romanov Rusiyaya qarşı”, 85-ci bənd və sonrakı bəndlər) və təcililiyi (müqayisə et: “Miheyev Rusiyaya qarşı” (Mikheyev v. Russia, no. 77617/01, § 109, 26 January 2006) və “Dedovskiy və digərləri Rusiyaya qarşı” (Dedovskiy and Others v. Russia, no. 7178/03, § 89, 15 May 2008) hesab edilir. Bundan sonra istintaqın nəticələri və təyin olunan cəza və inzibati tənbeh tədbirləri ilə birlikdə sonradan cinayət işi üzrə keçirilən məhkəmə icraatı həlledici hesab edilir. Ədalət mühakiməsi sisteminin qabaqlayıcı təsirinin və onun pis rəftarın qadağan edilməsinin pozulmasının qarşısının alınmasında oynadığı vacib rolunun sarsıdılmadığının təmin edilməsi həyati vacibdir (müqayisə et: “Əli və Aişə Duran Türkiyəyə qarşı” (Ali and Ayşe Duran v. Turkey, no. 42942/02, § 62, 8 April 2008); yuxarıda qeyd edilən “Çamdərəli Türkiyəyə qarşı”, 38-ci bənd və yuxarıda qeyd edilən “Nikolova və Veliçkova Bolqarıstana qarşı”, 60-cı bənd və bundan sonrakı bəndlər).
122. Məhkəmə qeyd edir ki, polis əməkdaşları D. və E. barəsində cinayət işinə ərizəçinin 2002-ci il oktyabrın 1-də dindirilməsindən sonra 2-3 ay sonra başlanılıb (bax: yuxarıda qeyd edilən 23 bənd). Eyni zamanda polis əməkdaşlarının təqsirli bilinməsi barədə yekun qərar həmin tarixdən iki il üç aydan sonra qəbul edilib. Məhkəmənin qeyd etdiyinə əsasən bir sıra hallarla yanaşı icraatın uzun müddət ərzində aparılmasını nəzərə alaraq Frankfurt Regional Məhkəməsi tərəfindən yüngül cəza təyin edildiyinə baxmayaraq (bax: yuxarıda qeyd edilən 50-ci bənd) Məhkəmə istintaqın və cinayət işi üzrə məhkəmə icraatının Konvensiyada təsbit edilmiş standartlara uyğun olaraq tez və operativ aparıldığını qəbul etməyə hazırdır.
123. Bundan sonra Məhkəmə müəyyən edir ki, ərizəçinin dindirilməsi zamanı Konvensiyanın 3-cü maddəsinə zidd olan davranışlarına görə polis əməkdaşları Almaniyanın cinayət qanununun müvafiq müddəalarına əsasən müvafiq olaraq məcbur etməyə və məcbur etməyə təhrikçiliyə görə təqsirli bilinmişdirlər. Lakin həmin hərəkətlərə görə onlara yalnız təxirə salınmış cərimə növündə çox yüngül cəza təyin edilmişdir. Bununla əlaqədar Məhkəmə təkrarlayır ki, hər hansı şəxsin günah dərəcəsinin müəyyən edilməsi (bax: “Öneryıldız Türkiyəyə qarşı” (Öneryıldız v. Turkey [GC], no. 48939/99, § 116, ECHR 2004 XII) və “Nachova və digərləri Bolqarıstana qarşı” (Nachova and Others v. Bulgaria [GC], nos. 43577/98 and 43579/98, § 147, ECHR 2005 VII) və ya təqsirli bilinmiş şəxsə cəzanın təyin edilməsi onun səlahiyyətinə daxil deyil, həmin məsələlər yalnız milli cinayət işləri üzrə məhkəmələrinin yurisdiksiyasına aiddir. Lakin, Konvensiyanın 19-cu maddəsinə əsasən və Konvensiyanın nəzəri və xəyali hüquqların deyil yalnız təcrübədə istifadə olunan və səmərəli hüquqların qorunması prinsipinə uyğun olaraq Məhkəmə təmin etməlidir ki, yurisdiksiyası altında olan insanların hüquqlarını qorumaq üzrə Dövlətin öhdəliyi tələblərə tam uyğun olaraq yerinə yetirilir (bax: yuxarıda qeyd edilən “Nikolova və Veliçkova Bolqarıstana qarşı”, 61-ci bənd). Bununla Məhkəmənin dövlətin səlahiyyətli nümayəndələri tərəfindən pis rəftarın edilməsinə görə müvafiq sanksiyaların təyin edilməsi üzrə milli məhkəmələrin rolunun tanımasına baxmayaraq Məhkəmə öz nəzarət funksiyasına sadiq qalaraq əməlin ağırlığı ilə təyin olunmuş cəza arasında açıq aşkar qeyri-mütənasiblik baş versə işə müdaxilə edir. Əks halda Dövlətin səmərəli istintaqın aparılması üzrə öhdəliyi mənasının böyük hissəsini itirmiş olar (bax: “Nikolova və Veliçkova Bolqarıstana qarşı”, 62-ci bənd və müqayisə et: “Əli və Aişə Duran Türkiyəyə qarşı” 66-cı bənd).
124. Məhkəmə nəzərdən qaçırtmır ki, D. və E. barəsində cəza təyin edərkən Frankfurt Regional Məhkəməsi bir neçə yüngülləşdirici halları nəzərə almışdır (bax: yuxarıda qeyd edilən 50-ci bənd). Məhkəmə qəbul edir ki, hazırkı ərizə Dövlət nümayəndələrinin sonradan gizlətməyə çalışdıqları özbaşına və ciddi olan qəddar davranışlar barədə, eyni zamanda azadlıqdan məhrum etmə növündə cəzanın təyin edilməsi Məhkəmə tərəfindən daha məqsədəuyğun hesab edildiyi işlərə uyğun deyil (müqayisə et: “Nikolova və Veliçkova Bolqarıstana qarşı”, 63-cü bənd və “Əli və Aişə Duran Türkiyəyə qarşı” 67-72-ci bəndlər). Lakin, müvafiq olaraq 60 və 90 gün ərzində gündəlik 60 və 120 Avro məbləğində cərimənin ödənilməsi növündə simvolik cəzanın təyin edilməsi və sonradan onun icrasının təxirə salınması cavabdeh dövlətin cəza təcrübəsinə uyğun gəlirsə belə Konvensiyanın 3-cü maddəsinin pozuntusuna qənaətbəxş cavab kimi hesab edilmir. Konvensiyanın ən fundamental hüquqlarından birinin pozuntusuna açıq aşkar qeyri-mütənasib olan bunun kimi cəza gələcəkdə çətin vəziyyətlərdə pis rəftar hallarının təkrarlanmaması üçün zəruri qabaqlayıcı təsirə malik deyil.
125. Təyin edilmiş inzibati tənbeh tədbirləri ilə əlaqədar Məhkəmə qeyd edir ki, hər iki polis əməkdaş D. və E. onlar barəsində istintaqın və məhkəmə icraatının aparılması zamanı cinayət işinin araşdırılması ilə hər hansı əlaqəsi olmayan vəzifələrə keçiriliblər (bax: yuxarıda qeyd edilən 50-ci bənd). Bundan sonra D. Texnologiyalar, Maddi texniki təminat və İdarəçilik üzrə Polis Qərargahlarının rəisi təyin edilmişdir (bax: yuxarıda qeyd edilən 52-ci bənd). Bununla Məhkəmə təkrar olaraq bildirir ki, hər hansı pis rəftarla əlaqədar cinayətlər üzrə barələrində ittiham irəli sürülmüş Dövlət nümayəndələrinin istintaq aparılan müddətdə vəzifələrindən müvəqqəti kənarlaşdırılması və ya təqsirli bilindikdə vəzifələrindən azad olunması vacibdir (bax: yuxarıda qeyd edilən “Əbdülsəməd Yaman Türkiyəyə qarşı”, 55-ci bənd, “Nikolova və Veliçkova Bolqarıstana qarşı”, 63-cü bənd və “Əli və Aişə Duran Türkiyəyə qarşı” 64-cü bənd). Baxmayaraq ki, Məhkəmə hazırkı işin hallarının yuxarıda sadalanan digər işlərin halları ilə müqayisə edilmədiyini qəbul edir, lakin, Konvensiyanın 3-cü maddəsinə zidd olan əməllərinə görə təqsirli bilinmiş D.-nin sonradan polis orqanlarına rəhbər vəzifəyə təyin edilməsi Konvensiyanın 3-cü maddəsinin pozuntusu ilə əlaqədar hakimiyyət orqanları tərəfindən göstərilmiş reaksiyasının qənaətbəxşliyinə ciddi şübhələr doğurur.
126. Konvensiyanın 3-cü maddəsinin pozuntusunun milli səviyyədə bərpası ilə əlaqədar təzminatın ödənilməsi barədə əlavə tələblə bağlı Məhkəmə bildirir ki, Konvensiyanın 3-cü maddəsinin pozuntusuna məruz qalması nəticəsində ərizəçi ona dəymiş ziyana görə kompensasiyanın müəyyən etməsi tələb etmək hüququna malikdir. Lakin, xidməti məsuliyyətə cəlb edilməsi barədə şikayətin verilməsi üçün ərizəçinin hüquqi yardım almaq barədə ərizəsi üç il ərzində yerli məhkəmənin baxışındadır, və onunla bağlı hər hansı məhkəmə baxışı keçirilməmiş və ya mahiyyəti üzrə qərar qəbul edilməmişdir. Bununla əlaqədar Məhkəmə müəyyən edərdi ki, təcrübəsinə uyğun olaraq Konvensiyanın 3-cü maddəsinin pozuntusu ciddiliyini nəzərə alaraq onun nəticəsində dəymiş mənəvi ziyana görə Konvensiyanın 41-ci maddəsinə əsasən təzminatın ödənilməsi qət edilmişdir (digər işlərlə yanaşı bax: “Selçuk və Əsgər Türkiyəyə qarşı”, 117-118-ci bəndlər).
127. Hər halda Konvensiyada təsbit edilmiş hüquq pozuntusunun məqsədəmüvafiq və qənaətbəxş bərpası yalnız təzminatın ödənilməsi barədə ərizənin səmərəli, adekvat və əlçatan hüquqi vasitə kimi mövcud olduqda təqdim edilə bilər. Təzminatın ödənilməsi barədə icraatın həddindən artıq təxirə salınması hüquqi vasitəni səmərəsiz edir (mutatis mutandis, müqayisə et: “Skordino İtaliyaya qarşı (№1)”, 195-ci bənd, Konvensiyanın 6-cı maddəsində təsbit edilmiş “ağlabatan müddət” tələbinə uyğun olmayan təzminatla əlaqədar). Məhkəmə müəyyən edir ki, üç ildən artıq müddət ərzində ərizəçinin təzminatın ödənilməsi barədə şikayətinə dair mahiyyəti üzrə qərarın qəbul edilməməsi hazırkı işin halları ilə əlaqədar xidməti məsuliyyət icraatının səmərəliliyi ilə əlaqədar ciddi şübhələr doğurur. Bununla hakimiyyət orqanları ərizəçinin pozulmuş hüquqlarının bərpası ilə əlaqədar müvafiq təzminatı müəyyən etməmiş və nəticədə Konvensiyanın 3-cü maddəsinin pozuntusu ilə əlaqədar adekvat və səmərəli reaksiya göstərməmişdirlər.
128. Bundan sonra Məhkəmə qeyd edir ki, ərizəçinin izahatlarına əsasən hakimiyyət nümayəndələri tərəfindən Konvensiyanın 3-cü maddəsinin pozuntusunun bərpası yalnız həmin maddəyə zidd olaraq əldə edilmiş sübutların məhkəmə baxışı zamanı mümkünsüz hesab edilməsi vasitəsi ilə mümkün olardı. Məhkəmə öz presedent hüququna əsaslanaraq müəyyən edir ki, Konvensiyanın 3-cü maddəsini pozan hakimiyyət nümayəndəsinin pis rəftarı ilə əlaqədar işlər üzrə cavabdeh Dövlətin milli səviyyədə pozulmuş hüquqların adekvat bərpasının təmin edilməsi üçün həm istintaqın aparılması həm də təzminatın ödənilməsi barədə tələblərə cavab verilməsi ümumilikdə zəruri və qənaətbəxş hesab edilir (bax: yuxarıda qeyd edilən 116-119-cu bəndlər). Lakin, Məhkəmə eyni zamanda müəyyən edir ki, Konvensiyada təsbit edilmiş hüquqların bərpası üçün hüquqi vasitələrin məqsədəuyğun və qənaətbəxş olub olmaması məsələsi işin bütün hallarından asılıdır (bax: yuxarıda qeyd edilən 116-cı bənd). Bununla Məhkəmə ərizəçiyə qarşı cinayət prosesi zamanı Konvensiyanın 3-cü maddəsi ilə qadağan edilən istintaq metodlarının istifadəsi nəticəsində onun kövrək vəziyyətə düşməsi ilə bağlı olan işlərdə pozuntunun aradan qaldırılması üçün məqsədəmüvafiq və qənaətbəxş bərpanı təmin etmək məqsədilə yuxarıda qeyd olunan tələblərlə yanaşı məhkəmə baxışına davamlı təsir göstərən həmin qadağan edilən istintaq tədbirlərinin aradan qaldırılmasının və xüsusilə Konvensiyanın 3-cü maddəsinə zidd olaraq əldə edilmiş sübutların mümkünsüz hesab edilməsinin mümkünlüyünü istisna etmir.
129. Hazırkı işdə isə Məhkəmə həmin məsələni müəyyən etməməli, bununla qadağan edilmiş dindirmə metodlarının istintaq zamanı istifadəsinin ərizəçiyə qarşı aparılmış məhkəmə baxışına davamlı təsirin göstərib göstərmədiyini və bunun nəticəsində ərizəçinin kövrək vəziyyətə düş düşmədiyi barədə məsələni hazırkı mərhələdə araşdırmamalıdır. Yuxarıda qeyd edilən nəticəsinə əsasən Məhkəmə hesab edir ki, hər halda yerli hakimiyyət orqanları tərəfindən həyata keçirilmiş müxtəlif tədbirlər presedent hüququnda müəyyən edilmiş hüquq pozuntusunun bərpası üzrə tələblərə tam cavab vermir. Cavabdeh Dövlət ərizəçinin Konvensiyanın 3-cü maddəsinə zidd olan rəftara məruz qalması ilə əlaqədar ona pozulmuş hüquqlarının bərpası üçün qənaətbəxş imkanlar yaratmamışdır.
130. Bununla ərizəçi Konvensiyanın 34-cü maddəsi mənasında 3-cü maddə üzrə pozuntu ilə əlaqədar zərərçəkmiş şəxs olduğunu iddia edə bilər.
B. Konvensiyanın 3-cü maddəsi ilə uyğunluq
131. Məhkəmə yuxarıda qeyd edilən nəticəsinə (bax: 94-108-ci bəndlər) istinad edərək bildirir ki, ərizəçi 2002-ci il oktyabrın 1-də polis tərəfindən dindirilərkən J.-in olduğu yerin müəyyən edilməsi məqsədilə işgəncə ilə hədələnmiş və həmin dindirmə metodu Konvensiyanın 3-cü maddəsi ilə qadağam edilən qeyri-insani rəftar hesab edilir.
132. Bununla Konvensiyanın 3-cü maddəsi pozulmuşdur.
2. KONVENSİYANIN 6-CI MADDƏSİNİN İDDİA EDİLƏN POZUNTUSU
133. Bundan sonra ərizəçi bildirmişdir ki, xüsusilə Konvensiyanın 3-cü maddəsinə zidd olaraq ondan götürülmüş etirafedici ifadələrin sübut kimi istifadəsi nəticəsində onun ədalətli məhkəmə hüququ pozulmuşdur. Konvensiyanın 6-cı maddəsində aşağıdakılar təsbit edilmişdir:
“Hər kəs … ona qarşı hər hansı cinayət ittihamı irəli sürülərkən, qanun əsasında yaradılmış müstəqil və qərəzsiz məhkəmə vasitəsilə … işinin ədalətli və açıq araşdırılması hüququna malikdir”
3. Cinayət törətməkdə ittiham olunan hər kəs, ən azı aşağıdakı hüquqlara malikdir:
(c) şəxsən və ya özünün seçdiyi müdafiəçi vasitəsilə özünü müdafiə etmək …;
A. İşə Böyük Palata tərəfindən baxılmasının hədləri
134. Məhkəməyə əsasən ərizəçi Böyük Palata qarşısında Konvensiyanın 6-cı maddəsi əsasında verilmiş şikayətini təkrarlayaraq bildirmişdir ki, ona qarşı bütün sübutlar əldə olunanadək 2002-ci il oktyabrın 1-də keçirilmiş dindirmə zamanı öz vəkili ilə görüşməkdən qəsdən imtina edilmişdir. Məhkəmənin presedent hüququna əsasən Böyük Palatanın baxışına təqdim edilmiş “iş” Məhkəmə Palatası tərəfindən qəbuledilən kimi müəyyən edilmiş ərizə hesab edilir (bax: inter alia, “K. və T. Finlandiyaya qarşı” (K. and T. v. Finland [GC], no. 25702/94, § 141, ECHR 2001-VII); “Göç Türkiyəyə qarşı” (Göç v. Turkey [GC], no. 36590/97, § 36, ECHR 2002 V) və “Kumpana və Mazare Rumıniyaya qarşı” (Cumpǎnǎ and Mazǎre v. Romania [GC], no. 33348/96, § 66, ECHR 2004 XI). Nəzərə alaraq ki, Məhkəmə Palatası qəbuledilənlik barədə 2007-ci il 10 aprel tarixli qərardadında ərizəçinin müdafiə hüququ ilə təmin olunmaması ilə əlaqədar Konvensiyanın 35-ci maddəsinin 1-ci bəndində tələb edildiyi kimi dövlət daxili hüquqi vasitələrin tükəndirilməməsini müəyyən etmişdir. Bununla həmin məsələnin araşdırılması Böyük Palatanın səlahiyyəti xaricindədir.
B. Dövlətin ilkin etirazları
135. Hökumət etiraz etmişdir ki, ərizəçi Konvensiyanın 6-cı maddəsi əsasında digər şikayətləri ilə əlaqədar Konvensiyanın 35-ci maddəsinin 1-ci bəndində tələb edildiyi kimi dövlət daxili hüquq müdafiə vasitələrini tükəndirməmişdir. Ərizəçi barəsində qaldırılmış cinayət işinə xitam verilməsindən və qadağan edilmiş istintaq metodlar vasitəsi ilə əldə edilmiş sübutların icraat zamanı mümkünsüz hesab edilməsindən imtina edilməsi barədə müəyyən edilmiş qaydada yerli məhkəmələrə şikayət verməmişdir.
1. Məhkəmə Palatasının qərarı
136. Məhkəmə Palatasının qərarına əsasən Konvensiyanın 6-cı maddəsinin pozuntusunun aşkar edilmədiyini nəzərə alaraq məsələyə Konvensiyanın 6-cı maddəsi üzrə şikayətin mahiyyəti üzrə baxılması zamanı araşdırdığını qət edərək Hökumətin ilkin etirazları əsasında qərarın qəbul edilməsinə zərurətin olmadığı müəyyən edilmişdir (bax: Məhkəmə Palatası Qərarının 86-cı bəndi).
2. Tərəflərin izahatları
(a) Hökumətin izahatları
137. Hökumət Məhkəmə Palatasına təqdim etdiyi izahatlarına istinad edərək Böyük Palatada etiraz etmişdir ki, ərizəçi dövlət daxili hüquq müdafiə vasitələri tükəndirməmişdir. Birincisi, ərizəçinin ona qarşı tətbiq edilmiş hədələrə görə barəsində aparılmış cinayət işinə xitam verilməməsi və bununla məhkəmə araşdırılmasının ədalətsiz olması barədə şikayəti ilə əlaqədar Hökumət qeyd etmişdir ki, onun şikayəti müvafiq qaydada əsaslandırılmadığından Federal Konstitusiya Məhkəməsi tərəfindən qəbuledilməz hesab edilmişdir. Konstitusiya hüququnun yalnız polis tərəfindən dindirilmə zamanı əldə edilmiş ifadələrin sübut kimi mümkünsüz hesab edilməsi ilə yanaşı, eyni zamanda cinayət işinə xitam verilməsini tələb etdiyini izah etmək ərizəçidən asılı olmuşdur.
138. İkincisi, ərizəçinin müəyyən sübutların icraat zamanı mümkünsüz hesab edilməsindən imtinadan şikayət etdiyini nəzərə alaraq o, bununla əlaqədar dövlət daxili hüquqi vasitələri tükəndirməmişdir. Federal Konstitusiya Məhkəməsi tərəfindən təsdiq edildiyi kimi, Federal Ədalət Məhkəməsində işə baxılarkən ərizəçi tətbiq olunan prosedura qaydalarına uyğun olaraq yalnız Birsteyndə aşkar edilmiş sübutların mümkünsüz hesab edilməsini xahiş etmiş, lakin həmin şikayət cinayət işinə xitam verilməsi barədə ərizə ilə müqayisədə tamamilə fərqlidir. Xüsusilə ərizəçi Federal dövlət ittihamçısının qanunun tətbiqi ilə bağlı şikayətinin hədləri və ərizəçinin Cinayət Prosessual Məcəlləsinin 136a maddəsinin 3-cü bəndinin pozulmasını iddia etmədiyi barədə 2004-cü il 9 mart tarixli izahatını mübahisələndirməmişdir.
(b) Ərizəçinin izahatları
139. Ərizəçi həmin yanaşmanı mübahisələndirərək tərəfindən dövlət daxili hüquq müdafiə vasitələrinin tükəndirildiyini iddia etmişdir. Ərizəçi sübutların əldə edilməsi zamanı istifadə edilmiş vasitələrlə əlaqədar cinayət işinə xitam verilməsi məqsədilə Federal Ədalət Məhkəməsinə çox geniş şikayət təqdim etmişdir. Onun geniş şikayətində ondan alınmış etirafedici ifadələr nəticəsində əldə edilmiş maddi sübutların mümkünsüz hesab edilməsi barədə nisbətən qısa izahat verilmişdir. Ərizəçi öz şikayətinə 2003-cü il 9 aprel tarixli ilkin izahatının tam surətini əlavə etmişdir. Lakin onun qanunun tətbiqi barədə şikayəti heç bir əsaslandırma verilmədən Federal Ədalət Məhkəməsi tərəfindən rədd edilmişdir.
140. Bundan sonra ərizəçi bildirmişdir ki, Federal Konstitusiya Məhkəməsinə təqdim etdiyi şikayətində o, həmin iddianı tam əsaslandırmış, həmçinin, həmin məhkəmənin qəbul etdiyi qərarlara istinad edərək cinayət işinin xitam verilməsindən və əldə edilmiş sübutların mümkünsüz hesab edilməsindən imtina edilməsi nəticəsində onun Əsas Qanunun 1-ci və 104-cü maddələrində təsbit edildiyi hüquqlarının necə pozulduğunu izah etmişdir.
3. Məhkəmənin qiymətləndirilməsi
141. Hökumətin eyni etirazının bundan əvvəl Məhkəmənin Prosedur Qaydalarının 55-ci Qaydasına əsasən ərizənin qəbuledilənliyi ilə əlaqədar təqdim etdiyi qeydlərində (bax: Məhkəmə Palatası Qərarının 84-cü bəndi) göstərdiyini nəzərə alaraq Böyük Palatası ilkin etirazları araşdırmaq səlahiyyətinə malikdir (bax: “N.C. İtaliyaya qarşı” (N.C. v. Italy [GC], no. 24952/94, § 44, ECHR 2002-X); “Azinas Kiprə qarşı” (Azinas v. Cyprus [GC], no. 56679/00, §§ 32 and 37, ECHR 2004 III) və “Seydoviç İtaliyaya qarşı” (Sejdovic v. Italy [GC], no. 56581/00, § 41, ECHR 2006-II).
142. Məhkəmə təkrarlayır ki, Konvensiyanın 35-ci maddəsinin məqsədi şikayətlərin Məhkəməyə təqdim edilməsindən əvvəl iddia olunan pozuntuların qarşısının alınması və ya aradan qaldırılması üçün Razılığa gəlmiş Dövlətlərə müvafiq imkanın yaradılmasıdır (bax: inter alia, “Sivet Fransaya qarşı” (Civet v. France [GC], no. 29340/95, § 41, ECHR 1999 VI). Lakin Konvensiyanın 35-ci maddəsinin 1-ci bəndi həddindən artıq formallıqla deyil müəyyən dərəcədə istisnalarla tətbiq edilir. Bununla aidiyyəti yerli məhkəmələrə sadəcə ərizənin verilməsi tələb edilmir, belə ki, qəbul edilmiş qərarın mübahisələndirilməsi üçün yalnız müəyyən edilmiş səmərəli vasitələrin istifadə edilməlidir. Adətən tələb edildiyi kimi, sonradan Məhkəməyə təqdim ediləcək şikayətlər milli qanunvericiliklə müəyyən edilmiş formal tələblərə və müddətlərə cavab verərək ən azı mahiyyəti üzrə həmin məhkəmələrə təqdim edilməlidirlər (digər qərarlarla yanaşı bax: “Kardot Fransaya qarşı” (Cardot v. France, 19 March 1991, § 34, Series A no. 200) və “Elçin və digərləri Türkiyəyə qarşı” Elçi and Others v. Turkey, nos. 23145/93 and 25091/94, §§ 604 and 605, 13 November 2003).
143. Bununla ərizəçinin şikayəti sonuncunun prosedur səhvi ucbatından baxılmaq üçün qəbul olunmasa dövlət daxili hüquq müdafiə vasitələri tükəndirilmiş hesab olunmur. Lakin, qanunvericiliyin tələblərinə uyğun olmayaraq ərizəçinin təqdim etdiyi şikayət səlahiyyətli qurum tərəfindən mahiyyəti üzrə araşdırılıbsa dövlət daxili hüquqi vasitələrin tükəndirilməməsi iddia oluna bilməz (müqayisə et: inter alia, “Mitropolia Basarabiei Si Exarhatul Plaiurilo Moldovaya qarşr” (Mitropolia Basarabiei Si Exarhatul Plaiurilor and Others v. Moldova (dec.), no. 45701/99, 7 June 2001); “Skalka Polşaya qarşı” (Skałka v. Poland (dec.), no. 43425/98, 3 October 2002); “Yallo Almaniyaya qarşı” (Jalloh v. Germany (dec.), no. 54810/00, 26 October 2004) və yuxarıda qeyd edilən “Vladimir Romanov Rusiyaya qarşı”, 52-ci bənd).
144. Məhkəmə müəyyən edir ki, ərizəçi ondan götürülmüş etirafedici ifadələr əsasında əldə edilmiş sübutların məhkəmə icraatı zamanı mümkün hesab edilməsini nəzərə alaraq məhkəmə baxışının ədalətli olmadığını iddia etmişdir. Ərizəçi həmin məsələni Regional Məhkəmə qarşısında qanunsuz əldə edilmiş ifadələr əsasında istintaqı həyata keçirən orqanlara məlum olmuş sübutların cinayət işi üzrə aparılan icraat zamanı istifadəsinin qadağan olunduğu barədə qərarın qəbul edilməsini xahiş etdikdə, xüsusilə də 2003-cü il 9 aprel tarixli ilkin ərizəsində qaldırmışdır (bax: yuxarıda qeyd edilən 25-ci bəndə). Məhkəmə qeyd edir ki, qanunun tətbiqi barədə Federal Ədalət Məhkəməsi qarşısında qaldırdığı şikayətində ərizəçi həmin ərizəyə istinad etmiş və onun tam surətini həmin məhkəməyə təqdim etmişdir (bax: yuxarıda qeyd edilən 37-ci bəndə). Federal Ədalət Məhkəməsi həmin şikayəti əsassız hesab edərək hər hansı əsaslandırma verməyərək qərardadını qəbul etmişdir. Belə olan halda presedent hüququnun tələblərinə uyğun olaraq Məhkəmə inandırılmışdır ki, ərizəçi Federal Ədalət Məhkəməsinin icraatı zamanı Konvensiyanın 6-cı maddəsi əsasında mahiyyəti üzrə şikayət təqdim etmişdir. Xüsusilə Məhkəmə məhz Federal dövlət ittihamçısının ərizəçinin şikayətinin hədləri barədə izahatının Federal Ədalət Məhkəməsi tərəfindən qəbul edilməsi ilə əlaqədar möhtəkirlik edə bilməz. Eyni zamanda ərizəçinin Federal Konstitusiya Məhkəməsi qarşısında konstitusiyaya uyğun olmayan istintaq metodların vasitəsi ilə əldə edilmiş sübutların istifadəsini məhkəmə baxışı zamanı qadağan edilməsi barədə yenidən şikayət etdiyini nəzərə alaraq Məhkəmə müəyyən edir ki, o, bütün icraat zamanı Konvensiyanın 6-cı maddəsi əsasında mahiyyəti üzrə həmin şikayəti yerli məhkəmələrə təqdim etmişdir.
145. Bundan sonra Məhkəmə müəyyən etmişdir ki, ərizəçi əlavə olaraq Regional Məhkəməyə, Federal Ədalət Məhkəməsinə və Federal Konstitusiya Məhkəməsinə konstitusiyaya uyğun olmayan istintaq metodların istifadəsi ilə əlaqədar cinayət işinə xitam verilməsi barədə şikayət etmişdir (bax: yuxarıda qeyd edilən 24-cü, 37-ci və 40-cı bəndlər). Yuxarıda qeyd edilən ərizə kimi (bax: 144-cü bənd), həmin müraciət də istintaq zamanı qadağan edilmiş dindirmə metodlarının vasitəsilə əldə edilmiş sübutların istifadəsinin cinayət işinin məhkəmə baxışı zamanı araşdırılmasının hüquqi nəticələri barədə olmuşdur. Federal Konstitusiya Məhkəməsi ərizəçinin konstitusiya şikayətinin kifayət qədər əsaslandırılmadığını müəyyən edərək onu əsassız hesab etmişdir. Lakin, Məhkəmənin gəldiyi nəticəsinə əsasən Federal Konstitusiya Məhkəməsi qəbul etdiyi qərardadında təsdiq etmişdir ki, istintaq zamanı ərizəçinin polis tərəfindən ağrı verməklə hədələnməsi insan ləyaqətini alçaldır və Əsas Qanununda təsbit edildiyi kimi ərizəçinin pis rəftara məruz qalmamaq hüququnu pozur. Bundan sonra Federal Konstitusiya Məhkəməsi müəyyən etmişdir ki, konstitusiyaya zidd olan istintaq metodlarının tətbiqi nəticəsində baş vermiş prosedur pozuntular cinayət işləri üzrə məhkəmələr tərəfindən hədələmə ilə əldə edilmiş ifadələrin məhkəmə baxışı zamanı mümkünsüz hesab edilməsi vasitəsilə bərpa edilmiş və bununla əlaqədar cinayət işinə xitam verilməsi tələb olunmur (bax: yuxarıda qeyd edilən 42-44-cü bəndlər). Məhkəmə həmin qeydlərə əsasən müəyyən edir ki, Konstitusiya Məhkəməsi ərizəçiyə qarşı qaldırılmış cinayət işinə xitam verilməsi barədə sonuncunun konstitusiya şikayətinin mahiyyətinin ən azı bir hissəsini araşdırmışdır. Bununla ərizəçi tərəfindən dövlət daxili vasitələrinin tükəndirilməməsi məsələsi, həmçinin iddia oluna bilməz.
146. Məhkəmə müəyyən edir ki, ərizəçi iddia olunan pozuntuların aradan qaldırılması üçün yerli məhkəmələrə imkan yaratmışdır. Bununla dövlət daxili hüquqi vasitələrinin tükəndirilməməsi barədə Hökumətin etirazı rədd edilməlidir.
C. Konvensiyanın 6-cı maddəsi ilə uyğunluq
1. Məhkəmə Palatasının qərarı
147. Məhkəmə Palatası müəyyən etmişdir ki, Konvensiyanın 6-cı maddəsinin 1-ci və 3-cü bəndləri pozulmamışdır. Məhkəmə Palatası qeyd etmişdir ki, istintaq zamanı istifadə edilmiş qadağan olunmuş dindirmə metodlarının davamlı təsirini nəzərə alaraq Regional Məhkəmə ərizəçinin ibtidai araşdırma zamanı verdiyi bütün ifadələrini məhkəmə baxışı zamanı mümkünsüz hesab etmişdir. Lakin yerli məhkəmə ərizəçidən götürülmüş ifadələrin bir başa vasitəsilə əldə edilməmiş bəzi sübutları istifadə etmişdir. Məhkəmə Palatası hesab etmişdir ki, prezumpsiyaya əsasən Konvensiyanın 3-cü maddəsinə zidd olan vasitələrlə götürülmüş etirafedici ifadələr əsasında əldə edilmiş sübutların istifadəsi həmin ifadələrin istifadə edilməsi kimi məhkəmə baxışını bütövlükdə ədalətsiz edir. Lakin işin hallarını nəzərə alaraq ərizəçi onun tərəfindən məhkəmə icraatı zamanı verilmiş yeni etirafedici ifadələr əsasında təqsirli bilinmişdir. Digər sübutlar, o cümlədən mübahisələndirilən maddi sübutlar yardımçı mahiyyətə malik olmuş və yalnız etirafedici ifadələrin doğruluğunun təsdiq edilməsi üçün istifadə edilmişdir.
148. Məhkəmə Palatası hesab etmir ki, mübahisələndirilən sübutların qəbul edilməsini nəzərə alaraq ərizəçi etirafedici ifadələrin verilməsindən başqa digər müdafiə vasitələrə malik olmamışdır. Yerli məhkəmələrdə aparılmış icraatlar zamanı vəkillə təmin edilmiş ərizəçi təsdiq etmişdir ki, o, ifadələrini könüllü peşmançılıq hissi olmadan vermişdir. Ərizəçinin məhkəmə baxışı zamanı fərqli ifadələrin verilməsi onun müdafiə strategiyasının müxtəlifliyi kimi hesab oluna bilər. Eyni zamanda ərizəçi məhkəmə baxışı zamanı maddi sübutları mübahisələndirmək imkanına malik olmuş və Məhkəmə Palatası hesab edir ki, Regional Məhkəmə həmin sübutları qəbul edərkən bütün maraqları nəzərə almışdır.
149. Həmin halları nəzərə alaraq Məhkəmə palatası nəticəyə gəlmişdir ki, mübahisələndirilən sübutların istifadəsi nəticəsində ərizəçi barəsində aparılmış məhkəmə baxışı bütövlükdə ədalətsiz hesab edilməməlidir.
2. Tərəflərin izahatları
(a) Ərizəçinin izahatları
150. Ərizəçinin izahatlarına əsasən Konvensiyanın 3-cü maddəsinə zidd olaraq əldə edilmiş maddi sübutların mümkün hesab edilməsi onun barəsində aparılmış cinayət işi üzrə məhkəmə baxışı Konvensiyanın 6-cı maddəsi mənasında ədalətsiz olmuşdur. Həmin sübutların qəbul edilməsi nəticəsində ərizəçi özünü müdafiə etmək hüququndan məhrum edilmişdir. Eyni zamanda ərizəçinin özünə qarşı ifadə verməmək hüququ pozulmuşdur. Ərizəçi iddia etmişdir ki, Birsteynə və oradan qayıdarkən aşkar edilmiş sübutlar onların olduğu yerini polis tərəfindən istifadə edilmiş zor nəticəsində göstərməyə məcbur edilmişdir. Ərizəçi J.-nin meyitinin gizlətdiyi yerə ayaqqabısız getməyə məcbur edilmişdir. Meyitin gizlətdiyi yerin göstərilməsi və sonradan meyitin aşkar edilməsi proseslərinin video çəkilişlə aparılması göstərir ki, Birsteyndə baş vermiş əməliyyat uşağın xilas edilməsi deyil ərizəçinin təqsirinin müəyyən edilməsinin təmin edilməsi üçün sübutların aşkar edilməsi məqsədi ilə həyata keçirilmişdir.
151. Ərizəçi iddia etmişdir ki, maddi sübutlar sadəcə yardımçı olmamış və onun təqsirli bilinməsi zamanı həlledici rol oynamışdırlar. Baxmayaraq ki digər ittihamlar da mümkün ola bilərdi, götürülmüş etirafedici ifadələr əsasında əldə edilmiş ifşaedici sübutlar ərizəçiyə qəsdən adam öldürmə ilə əlaqədar ittihamların elan edilməsi və onu həmin cinayətə görə təqsirli bilinməsi üçün zəruri olmuşdurlar. Hadisələr baş verən anda polisin həmin sübutların əldə edilməsi üçün hər hansı digər hipotetik aydın yolu olmamışdır. Həmin sübutların istənilən halda aşkar edilməsi açıq aşkar möhtəkirlik hesab edilməlidir.
152. Ərizəçinin Konvensiyanın 3-cü maddəsinə zidd olaraq əldə edilmiş sübutların mümkünsüz hesab edilməsi barədə ərizəsinin yerli məhkəmələrin baxışı zamanı rədd edilməsi onu göstərir ki, həmin məhkəmə baxışının nəticəsi səmərəli şəkildə müəyyən edilmişdir. Özünə qarşı ifadə verməmək hüququndan istifadəsi və ya J.-nin təsadüf nəticəsində öldürülməsini iddia etməsi ya da cəzanın yüngülləşdirilməsi məqsədilə ibtidai araşdırma mərhələsində tam etirafedici ifadələrin verilməsi kimi hər hansı mümkün müdafiə strategiyası səmərəsiz olmuşdur. Ərizəçi məhkəmə icraatının ikinci günündə J.-nin onun tərəfindən öldürülməsini qismən etiraf etmiş, eyni zamanda məhkəmədən mümkünsüz hesab edilməsini bəyan etməyə xahiş etmiş mübahisələndirilən sübutların qəbul edildiyindən sonra məhkəmə baxışının sonunda uşağın qəsdən öldürülməsini tam etiraf etmişdir. Lakin cinayət təqibini həyata keçirən şəxslər və dövlət ittihamçıları cəzanın yüngülləşdirilməsinə qarşı etiraz edərək bildirmişdirlər ki, ərizəçi sadəcə təsdiq edilmiş faktları etiraf etmişdir.
153. Bundan sonra ərizəçi bildirmişdir ki, dindirmə metodlarının işgəncə və ya pis rəftar kimi tövsif edilməsinə baxmayaraq Konvensiya (ərizəçi, xüsusilə yuxarıda qeyd edilən “Yallo Almaniyaya qarşı” işə istinad etmişdir) və beynəlxalq hüququn müddəaları işgəncənin və qeyri-insani rəftarın mütləq qadağan olunmasının pozuntusu ilə əldə edilmiş sübutların mümkünsüz hesab edilməsini təmin edir. Yerli məhkəmələrin və Məhkəmə Palatasının gəldiyi nəticələrin əksinə olaraq Konvensiyanın 3-cü maddəsində təsbit edilmiş mütləq hüququn qorunması məhkum edilməsinin təmin olunması kimi digər maraqlardan üstün tutula bilər və tutulmalıdır. Prinsip etibarı ilə sübutların mümkünsüz hesab edilməsi işgəncəyə və ya pis rəftara təhrik edən halların aradan qaldırılması üçün vacib hesab edilir, bununla təcrübədə bunun kimi davranışın qarşısını alır.
(b) Hökumətin izahatları
154. Hökumət Böyük Palatanı Konvensiyanın 6-cı maddəsinin 1-ci və 3-cü bəndlərinin pozulmadığı barədə Məhkəmə Palatasının qərarını təsdiq etməyə dəvət etmişdir. Mübahisələndirilən sübutların əldə edilməsi ilə əlaqədar Hökumət ərizəçinin meşədə ayaqqabısız gəzməyə məcbur olunduğunu, eyni zamanda onu Birsteyndə və ya oradan qayıdarkən yolda hədələnməyə məruz qaldığını mübahisə etmişdir.
155. Hökumət qəbul edir ki, Regional Məhkəmə Birsteyndə aşkar edilmiş mübahisələndirilən sübutlar əvvəlcədən məhkəmə baxışı zamanı mümkün hesab edilmişdirlər. Lakin ərizəçi yerli məhkəmələr qarşısında təsdiq etmişdir ki, o, məhkəmə baxışı zamanı peşmançılıq hissi keçirməyərək etirafedici ifadələri vermiş və törətdiyi əmələ görə məsuliyyət daşımasını istəmişdir, baxmayaraq ki, o, özünə qarşı ifadə verməyə və ya məhkəməyə yalan ifadə verə bilərdi. Ərizəçi daha yüngül cəza almaq məqsədilə öz müdafiə strategiyasını dəyişə bilərdi, lakin, bununla bağlı qərar mübahisələndirilən sübutların istifadəsi məsələsinə aid deyil. Düzgün hesab edilmir ki, ərizəçi etirafedici ifadələrin verilməsindən başqa hər hansı digər seçim imkanına malik olmamışdır. Mümkün ola bilərdi ki, o, yeni etirafedici ifadələri verməsəydi qəsdən adam öldürməyə görə təqsirli bilinməzdi. Məhkəmənin tövsifedici təlimatından sonra ərizəçi məhkəmə icraatının ikinci günündə etirafedici ifadə vermiş və həmin ifadədən açıq aşkar müəyyən olunur ki, J. məhz ərizəçi tərəfindən qəsdən öldürülüb. Məhkəmə baxışı zamanı ərizəçi tərəfindən verilmiş birinci və ikinci etirafedici ifadələr arasında fərq çox cüzi olmuş, bununla birinci ifadədə ərizəçi bildirməmişdir ki, J.-nin öldürülməsi ən əvvəldə planın tərkib hissəsi olmuşdur. Bununla əlavə ifadələrin qəbul edilməsi qəsdən adam öldürmənin sübut etdirilməsi üçün zəruri olmamışdır.
156. Hökumət vurğulayır ki, ərizəçi könüllü olaraq verdiyi etirafedici ifadələr əsasında məhkum edilmişdir. J.-nin meyiti, meyitin yarılması barədə rəy, göldə aşkar edilmiş ərizəçiyə məxsus maşınının təkər izləri kimi Birsteyndə əldə edilmiş sübutlar, yalnız yardımçı mahiyyətə malik olmuş və etirafedici ifadələrin doğruluğunun təsdiq edilməsi üçün istifadə edilmişdir. Həmin məsələ ərizəçinin məhkum edilməsi barədə Regional Məhkəmənin qərarının əsaslandırma hissəsində ətraflı əks edilmişdir.
157. Hökumət qeyd edir ki, Konvensiyanın 6-cı maddəsində sübutların mümkünlüyü məsələsi qaydası təsbit edilmir, həmin məsələ ilk növbədə milli qanunvericilik əsasında tənzim edilir. Hökumət qəsdən adam öldürmə hadisələri ilə əlaqədar cinayət hüququ tətbiq etmək üzrə Konvensiyada təsbit edilmiş öhdəliyini qeyd etmişdir. Oğurlanmış uşağın qatilini məhkum etmək ictimai maraq naminə böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bundan sonra Hökumət bildirmişdir ki, “zəhərli ağacın meyvəsi”nin istifadə edilməsinin qadağan olunması konsepsiyası üzrə daha dərin araşdırma aparmış Amerika Birləşmiş Ştatlarının Ali Məhkəməsinin presedent hüququ dəqiq təhlil edilməlidir. Misal üçün, “Niks Vilyamsa qarşı” (11 June 1984 (467 U.S. 431), bax: yuxarıda qeyd edilən 73-cü bəndə) əsas işdə məhkəmə nəticəyə gəlmişdir ki, düzgün aparılmamış istintaq nəticəsində aşkar edilmiş meyit onun aşkar olunması xüsusiyyətlərindən asılı olmayaraq sübut kimi qəbul edilə bilər. Hazırkı işdə də J.-nin meyiti ərizəçinin əvvəllər baş çəkdiyi yerdə gizlədilmişdir, bununla meyit gec tez aşkar olunardı.
(c) Üçüncü tərəflərin izahatları
(i) J.-in valideynləri
158. J.-nin valideynlərin izahatlarına əsasən ərizəçiyə qarşı aparılmış məhkəmə icraatları Konvensiyanın 6-cı maddəsinin tələblərinə cavab vermişlər. Məhkəmə baxışı zamanı ərizəçi ifadələrin məcburetmə altında verdiyini heç vaxt bildirməmiş, lakin, o, ifadələrin sərbəst və zərərçəkmiş şəxsin ailəsinə hörmət göstərmədən verdiyini dəfələrlə təkrarlamışdır. Onların iddialarına əsasən baxmayaraq ki, ərizəçi J.-nin oğurlamaq niyyətində olduğunu inkar edirdi, o, məhkəmə baxışının ikinci günündə onun boğduğunu etiraf etmiş. Sonrakı ifadələrində isə ərizəçi etiraf etmişdir ki, o, uşağın öldürülməsini əvvəlcə planlaşdırılmışdır.
159. Bundan sonra J.-nin valideynləri vurğulamışdırlar ki, ərizəçi sonuncu ifadəsində təsdiq etmişdir ki, ibtidai araşdırma zamanı verdiyi ifadələrin mümkünsüz hesab edilməsi nəticəsində ona ya özünə qarşı ifadə verməmək və ya etirafedici ifadələr vermək üzrə seçim etmək üçün imkan yaradılmış, lakin, hər şey müəyyən edilsə idi belə imkan yaranmazdır. Ərizəçi iddia etmişdir ki, o, tam və sərbəst etirafedici ifadə verərək həmin ifadələrin qərarın yüngülləşdirilməsinə təsir göstərməyəcəyinin riskini anlayırdı. Ərizəçi tərəfindən dərc edilmiş kitabda (“Tanrı ilə tək qalaraq – Geriyə Yol” (“Alone with God – The Way Back”) göstərilməmişdir ki, o, məhkəmə baxışı zamanı ifadələrini polis tərəfindən dindirilməsi nəticəsində vermişdir. Həmin kitabda ərizəçi təsdiq etmişdir ki, o, yeni ifadələrini əməlindən peşman olduğunu ifadə etmək üçün vermişdir, bununla eitrafedici ifadələrin təyin olunacaq cəzaya təsir göstərməyəcəyini anlayaraq öz davranışını təfsilatla izah etmişdir (bax: 225-26-cı səhifələrə). Bununla onun hərəkətləri sübutların qəbul edilməsi barədə məhkəmənin qərardadına cavab kimi olmamışdır.
(ii) Redress Trast qeyri-hökumət təşkilatının izahatları
160. Redress Trast vurğulamışdır ki, işgəncə və ya pis rəftar vasitəsilə əldə edilmiş sübutların qəbul edilməsini qadağan edən istisna qaydaları aşağıda göstərilən prinsiplərə əsaslanır: (i) işgəncə ilə əldə edilmiş sübutların mötəbər olmaması; (ii) işgəncə nəticəsində sivil dəyərlərinin təhqir edilməsi; (iii) dünyada işgəncələrə təhrik edən halların aradan qaldırılması üzrə dövlətin siyasəti; (iv) sübutların əleyhinə istifadə edilən hər hansı tərəfin fundamental hüquqlarının (lazımi hüquqi prosedura və ədalətlilik) qorunmasını təmin etmək üzrə ehtiyac və (v) ədalət mühakiməsinin bütövlüyünün qorunması üzrə ehtiyac.
161. Bir neçə beynəlxalq bəyannamələr, qaydalar, qətnamələr və konvensiyalar işgəncə və ya qeyri-insani rəftar vasitəsilə əldə edilmiş ifadələrin məhkəmə icraatı zamanı sübut kimi qəbul edilməsini qadağan edir. Redress Trastın fikrincə BMT-nin İşgəncələrə qarşı Konvensiyanın 15-ci maddəsinin (bax: yuxarıda qeyd edilən 64-cü bənd) nisbətən dar məna daşıdığına baxmayaraq istisna qaydalar təkcə etirafedici ifadələri deyil, həmçinin işgəncə altında verilmiş ifadələrdən yaranmış sübutları əhatə edir. İnsan Hüquqları üzrə Komitəsinin 1982-ci il 30 may tarixli 7 nömrəli Ümumi Şərhində (bax: yuxarıda qeyd edilən 70-ci bənd) müəyyən etmişdir ki, işgəncənin qadağan edilməsi üzrə səmərəli nəzarətin təmin edilməsi məqsədilə işgəncə, qeyri-insani və ya alçaldıcı rəftar vasitəsilə əldə edilmiş etirafedici ifadələrin ya da digər sübutları məhkəmə baxışı zamanı qəbuledilməz hesab edilməsi mütləqdir. Cənubi Afrikanın Ali Apellyasiya Məhkəməsi tərəfindən “Mfembu Dövlətə qarşı” iş üzrə qəbul edilmiş 2008-ci il 10 aprel tarixli qərarında (bax: yuxarıda qeyd edilən 70-ci bənd) müəyyən etmişdir ki, işgəncə vasitəsilə əldə edilmiş bütün sübutların, o cümlədən onlardan yaranmış maddi sübutların istifadəsi məhkəmə icraatını ədalətsiz edir. Həmin yanaşma pis rəftarın digər növləri ilə əlaqədar tətbiq edilir. Məhkəmə yuxarıda qeyd edilən “Yallo Almaniyaya qarşı” (bax: həmin iş üzrə qərarın 99-cu və 104-107-ci bəndlərinə) və “Harutünyan Ermənistana qarşı” işlərdə (Harutyunyan v. Armenia (no. 36549/03, § 63, ECHR 2007 VIII) eyni nəticəyə gəlmişdir.
3. Məhkəmənin qiymətləndirilməsi
(a) Müvafiq prinsiplərin sadalanması
162. Məhkəmə təkrarlayır ki, Razılığa gəlmiş Dövlətlərin öhdəliklərinin yerinə yetirilməsini təmin etmək Konvensiyanın 19-cu maddəsinə əsasən onun vəzifəsidir. Xüsusilə, yerli məhkəmələrin faktlar və ya qanunun tətbiqi ilə əlaqədar yol verdikləri səhvləri Konvensiyada təsbit edilmiş hüquq və azadlıqları pozmursa həmin çatışmazlıqların araşdırılması Məhkəmənin funksiyasına daxil deyil. Baxmayaraq ki, Konvensiyanın 6-cı maddəsi ədalətli məhkəmə baxışını təmin edir, həmin maddə sübutların qəbuledilənliyi ilə əlaqədar hər hansı qaydanı təsbit etmir. Həmin məsələ ilk növbədə milli qanunvericilik əsasında tənzim edilir (bax: “Sçenk İsveçrəyə qarşı” (Schenk v. Switzerland, 12 July 1988, §§ 45-46, Series A no. 140); “Teixeyra de Kastro Portuqaliyaya qarşı” (Teixeira de Castro v. Portugal, 9 June 1998, § 34, Reports 1998 IV) və “Heqlas Çexiyaya qarşı” (Heglas v. the Czech Republic, no. 5935/02, § 84, 1 March 2007).
163. Bununla müvafiq sübutların, misal üçün milli qanunvericiliyə əsasən qanunsuz əldə edilmiş sübutların, qəbul edilməsi məsələsi Məhkəmə tərəfindən araşdırılmamalıdır. Məhkəmə bütövlükdə icraatın, o cümlədən sübutların əldə edilməsi məsələsinin ədalətli olub olmadığını müəyyən etməlidir. Buraya həm bütövlükdə qanunsuzluğun, həm də Konvensiyada təsbit edilmiş hər hansı digər hüquq pozuntusu aşkar olunsa həmin pozuntunun təbiəti də araşdırılmalıdır (bax: inter alia, “Xan Birləşmiş Krallığa qarşı” (Khan v. the United Kingdom, no. 35394/97, § 34, ECHR 2000 V); “P.Q. və C.H. Birləşmiş Krallığa qarşı” (P.G. and J.H. v. the United Kingdom, no. 44787/98, § 76, ECHR 2001-IX) və “Alan Birləşmiş Krallığa qarşı” (Allan v. the United Kingdom, no. 48539/99, § 42, ECHR 2002 IX).
164. Bütövlükdə məhkəmə prosesinin ədalətli olub olmadığını müəyyən etmək üçün müdafiə tərəfinin hüquqlarına hörmət edilib-edilmədiyinə də diqqət yetirmək lazımdır. Konkret olaraq ərizəçiyə sübutların etibarlılığına və onlardan istifadəyə etiraz etmək imkanının verilib verilmədiyi araşdırılmalıdır. Bundan əlavə, sübutların keyfiyyəti, o cümlədən sübutların əldə edildiyi şəraitin onların etibarlılığını və ya dəqiqliyini şübhə altına qoyub qoymadığı da nəzərə alınmalıdır. Əldə edilmiş sübutlar iş üzrə digər materiallarla təsdiq olunmursa, onda prosesin ədalətli olub-olmadığının müəyyən edilməsi ilə bağlı hər hansı problem yaranmır, lakin qeyd etmək lazımdır ki, sübutlar ciddidirsə və onların etibarlı olmaması riski yoxdursa, müvafiq surətdə, sübutların iş üzrə digər materiallarla təsdiq edilməsinə də ehtiyac az olur (bax: inter alia, yuxarıda qeyd edilən “Xan Birləşmiş Krallığa qarşı”, 35-ci və 37-ci bəndlər, yuxarıda qeyd edilən “Alan Birləşmiş Krallığa qarşı”, 43-cü bənd və yuxarıda qeyd edilən “Yallo Almaniyaya qarşı”, 96-cı bənd). Bununla əlaqədar Məhkəmə sübutların icraatın nəticəsi üçün həlledici olub olmadığına diqqət yetirir (müqayisə et: xüsusilə, yuxarıda qeyd edilən “Xan Birləşmiş Krallığa qarşı”, 35-ci və 37-ci bəndlər).
165. Konkret olaraq Konvensiyanın müəyyən edilmiş pozuntusunun təbiətinə gəldikdə, Məhkəmə xatırladır ki, Konvensiyanın 8-ci maddəsinin pozuntusu ilə əldə edilmiş sübutların istifadəsi nəticəsində məhkəmə baxışının bütövlükdə Konvensiyanın 6-cı maddəsinə zidd olaraq bütövlükdə ədalətsiz olub olmadığını müəyyən etmək üçün işin bütün halları, o cümlədən ərizəçinin hüquqi yardım almaq hüququnun təmin olunub olunmaması, həmçinin sübutların keyfiyyəti və vacibliyi araşdırılmalıdır (bax: yuxarıda qeyd edilən “Xan Birləşmiş Krallığa qarşı”, 35-40-cı bəndlər; yuxarıda qeyd edilən “P.Q. və C.H. Birləşmiş Krallığa qarşı”, 77-79-cu bəndlər və “Bıkov Rusiyaya qarşı” (Bykov v. Russia [GC],no. 4378/02, §§ 94-98, ECHR 2009- …) həmin işlərdə Konvensiyanın 6-cı maddəsinin pozuntusu aşkar edilməmişdir). Lakin, Konvensiyanın 3-cü maddəsinə zidd olaraq əldə edilmiş sübutların istifadəsi ilə əlaqədar xüsusi diqqət yetirilir. Konvensiya ilə təmin olunan ən mütləq və əsas hüquqlarından birinin pozuntusu nəticəsində əldə edilmiş sübutun istifadəsi hətta həmin sübutların qəbul edilməsi məhkum etmə üçün həlledici olmasa belə icraatın ədalətliliyi ilə əlaqədar həmişə ciddi məsələlər qaldırır (bax: “İçöz Türkiyəyə qarşı” (İçöz v. Turkey (dec.), no. 54919/00, 9 January 2003); yuxarıda qey edilən “Yallo Almaniyaya qarşı”, 99-cu və 104-cü bəndlər; “Göçmen Türkiyəyə qarşı” (Göçmen v. Turkey, no. 72000/01, §§ 73-74, 17 October 2006) və yuxarıda qeyd edilən “Harutünyan Ermənistana qarşı”, 63-cü bənd).
166. Bununla Məhkəmə etirafedici sübutlarla əlaqədar müəyyən etmişdir ki, Konvensiyanın 3-cü maddəsinə zidd olaraq işgəncələrlə (müqayisə et: “Örs və digərləri Türkiyəyə qarşı” (Örs and Others v. Turkey, no. 46213/99, § 60, 20 June 2006); yuxarıda qeyd edilən “Harutünyan Ermənistana qarşı”, 63-cü, 64-cü və 66-cı bəndlər və “Levinta Moldovaya qarşı” (Levinţa v. Moldova,no. 17332/03, §§ 101 and 104-05, 16 December 2008) və digər pis rəftarla (müqayisə et: “Söyləməz Türkiyəyə qarşı” Söylemez v. Turkey, no. 46661/99, §§ 107 and 122-24,
21 September 2006) və yuxarıda qeyd edilən “Göçmen Türkiyəyə qarşı”, 73-74-cü bəndlər) əldə edilmiş ifadələrin cinayət işi üzrə aparılan istintaq zamanı müvafiq faktı müəyyən edilməsi məqsədilə sübut kimi istifadəsi icraatı bütövlükdə ədalətsiz edir. Həmin nəticə ifadələrin sübutedici dəyərinə və onların istifadələri ərizəçinin məhkum edilməsi üçün həlledici olub olmadığına baxmayaraq tətbiq edilir (həmin qərarlara bax).
167. Konvensiyanın 3-cü maddəsinə zidd olaraq əldə edilmiş maddi sübutların istifadəsinə gəldikdə Məhkəmə hesab edir ki, ən azı işgəncə kimi səciyyələndirilən cinayət hərəkətləri ilə əldə edilmiş ittihamedici maddi sübutlara, onların sübutedici əhəmiyyətindən asılı olmayaraq, zərərçəkmiş şəxsin təqsirini təsdiq etmək üçün istinad oluna bilməz. Hər hansı başqa nəticənin çıxarılması mənəviyyat nöqteyi-nəzərindən pislənməli olan və Konvensiyanın 3-cü maddəsinin müəlliflərinin qadağan etmək istədikləri davranışın dolayısı ilə qanuniləşdirilməsi olardı, başqa sözlə “hüquqa qəddarlıq donu geyindirilərdi” (bax: yuxarıda qeyd edilən “Yallo Almaniyaya qarşı”, 105-ci bənd). “Yallo Almaniyaya qarşı” işdə Məhkəmə xüsusilə sübuta, onun sübutedici mahiyyətinə və təqsirləndirilən şəxsin onun qəbuledilənliyini və məhkəmə baxışı zamanı istifadəsini mübahisə etmək imkanlarını nəzərə almayaraq işgəncə kimi deyil, lakin, ən azı qeyri-insani və alçaldıcı rəftar kimi səciyyələndirilən davranışla əldə edilmiş maddi sübutların istifadəsi məhkəmə baxışını həmişə ədalətsiz edib etmədiyi barədə məsələni cavablandırmamışdır (bax: həmin qərarın 106-107-ci bəndləri). Məhkəmə Konvensiyanın 6-cı maddəsinin pozuntusunu işin xüsusiyyətləri əsasında aşkar etmişdir (bax: həmin qərarın 107-108-ci bəndləri).
168. İfadə verməmək və özünə qarşı ittihama yardım etməmək hüquqlarının pozulması ilə əldə edilmiş sübutlara gəldikdə, Məhkəmə xatırladır ki, bu hüquqlar hamılıqla tanınan beynəlxalq standartlardır və Konvensiyanın 6-cı maddəsində nəzərdə tutulmuş ədalətli məhkəmə araşdırması anlayışının təməlində durur. Onların mahiyyəti, inter alia, təqsirləndirilən şəxsi dövlət orqanlarının qanunsuz məcburetmə tədbirindən müdafiə etməkdən və bununla da ədalət mühakiməsinin yanlış şəkildə həyata keçirilməməsinə və Konvensiyanın 6-cı maddəsinin məqsədlərinin yerinə yetirilməsinə yardım etməkdən ibarətdir. Özünə qarşı ittihama yardım etməmək hüququ konkret olaraq onu nəzərdə tutur ki, cinayət işində ittiham tərəfi təqsirləndirilən şəxsə qarşı mövqeyini sübut etmək üçün təqsirləndirilən şəxsin iradəsinə zidd olaraq məcburetmə və ya təzyiq vasitəsilə əldə edilmiş sübutlardan istifadə etməməlidir (bax: inter alia, “Sanders Birləşmiş Krallığa qarşı” (Saunders v. the United Kingdom,
17 December 1996, § 68, Reports 1996-VI); “Heni və Makginess İrlandiyaya qarşı” (Heaney and McGuinness v. Ireland, no. 34720/97, § 40, ECHR 2000-XII) və yuxarıda qeyd edilən “Yallo Almaniyaya qarşı”, 100-cü bənd).
(b) Yuxarıda qeyd olunan prinsiplərin hazırkı işdə tətbiqi
169. Nəzərə alaraq ki, müdafiə və özünə qarşı ittihama yardım etməmək hüquqları barədə Konvensiyanın 6-cı maddəsinin 3-cü bəndinin təminatları Konvensiyanın 6-cı maddəsinin 1-ci bəndi ilə təsbit edilmiş ədalətli məhkəmə hüququnun xüsusi aspekti hesab edilir, Məhkəmə həmin iki müddəalar əsasında təqdim edilmiş şikayətləri birlikdə araşdıracaq (digər qərarlarla yanaşı müqayisə et: “Vindiç Avstriyaya qarşı” (Windisch v. Austria, 27 September 1990, § 23, Series A no. 186); “Lüdi İsveçrəyə qarşı” (Lüdi v. Switzerland, 15 June 1992, § 43, Series A no. 238; “Funke Fransaya qarşı” (Funke v. France, 25 February 1993, § 44, Series A no. 256 A) və yuxarıda qeyd edilən “Sanders Birləşmiş Krallığa qarşı”, 68-ci bənd).
170. Konvensiyada təsbit edilmiş hüquqlarının əvvəlcədən pozuntusu ilə əldə edilmiş sübutların istifadəsinə məruz qalmış ərizəçiyə qarşı aparılan cinayət icraatının yuxarıda qeyd edilən prinsiplərin əsasında bütövlükdə ədalətli olub olmadığının araşdırılması üçün Məhkəmə ilk növbədə Konvensiyada təsbit edilmiş hüquqların pozuntusunun təbiətini və burada mübahisələndirilən sübutların hansı vasitələrlə əldə edildiyini araşdırmalıdır. Yuxarıda qeyd olunmuş gəldiyi nəticəsinə istinad edərək Məhkəmə bildirir ki, 2002-ci il oktyabrın 1-də polis əməkdaşı E. tərəfindən dindirilərkən ərizəçinin ifadələri Konvensiynın 3-cü maddəsinin pozuntusu ilə götürülmüşdür (bax: yuxarıda qeyd edilən 108-ci bənd). Bundan sonra Məhkəmə nəticəyə gəlmişdir ki, işdə olan hallar ərizəçinin maddi sübutların aşkar edilməsi məqsədilə həm Birsteyndə həm də yolda polis tərəfindən ikinci dəfə hədələnməyə məruz qaldığını göstərmir (bax: yuxarıda qeyd edilən 99-cu bənd).
171. Məhkəmə qeyd edir ki, Regional Məhkəməsinin gəldiyi nəticəsinə əsasən ərizəçi həm Birsteyndə həm də polis idarəsinə qayıdarkən yolda öz ifadələrini dindirmə zamanı məruz qaldığı hədələnmənin uzunmüddətli təsiri altında vermişdir bununla həmin sübutlar qəbul edilməməlidirlər (bax: yuxarıda qeyd edilən 29-cu bənd). Lakin, həmin ifadələr əsasında aşkar edilmiş maddi sübutlar mümkün hesab edilmişdirlər. Məhkəmə qeyd edir ki, yerli məhkəmələr qarşısında aparılan icraatlar zamanı mübahisələndirilən maddi sübutlar istintaq orqanları tərəfindən ərizəçidən götürülmüş ifadələr əsasında məlum olan sübutlar kimi müəyyən edilmişdirlər (uzunmüddətli təsirlə əlaqədar bax: yuxarıda qeyd edilən 31-ci bəndə). Konvensiyanın 6-cı maddəsi əsasında tərəfindən aparılan qiymətləndirmə məqsədilə Məhkəmə hesab edir ki, ərizəçinin Konvensiyanın 3-cü maddəsinə zidd olaraq dindirilməsi ilə hakimiyyət orqanlarının onun ifadələri əsasında əldə etdikləri maddi sübutlar (J.-nin meyiti, və meyitin yarılması barədə ekspertizanın rəyi, ərizəçiyə məxsus maşınının gölün yanında aşkar edilmiş təkər izləri, J.-nin bel çantası və geyimi, həmçinin ərizəçinin çap makinası) arasında mövcud olan səbəbiyyət əlaqəsinin mövcudluğu həlledicidir. Başqa sözlə mübahisələndirilən maddi sübutlar Konvensiyanın 3-cü maddəsinə zidd olaraq polis tərəfindən aparılmış dindirmənin birbaşa nəticəsində əldə edilmişdirlər.
172. Bundan sonra Konvensiyanın 3-cü maddəsinin pozuntusu nəticəsində əldə edilmiş sübutla əlaqədar Konvensiyanın 6-cı maddəsi əsasında məsələ yalnız həmin sübutun ərizəçiyə qarşı aparılan məhkəmə baxışı zamanı mümkünsüz hesab edilməməsi təqdirdə qalxa bilər. Məhkəmə qeyd edir ki, məhkəmə baxışı zamanı Regional Məhkəmə ərizəçinin hədələnmə və ya hədələnmənin uzunmüddətli təsiri nəticəsində verdiyi etirafedici ifadələrini qəbul etməmişdir (bax: yuxarıda qeyd edilən 28-30-cu bəndlər). Lakin Regional Məhkəmə ərizəçinin vəsatətini rədd edərək Konvensiyanın 3-cü maddəsinə zidd olaraq edilmiş rəftar nəticəsində verilmiş ifadələr əsasında istintaq orqanlarına məlum olmuş maddi sübutların mümkünsüz hesab edilməsindən imtina etmişdir (bax: yuxarıda qeyd edilən 31-ci bənd).
173. Bununla Məhkəmə işgəncə kimi deyil, lakin, qeyri-insani rəftar kimi səciyyələndirilən davranışla əldə edilmiş maddi sübutların qəbul edilməsinin məhkəmə baxışının ədalətliliyi üçün mümkün olan nəticələrini araşdırmalıdır. Yuxarıda qeyd edildiyi kimi (bax: yuxarıda qeyd edilən 166-167-ci bəndlər) hazırkı vaxtadək mövcud olan presedent hüququnda Məhkəmə işin digər hallarını nəzərə almayaraq həmin sübutların istifadəsi məhkəmə baxışını həmişə ədalətsiz edib etmədiyini araşdırmamışdır. Lakin Məhkəmə müəyyən edib ki, Konvensiyanın 3-cü maddəsinə zidd olan davranış vasitəsilə, onun işgəncə, qeyri-insani və ya alçaldıcı rəftar kimi səciyyələndirilməsinə baxmayaraq, götürülmüş ifadələrin və birbaşa işgəncə vasitəsilə əldə edilmiş maddi sübutların istifadəsi bütövlükdə məhkəmə baxışını Konvensiyanın 6-cı maddəsinə zidd olaraq avtomatik ədalətsiz edir (bax: yuxarıda qeyd edilən 166-167-ci bəndlər).
174. Məhkəmə qeyd edir ki, istisna qaydalarının tətbiqi hədləri ilə əlaqədar İştirakçı Dövlətlər, digər dövlətlərin məhkəmələri və insan hüquqları üzrə monitorinqi həyata keçirən qurumlar arasında ümumi razılıq mövcud deyil (bax: yuxarıda qeyd edilən 69-74-cü bəndlər). Xüsusilə, mübahisələndirilən sübutun istənilən halda növbəti mərhələdə qadağan edilmiş istintaq metodların tətbiq edilmədən aşkar edilib edilməməsi kimi faktorlar sübutların mümkünlüyünə öz təsirini göstərə bilər.
175. Məhkəmə müxtəlif bir biri ilə toqquşan hüquqların və maraqların təhlükə altında olduğundan xəbərdardır. Bir tərəfdən, əsasən mötəbər və mütləq olan maddi sübutun qəbul edilməməsi cinayət işi üzrə səmərəli təqibə maneə törədir. Şübhəsiz zərərçəkmiş şəxslər və onların ailələri, həmçinin cəmiyyət cinayəti tərədən şəxslərin təqibində və cəzalandırılmasında maraqlıdırlar, və hazırkı işdə həmin maraq çox vacib olmuşdur. Eyni zamanda hazırkı işdə mübahisələndirilən maddi sübutlar istintaqa kömək etmək üçün deyil, lakin, preventiv məqsədlərlə, uşağın həyatının xilas etmək və bununla Konvensiyanın 2-ci maddəsi ilə təsbit edilmiş digər əsas hüququnun təmin etmək məqsədilə qanunsuz dindirmə metodlarla əldə edilmişdir. Digər tərəfdən cinayət işi üzrə təqsirləndirilən şəxs ədalətli məhkəmə hüququna malikdir. Həmin məsələ sübutun Konvensiya ilə qorunan ən mütləq hüquqlarından birinin pozuntusu ilə, yəni 3-cü maddə əsasında qadağan edilən qeyri-insani rəftar nəticəsində əldə edildiyi təqdirdə yarana bilər. Eyni zamanda ədalət mühakiməsinin bütövlüyünün və qanunun aliliyi əsasında yaranmış sivil cəmiyyətinin dəyərlərinin qorunması üzrə həyati vacib ictimai maraq mövcuddur.
176. Konvensiyanın 6-cı maddəsi kontekstində yuxarıda göstərilən maraqların təhlükə altında olduğunu nəzərə alaraq, Məhkəmə, eyni zamanda qeyd edir ki, Konvensiyanın 3-cü maddəsi mütləq hüququ təsbit edir. Həmin hüquq mütləq olaraq ona münasibətdə araşdırılan cinayətin ağırlığı və cinayət işi üzrə səmərəli təqibin aparılmasına dair ictimai marağın təmin edilməsi kimi digər maraqlar üstün tutula və onun mütləq təbiətinə xələl gətirə bilməz (müqayisə et: mutatis mutandis, yuxarıda qeyd edilən “Saadi İtaliyaya qarşı”, 138-39-cu bəndlər). Məhkəmənin fikrincə həm insan həyatının qorunması həm cinayət işi üzrə məhkum etmənin təmin edilməsi Konvensiyanın 3-cü maddəsi ilə təsbit edilmiş pis rəftara məruz qalmamaq kimi mütləq hüququnun qorunmasına xələl gətirə bilməz, Belə ki, bununla həmin dəyərlər qurban verilə bilər və ədalət mühakiməsi hörmətdən salına bilər.
177. Bununla əlaqədar Məhkəmə Konvensiyaya əsasən cinayət qanununun qatilə qarşı tətbiq etmək və bununla yaşamaq hüququnu qorumaq öhdəliyinə dair Hökumətin dəlilini qeyd edir. Həqiqətən Konvensiyaya əsasən yaşamaq hüququ Razılığa gəlmiş Dövlətlər tərəfindən təmin edilməlidir (digər qərarlarla yanaşı bax: “Osman Birləşmiş Krallığa qarşı” (Osman v. the United Kingdom, 28 October 1998, §§ 115-16, Reports 1998 VIII). Lakin, həmin hüququ təmin edərkən Dövlət Konvensiyanın 3-cü maddəsi ilə qeyri-insani rəftarın mütləq qadağan edilməsini və ya Konvensiyanın 6-cı maddəsi ilə təsbit edilən təqsirləndirilən şəxsin ədalətli məhkəmə hüququnu pozan davranışı tətbiq etməyə məcbur edilmir (müqayisə et: mutatis mutandis, “Osman Birləşmiş Krallığa qarşı”, 116-cı bənd). Məhkəmə qəbul edir ki, həmin işdə dövlət nümayəndələri insan həyatının xilas etməsi məqsədilə ağır və gərgin şəraitdə hərəkət ediblər. Lakin, bununla maddi sübutun Konvensiyanın 3-cü maddəsinin pozuntusu ilə əldə edilməsi faktı dəyişilmir. Belə ki, həmin cinayətlərə görə nəzərdə tutulmuş ağır cəzaların tətbiq edilməsi baxımından demokratik cəmiyyətdə ədalətli məhkəmə hüququ ən yüksək səviyyədə təmin olunmalıdır (müqayisə et: “Salduz Türkiyəyə qarşı” (Salduz v. Turkey [GC], no. 36391/02, § 54, ECHR 2008-…).
178. Lakin, Konvensiyanın 3-cü maddəsindən fərqli olaraq 6-cı maddə mütləq hüququ təsbit etmir. Bununla Konvensiyanın 6-cı maddəsində təsbit edilmiş hüquqların səmərəli qorunmasını təmin etmək məqsədilə Məhkəmə Konvensiyanın 3-cü maddəsinə zidd olaraq əldə edilmiş sübut barədə olan cinayət icraatında hansı vasitələrin zəruri və qənaətbəxş hesab olunduğunu müəyyən etməlidir. Presedent hüququnda müəyyən edildiyi kimi (bax: yuxarıda qeyd edilən 165-167-ci bəndlər) həmin sübutun istifadəsi icraatın ədalətliliyi ilə əlaqədar ciddi məsələlər qaldırır. Qəbul edilməlidir ki, Konvensiyanın 3-cü maddəsinə zidd davranışla əldə edilmiş sübutun qəbul edilməsi həmin mütləq qadağaya baxmayaraq Konvensiyanın 6-cı maddəsi kontekstində hüquq mühafizə orqanlarının əməkdaşları üçün qadağan edilmiş metodların istifadəsi vadaredici ola bilərdi. Konvensiyanın 3-cü maddəsinə zidd olan istintaq tədbirlərinin istifadəsinə görə cəzalandırma və həmin metodlardan şəxslərin səmərəli müdafiəsi, həmçinin, bir qayda olaraq 3-cü maddəsinin pozuntusu nəticəsində əldə edilmiş maddi sübutun məhkəmə baxışı zamanı qəbul edilməməsini tələb edə bilər, baxmayaraq ki, həmin sübut Konvensiyanın 3-cü maddəsinin pozuntusu nəticəsində dərhal əldə edilmiş sübutdan nisbətən həmin maddəni daha yüngül dərəcədə pozur. Əks halda məhkəmə baxışı bütövlükdə ədalətsiz olacaq. Lakin, Məhkəmə hesab edir ki, Konvensiyanın 3-cü maddəsinin pozuntusu təqsirləndirilən şəxsə qarşı aparılan icraatın nəticəsinə və bununla onun məhkum edilməsinə və ya cəzalandırılmasına təsir göstərsə, həm məhkəmə baxışının ədalətliliyi həm də Konvensiyanın 3-cü maddəsinə əsasən mütləq qadağanın səmərəli qorunması həmin hallarda təhlükə altına düşür.
179. Məhkəmə qeyd edir ki, hazırkı işdə Regional Məhkəmə ərizəçi tərəfindən törədilən cinayət üzrə hallara dair nəticəyə (ərizəçinin qəsdən adam öldürməyə və soyğunçuluq məqsədilə adam oğurluğuna görə məhkum edilməsi üçün həlledici olan) müstəsna olaraq ərizəçinin məhkəmə baxışı zamanı verdiyi yeni ifadələr əsasında gəlmişdir (bax: yuxarıda qeyd edilən 34-cü bənd). Eyni zamanda həmin məhkəmə yeni etirafedici ifadələri cinayətin planlaşdırılması üzrə nəticəyə gəlməsi üçün yeganə olmasa da əhəmiyyətli əsas kimi hesab etmişdir. Həmin ifadələr ərizəçinin məhkum edilməsində və cəzalandırılmasında rol oynamışdır (eyni bəndə bax). Məhkəmə baxışı zamanı qəbul edilmiş əlavə sübutlar yerli məhkəmələr tərəfindən ərizəçiyə qarşı onun günahının sübuta yetirilməsi üçün deyil verdiyi ifadələrin doğruluğunun yoxlanılması məqsədilə istifadə edilmişdirlər. Həmin sübutlara J.-nin meyitinin yarılması barədə ekspertiza rəyi və J.-nin meyitinin aşkar olunduğu gölün yanında ərizəçiyə məxsus maşınının təkər izləri daxildir. Eyni zamanda yerli məhkəmə ərizəçidən hədələmə ilə götürülmüş birinci etirafedici ifadəsindən müstəqil olaraq əldə edilmiş təsdiqedici sübutlara istinad etmişdir. Belə ki, ərizəçi girovu götürdükdən dərhal sonra polis tərəfindən gizli izlənilmiş, həmçinin həbs olunduğundan sonra onun mənzilində axtarış keçirilmişdir. Konvensiyanın 3-cü maddəsinə zidd olmayan həmin sübutlara J.-nin bacısının ifadələri, hədə-qorxu məktubunun mətni, həmçinin ərizəçinin mənzilində və bank hesabında aşkar edilmiş girov daxildir (eyni bəndə bax).
180. Yuxarıda qeyd olunanları nəzərə alaraq Məhkəmə hesab edir ki, ərizəçinin qəsdən adam öldürülməyə və soyğunçuluq məqsədilə adam oğurluğuna görə məhkum edilməsi və cəzalandırılması yalnız məhkəmə baxışı zamanı verdiyi ikinci etirafedici ifadələrlə (təkcə və ya qanuni əldə edilmiş təsdiqedici maddi sübutlar əsasında) əsaslandırılmışdır. Mübahisələndirilən maddi sübutlar zəruri olmamış və ərizəçinin günahının sübuta yetirilməsi və ya cəzalandırılması üçün istifadə edilməmişdir. Bununla qadağan edilmiş istintaq metodlarla ərizəçinin mübahisələndirilən maddi sübutlar əsasında məhkum edilməsi və cəzalandırılması arasında olan səbəbiyyət zəncirində qırılma mövcuddur.
181. Həmin nəticələri nəzərə alaraq Məhkəmə istintaq zamanı Konvensiyanın 3-cü maddəsinin pozuntusunun məhkəmə baxışı zamanı ərizəçinin etirafedici ifadələrinə təsir göstərib göstərmədiyini araşdırmalıdır. Məhkəmə qeyd edir ki, təqdim etdiyi şikayətində ərizəçi həmin məsələni xüsusilə bildirmişdir. İzahatlarında ərizəçi bildirmişdir ki, Konvensiyanın 3-cü maddəsinə zidd olaraq əldə edilmiş maddi sübutların mümkünsüz hesab edilməsi barədə vəsatətinin məhkəmə baxışının əvvəlindən Regional Məhkəmə tərəfindən rədd edilməsini nəzərə alaraq o, etirafedici ifadələri verməkdən başqa hər hansı digər müdafiə vasitələrinə malik olmamışdır.
182. İlk növbədə Məhkəmə müəyyən edir ki, məhkəmə baxışının ikinci günündə etirafedici ifadələrin verməsindən öncə ərizəçiyə ifadə verməmək hüququ izah edilmiş və ona bildirilmişdir ki, bundan əvvəl verdiyi ifadələr ona qarşı sübut kimi istifadə edilə bilməz (bax: yuxarıda qeyd edilən 34-cü bənd). Bununla Məhkəmə kifayətlənir ki, milli qanunvericilik və təcrübə qadağan edilmiş pis rəftarla əldə edilmiş etirafedici ifadələrin nəticələrinə diqqət yetirir (əksinə bax: “Hulki Günəş Türkiyəyə qarşı” Hulki Güneş v. Turkey, no. 28490/95, § 91, ECHR 2003-VII, and Göçmen, cited above, § 73) və bununla əlaqədar Konvensiyanın 3-cü maddəsinin pozuntusundan əvvəl (satus quo ante) olan ərizəçinin vəziyyəti bərpa edilmişdir.
183. Eyni zamanda müdafiəçi ilə təmsil olunan ərizəçi məhkəmə baxışının ikinci günündə və sonunda vurğulamışdır ki, o, etirafedici ifadələrini peşmançılıq hissi olmadan və 2002-ci il oktyabrın 1-də baş vermiş hadisələrə baxmayaraq törətdiyi cinayətə görə məsuliyyət daşımaq üçün vermişdir (bax: yuxarıda qeyd edilən 32-ci bənd). Ərizəçi həmin ifadələri mübahisələndirilən maddi sübutların mümkünsüz hesab edilməsi üçün bundan əvvəl edilmiş uğursuz cəhdindən sonra vermişdir. Bununla ərizəçinin həqiqi olmayan ifadənin verdiyini və məhkəmə baxışının əvvəlində Regional Məhkəmə tərəfindən mübahisələndirilən maddi sübutların qəbul olunmadığı təqdirdə onun etirafedici ifadənin vermədiyini və bununla müdafiə hüququnun mahiyyətini pozan tədbirlərinin nəticəsi olduğunu güman etmək üçün Məhkəmənin əsası yoxdur.
184. Hər halda Regional Məhkəmənin əsaslandırılmasından aydın olur ki, məhkəmə baxışının sonuncu günündə ərizəçinin verdiyi etirafedici ifadəsi onun qəsdən adam öldürməyə görə təqsirli bilinməsi üçün çox əhəmiyyətli olmuşdur, halbuki, o, həmin cinayətə görə məhkum olunmaya da bilərdi (bax: yuxarıda qeyd edilən 34-cü və 35-ci bəndlər). Ərizəçi ifadələrində bir çox əlavə elementlərə istinad etmiş və həmin elementlər mübahisələndirilən maddi sübutlarla təsdiq oluna bilməzdirlər. Baxmayaraq ki, həmin maddi sübutlar J.-nin boğulduğunu və ərizəçinin Birsteyndə gölün yanında olduğunu göstərir, verdiyi etirafedici ifadələr isə J.-nin öldürülməsində məqsədini və niyyətini təsdiq edir. Həmin elementləri nəzərə alaraq Məhkəmə hesab etmir ki, məhkəmə baxışının əvvəlində mübahisələndirilən sübutların qəbul edilməsi nəticəsində o, ifadə verməyə məcbur olmuş və etirafedici ifadələrin verməsindən başqa onun hər hansı digər müdafiə vasitələrə malik olmamışdır. Bununla Məhkəmə hesab etmir ki, Konvensiyanın 3-cü maddəsinin istintaq zamanı pozulması məhkəmə baxışında ərizəçinin verdiyi etirafedici ifadələrinə təsir göstərmişdir.
185. Müdafiə olunmaq hüququna gəldikdə isə Məhkəmə bundan sonra müəyyən edir ki, ərizəçiyə məhkəmə baxışı zamanı maddi sübutların mübahisələndirməyə imkan yaradılmış və Regional Məhkəmə həmin sübutla qəbul etməmək səlahiyyətinə malik olmuşdur. Bununla ərizəçinin müdafiə olunmaq hüququ pozulmamışdır.
186. Məhkəmə qeyd edir ki, ərizəçi məhkəmə baxışı zamanı özünə qarşı ittihama yardım etməmək hüququnun pozulduğunu iddia etmişdir. Yuxarıda göstərildiyi kimi (bax: 168-ci bənd) özünə qarşı ittihama yardım etməmək hüququna əsasən ittiham tərəfi təqsirləndirilən şəxsə qarşı sübut etməni həyata keçirərkən sonuncunun iradəsinə zidd olaraq məcburetmə və ya əsarət vasitəsilə əldə edilmiş sübutları istifadə etməməlidir. Məhkəmə yuxarıda qeyd edilən nəticəsinə istinad edərkən bildirir ki, yerli məhkəmələr günahın təsdiq edilməsi üçün mübahisələndirilən maddi sübutları istifadə etməyərək ərizəçinin məhkəmə baxışı zamanı verdiyi ikinci etirafedici ifadəsi əsasında onu məhkum etmişdirlər. Bununla Məhkəmə hesab edir ki, özünə qarşı ittihama yardım etməmək hüququ ərizəçiyə qarşı aparılan məhkəmə baxışı zamanı pozulmamışdır.
187. Yekunda Məhkəmə bildirir ki, ərizəçinin işinin xüsusiyyətlərinə əsasən qeyri-insani rəftar vasitəsilə əldə edilmiş ifadələr nəticəsində aşkar edilmiş maddi sübutların qəbul edilməsi ərizəçinin məhkum edilməsinə və cəzalandırılmasına təsir göstərməmişdir. Ərizəçinin müdafiə və özünə qarşı ittihama yardım etməmək hüquqların pozulmadığını nəzərə alaraq onun barəsində aparılmış məhkəmə baxışını bütövlükdə ədalətli hesab edilməlidir.
188. Bununla Konvensiyanın 6-cı maddəsinin 1-ci və 3-cü bəndləri pozulmamışdır.
III. KONVENSİYANIN 41-Cİ MADDƏSİNİN TƏTBİQİ
189. Konvensiyanın 41-ci maddəsində bildirilir:
“Əgər Məhkəmə Konvensiyanın və ona əlavə protokolların pozulduğunu müəyyən edərsə və əgər Yüksək Razılığa Gələn Tərəfin daxili hüququ kompensasiyanın yalnız qismən ödənilməsini mümkün hesab edirsə, Məhkəmə, zəruri olduğu təqdirdə, zərərçəkmiş tərəfə ədalətli təzminatın ödənilməsi barədə qərar çıxarır.”
A. Ziyan
190. Ərizəçi maddi və ya mənəvi ziyana görə heç bir təzminat tələb etməyərək vurğulamışdır ki, ərizəsinin məqsədi barəsində aparılmış cinayət işinin yerli məhkəmələr tərəfindən yenidən araşdırmasını təmin etməkdir. Məhkəmə bununla əlaqədar hər hansı izahat təqdim etməmişdir.
191. Bununla əlaqədar Məhkəmə ziyanla əlaqədar hər hansı təzminatın ödənilməsini qət etmir. Ərizəçi tərəfindən xahiş edilmiş xüsusi tədbirlə əlaqədar Məhkəmə hesab edir ki, Konvensiyanın 6-cı maddəsi əsasında gəldiyi nəticəsini nəzərə alaraq ərizəçi barəsində aparılmış cinayət işinin yerli məhkəmələr tərəfindən yenidən araşdırması üçün hər hansı əsas mövcud deyil.
B. Məhkəmə xərcləri
192. Müvafiq sənədləri təqdim edərək ərizəçi Məhkəmə Palatası qarşısında qaldırdığı iddiasını təkrarlayaraq məhkum edilməsindən sonra Regional Məhkəməsinin onun tərəfindən ödənilməsini qət etdiyi cinayət işi üzrə məhkəmə xərclərinin kompensasiya edilməsini xahiş etmişdir. Həmin məbləğ 72855,60 Avro təşkil etmişdir. Ərizəçi Məhkəmədən həmin xərclərin (ekspertiza, şahidlərin çağırılması və vəkilin xidmətləri ilə əlaqədar xərclər) Konvensiyada təsbit edilmiş hüquqların pozulması ilə bağlı olduğunu müəyyən etməyi xahiş etmişdir. O vurğulamışdır ki, qanunun tətbiqi barədə apellyasiya şikayəti və Federal Konstitusiya Məhkəməsinə verdiyi konstitusiya şikayəti (onun məbləği sonradan dəqiqləşdirilməmişdir) ilə əlaqədar olan xərclər Konvensiyada təsbit edilmiş hüquqların pozuntularının bərpası üçün çəkilmişdirlər.
193. Ərizəçiyə təmənnasız hüquqi yardım göstərilmişdir. Lakin, eyni zamanda ərizəçi Məhkəmədə aparılan icraatla əlaqədar 22647,85 Avro məbləğində çəkilmiş xərclərin ödənilməsini tələb etmişdir. Buraya hüquqi xidmətin göstərilməsi, yerli məhkəmələrdə araşdırılmış işə dair müvafiq sənədlərin qiymətləndirilməsi, ekspertlərin rəyləri, sənədlərin surətlərinin çıxarılması, yol və qalma, həmçinin yerli məhkəmələrdə aparılmış sonrakı icraatlar ilə bağlı çəkilmiş xərcləri təsdiq edən invoyslar və digər ödəmə sənədləri daxildir.
194. Hökumət ərizəçinin Böyük Palataya təqdim etdiyi tələblərə dair öz izahatlarını verməmişdir. Məhkəmə Palatası qarşısında Hökumət bildirmişdir ki, Konvensiyada təsbit edilmiş hüquqların pozuntusunun qarşısını alınması və bərpa edilməsi məqsədilə Regional Məhkəmə tərəfindən ərizəçiyə qarşı təyin edilmiş məbləğlərin ödənilməsi tələb edilməmişdir. Ərizəçi Federal Ədalət Məhkəməsi və Federal Konstitusiya Məhkəməsi qarşısında çəkilmiş xərcləri qeyd etməmişdir. Ərizəçinin Konvensiyada təsbit edilmiş hüquqların pozulması ilə əlaqədar yerli məhkəmələrdə iş üzrə yeni icraat aparılsa idi və ərizəçi barəsində bəraət hökmü çıxarılsa idi Regional Məhkəmə qarşısında aparılmış icraatla əlaqədar çəkilmiş xərclər barədə qərardada yenidən baxılacaqdı.
195. Bundan sonra Hökumət hüquqi yardımın göstərilməsi ilə əlaqədar tələb edilən məbləğlərin məqsədəuyğunluğunun yoxlanılmasını Məhkəmənin mülahizəsinə buraxmışdır.
196. Məhkəmənin Konvensiyanın 41-ci maddəsi ilə əlaqədar olan presedent hüququna görə ərizəçinin çəkdiyi xərc və məsrəflər yalnız o zaman ona ödənilir ki, bu xərc və məsrəflərin həqiqətən də və zəruri olaraq çəkildiyi müəyyən edilsin və məbləği ağlabatan olsun. Eyni zamanda xərclərlə aşkar olunmuş hüquq pozuntusu arasında səbəbiyyət əlaqəsi mövcud olduqda məhkəmə xərcləri ödənilir (bax: “Beyler İtaliyaya qarşı” (Beyeler v. Italy (just satisfaction) [GC], no. 33202/96, § 27, 28 May 2002); “Kafkaris Kiprə qarşı” (Kafkaris v. Cyprus [GC], no. 21906/04, § 176, ECHR 2008 …) və “Sahin Almaniyaya qarşı” (Sahin v. Germany[GC], no. 30943/96, § 105, ECHR 2003 VIII)).
197. Yerli məhkəmələrdə çəkilmiş xərclər və məsrəflərlə əlaqədar Məhkəmə bildirir ki, ərizəçi ona qarşı qaldırılmış cinayət işinin Regional Məhkəmədə araşdırılması ilə əlaqədar çəkilmiş xərclərin hansı miqdarda Konvensiyada təsbit edilmiş hüquqların pozuntusunun aradan qaldırılması üzrə onun cəhdlərinə aid olduğunun müəyyən edilməsini Məhkəmənin mülahizəsinə buraxmışdır. Məhkəmə qeyd edir ki, istintaq zamanın Konvensiyanın 3-cü maddəsinin pozulduğunu aşkar edilməsinə baxmayaraq ərizəçiyə qarşı qaldırılmış cinayət işi üzrə icraat Konvensiyanın tələblərinə cavab verir. Nəzərə alaraq ki, ərizəçi Konvensiyanın 3-cü maddəsinin pozuntusunun aradan qaldırılması ilə əlaqədar yerli məhkəmələrdə çəkilmiş xərclərini dəqiq göstərməmişdir Məhkəmə bununla əlaqədar təzminatın ödənilməsini qət edə bilməz.
198. Məhkəmə qarşısında çəkilmiş xərclərə gəldikdə isə, Məhkəmə bildirir ki, tələb edilən məbləğ bütövlükdə həddindən artıq böyükdür və onun çəkilməsi zəruri olmamışdır. Eyni zamanda ərizəçinin Məhkəmə qarşısında qaldırdığı iddia yalnız müəyyən hissədə təmin edilmişdir. Bununla Avropa Şurası tərəfindən təmənnasız hüquqi yardıma görə ərizəçiyə verilmiş 2276,60 Avro çıxmaq şərti ilə Məhkəmə həmin tələblə əlaqədar ərizəçiyə 4000 Avro məbləğində təzminatın ödənilməsini ağlabatan hesab edir. Nəticədə ödənilməli olan vergilər də daxil olmaqla ərizəçiyə bütövlükdə 1723,40 Avro məbləğində vəsaitinin ödənilməsini qət edir.
C. Ödəmənin gecikdirilməsi zamanı faiz dərəcəsi
199. Məhkəmə ödənilməsi gecikdirilən məbləğə görə faiz dərəcəsinin Avropa Mərkəzi Bankının illik son faiz dərəcəsinə uyğun olaraq hesablanmasını və bura üç faiz əlavə edilməsini məqbul hesab edir.
YUXARIDAKILARI NƏZƏRƏ ALARAQ, MƏHKƏMƏ
1. Yekdilliklə Konvensiyanın 6-cı maddəsi barədə ərizəçinin iddiası ilə əlaqədar Hökumətin ilkin etirazını rəd edir;
2. On bir səs lehinə və altı səs əleyhinə olmaqla Konvensiyanın 34-cü maddəsi mənasında ərizəçinin Konvensiyanın 3-cü maddəsi üzrə “zərərçəkmiş şəxs” olduğunu qət edir;
3. On bir səs lehinə və altı səs əleyhinə olmaqla Konvensiyanın 3-cü maddəsinin pozulduğunu qət edir;
4. On bir səs lehinə və altı səs əleyhinə olmaqla Konvensiyanın 6-cı maddəsinin 1-ci və 3-cü bəndlərinin pozulmadığını qət edir;
5. Qərara alır ki,
(a) cavabdeh dövlət üç ay ərzində ərizəçiyə ödənilməli olan vergilər də daxil olmaqla məhkəmə xərclərinə görə 1723,40 (bir min yeddi yüz iyirmi üç avro və qırx avro sent) Avro məbləğində vəsaiti ödəməlidir;
(b) yuxarıda qeyd edilən üç ayın keçməsindən sonra ödəmənin həyata keçirilməsinə qədər gecikdirilən müddət üçün yuxarıda göstərilən məbləğdən Avropa Mərkəzi Bankının illik son faiz dərəcəsinə uyğun olaraq faizlər ödənilməli və buna üç faiz də əlavə edilməlidir;
6. Yekdilliklə ərizəçinin ədalətli kompensasiya tələbinin digər hissələrdə rədd edilməsini qət edir.
Qərar ingilis və fransız dillərində tərtib edilmiş və 2010-cu il iyunun 1-də Strasburqdakı İnsan Hüquqları Sarayında keçirilmiş açıq məhkəmə iclasında elan edilmişdir.
Erik Friberq Jan-Pol Kosta
Katib Sədr
Konvensiyanın 45-ci maddəsinin 2-ci hissəsinə və Məhkəmə Qaydalarının 74-cü qaydasının 2-ci hissəsinə müvafiq olaraq aşağıdakı rəylər bu qərara əlavə edilir:
(a) hakimlər Tulkens, Ziemele and Biankunun birgə xüsusi rəyi;
(b) hakimlər Rozakis, Tulkens, Yebens, Ziemele, Bianku və Poverin birgə xüsusi rəyi;
(c) hakimlər Kovler, Miyoviç, Jager, Yoçiyene və Luis Lopez Querranın birgə xüsusi rəyləri.
J-P.C.
E.F.
© Avropa Şurası/İnsan Hüquqları üzrə Avropa Məhkəməsi, 2012.
İnsan Hüquqları üzrə Avropa Məhkəməsinin rəsmi dilləri ingilis və fransız dilləridir. Bu tərcümə Avropa Şurasının “Hyuman Rayts Trast Fondu”nun dəstəyi ilə həyata keçirilmişdir (www.coe.int/humanrightstrustfund). O, Məhkəmə üçün məcburi deyil və Məhkəmə tərcümənin keyfiyyətinə görə hər hansı məsuliyyət daşımır. Tərcüməni İnsan Hüquqları üzrə Avropa Məhkəməsinin HUDOC presedent hüququ məlumat bazasından (http://hudoc.echr.coe.int) və ya Məhkəmənin onu bölüşdüyü istənilən digər məlumat bazasından yükləmək olar. Bu tərcümə işin tam adının, yuxarıda qeyd edilmiş müəlliflik hüququna dair məlumatın göstərilməsi və “Hyuman Rayts Trast Fondu”na istinad edilməsi şərti ilə qeyri-kommersiya məqsədləri üçün çoxaldıla bilər. Tərcümənin hər hansı bir hissəsindən kommersiya məqsədləri üçün istifadə etmək istəyi olduqda, bu ünvanla əlaqə saxlaya bilərsiniz: publishing@echr.coe.int.
© Council of Europe/European Court of Human Rights, 2012.
The official languages of the European Court of Human Rights are English and French. This translation was commissioned with the support of the Human Rights Trust Fund of the Council of Europe (www.coe.int/humanrightstrustfund). It does not bind the Court, nor does the Court take any responsibility for the quality thereof. It may be downloaded from the HUDOC case-law database of the European Court of Human Rights (http://hudoc.echr.coe.int) or from any other database with which the Court has shared it. It may be reproduced for non-commercial purposes on condition that the full title of the case is cited, together with the above copyright indication and reference to the Human Rights Trust Fund. If it is intended to use any part of this translation for commercial purposes, please contact publishing@echr.coe.int.
© Conseil de l’Europe/Cour europeenne des droits de l’homme, 2012.
Les langues officielles de la Cour europeenne des droits de l’homme sont le francais et l’anglais. La presente traduction a ete effectuee avec le soutien du Fonds fiduciaire pour les droits de l’homme du Conseil de l’Europe (www.coe.int/humanrightstrustfund’). Elle ne lie pas la Cour, et celle-ci decline toute responsabilite quant a sa qualite. Elle peut etre telechargee a partir de HUDOC, la base de jurisprudence de la Cour europeenne des droits de l’homme (http://hudoc.echr.coe.int), ou de toute autre base de donnees a laquelle HUDOC l’a communiquee. Elle peut Itre reproduite a des fins non commerciales, sous reserve que le titre de l’affaire soit cite en entier et s’accompagne de l’indication de copyright ci-dessus ainsi que de la reference au Fonds fiduciaire pour les droits de l’homme. Toute personne souhaitant se servir de tout ou partie de la presente traduction a des fins commerciales est invitee a le signaler a l’adresse suivante: publishing@echr.coe.int