© Avropa Şurası/Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsi, 2014. Bu tərcümə Avropa Şurasının İnsan Hüquqları üzrə Etibar Fondunun dəstəyi ilə həyata keçirilib (www.coe.int/humanrightstrustfund). Məhkəmə tərcüməyə görə heç bir məsuliyyət daşımır. Əlavə məlumat almaq üçün bu sənədin sonunda verilmiş müəllif hüququna dair tam məlumata baxın.
© Council of Europe/European Court of Human Rights, 2014. This translation was commissioned with the support of the Human Rights Trust Fund of the Council of Europe (www.coe.int/humanrightstrustfund). It does not bind the Court. For further information see the full copyright indication at the end of this document.
© Conseil de l’Europe/Cour européenne des droits de l’homme, 2014. La présente traduction a été effectuée avec le soutien du Fonds fiduciaire pour les droits de l’homme du Conseil de l’Europe (www.coe.int/humanrightstrustfund). Elle ne lie pas la Cour. Pour plus de renseignements veuillez lire l’indication de copyright/droits d’auteur à la fin du présent document.
İNSAN HÜQUQLARI ÜZRƏ AVROPA MƏHKƏMƏSİ
DÖRDÜNCÜ BÖLMƏ
COUNS (JONES) VƏ DİGƏRLƏRİ BİRLƏŞMİŞ KRALLIĞA QARŞI
(34356/06 və 40528/06 nömrəli ərizələr)
QƏRAR
STRASBURQ
14 yanvar 2014-cü il
QƏTİ QÜVVƏYƏ MİNMİŞDİR
02/06/2014
Bu qərar Konvensiyanın 44-cü maddəsinin 2-ci bəndinə əsasən qəti qüvvəyə minmişdir. Qərarda redaktə xarakterli düzəlişlər edilə bilər.
Couns və digərləri Birləşmiş Krallığa qarşı işi üzrə,
İnsan Hüquqları üzrə Avropa Məhkəməsi (Dördüncü Bölmə):
Sədr – İneta Ziemele (Ineta Ziemele),
hakimlər:
Paivi Hirvela (Päivi Hirvelä),
Corc Nikolau (George Nicolaou),
Ledi Bianku (Ledi Bianku),
Zdravka Kalaydjieva (Zdravka Kalaydjieva),
Vinsent A.De Qaetano (Vincent A. De Gaetano),
Pol Mahoni (Paul Mahoney),
və Bölmə katibi Fransuaz Elen-Passosdan (Françoise Elens-Passos) ibarət tərkibdə Palata qismində,
2013-cü il 10 dekabrda qapalı müşavirə keçirərək,
həmin tarixdə aşağıdakı qərarı qəbul etdi:
PROSEDUR MƏSƏLƏLƏRİ
1. Bu iş İnsan Hüquqları və Əsas Azadlıqların Müdafiəsi Haqqında Konvensiyanın (“Konvensiya”) 34-cü maddəsinə uyğun olaraq Böyük Britaniya və Şimali İrlandiya Birləşmiş Krallığına qarşı iki ərizənin (34356/06 və 40528/06 nömrəli) təqdim edilməsi ilə başlanmışdır. Birinci ərizəçi cənab Ronald Qrant Couns 1953-cü ildə anadan olmuş Britaniya vətəndaşıdır. O, ərizəsini 2006-cı il 26 iyulda təqdim etmişdir. İkinci işdə ərizəçi qismində cənab Aleksander Hatton Conston Mitçel, cənab Uilyam Ceyms Səmpson və cənab Lesli Uolker çıxış etmişlər. Onlar da Britaniya vətəndaşlarıdırlar və müvafiq olaraq 1955-ci, 1959-cu və 1946-cı illərdə anadan olmuşlar. Cənab Səmpson həmçinin Kanada vətəndaşlığına malikdir. Onlar ərizələrini 22 sentyabr 2006-cı ildə təqdim etmişlər.
2. Cənab Counsu Londonda fəaliyyət göstərən “Kingsley Napley LLP” şirkətinin hüquqşünası cənab G.Kukyer təmsil etmişdir. Hüquqi yardım almış cənab Mitçel, cənab Səmpson və cənab Uolkeri Londonda fəaliyyət göstərən “Bindmans LLP” şirkətinin hüquqşünası xanım T.Allen təmsil etmişdir. Birləşmiş Krallıq Hökumətini (“Hökumət”) səlahiyyətli nümayəndəsi, Xarici və Birlik İşləri Nazirliyinin əməkdaşı cənab J.Qreynger təmsil etmişdir.
3. Ərizəçilər xüsusilə iddia etmişlər ki, cənab Counsun mülki işində Səudiyyə Ərəbistanı Hökumətinin və hər iki işdə fərdi cavabdehlərin immunitetin olduğunun müəyyən edilməsi ilə onların Konvensiyanın 6-cı maddəsində nəzərdə tutulmuş məhkəməyə müraciət etmək hüquqlarına qeyri-mütənasib müdaxilə edilmişdir.
4. 2009-cu il 15 sentyabrda ərizələr mövqeyini bildirməsi üçün Hökumətə göndərilmişdir. Həmçinin ərizənin qəbuledilənliyi və mahiyyəti üzrə məsələlərə eyni vaxtda baxmaq barədə qərar qəbul edilmişdir (29-cu maddənin 1-ci bəndi).
5. “The Redress Trust (“REDRESS”)”, “Amnesty International”, İnsan Hüquqlarının Hüquqi Müdafiəsi üzrə Beynəlxalq Mərkəz (“INTERIGHTS”) və “JUSTICE” təşkilatlarına (“üçüncü tərəf kimi işdə iştirak edənlər”) yazılı prosedurda iştirak etmək üçün Palatanın Sədri tərəfindən icazə verilmişdir (Konvensiyanın 36-cı maddəsinin 2-ci bəndi və Prosedur Qaydalarının 44-cü maddəsinin 2-ci bəndi). Onlar birgə yazılı qeydlərini təqdim etmişlər.
6. Ərizəçilər şifahi məhkəmə iclasının keçirilməsini xahiş etsələr də, 2011-ci il 29 noyabrda Palata bu iş üzrə dinləmələrin keçirilməməsi qərarına gəlmişdir.
FAKTLAR
I. İŞİN HALLARI
A. Cənab Couns tərəfindən qaldırılmış işgəncə ilə bağlı iddialar və proses
7. 2001-ci il 15 martda Səudiyyə Ərəbistanı Krallığında yaşayan və çalışan cənab Couns Riyad şəhərində kitab mağazasının bayırında bomba partlaması zamanı yüngül xəsarət almışdır. O, səhəri günü Səudiyyə Ərəbistanının xüsusi xidmət orqanlarının əməkdaşları tərəfindən xəstəxanadan aparılaraq 67 gün müddətində qanunsuz olaraq saxlandığını iddia etmişdir. Bu dövrdə polkovnik leytenant Əbdül Əziz tərəfindən ona işgəncə verilmişdir. Xüsusilə o, dəyənəklə ovuc, ayaq, əl və qıç nahiyələrinə zərbələr yetirildiyini, üzünə şillə və yumruqların vurulduğunu, uzun müddət əllərindən asılı vəziyyətdə saxlandığını, topuqlarının qandallandığını, ona insan psixikasına təsir edən narkotik verildiyini bildirmişdir.
8. Cənab Couns Böyük Britaniyaya qayıdaraq tibbi müayinədən keçmiş və onda təsvirinə uyğun xəsarətlərin olduğu müəyyən edilmiş, ağır post-travmatik stress pozuntusu diaqnozu qoyulmuşdur.
9. 2002-ci il 27 mayda cənab Couns Yüksək Məhkəmədə “Səudiyyə Ərəbistanı Krallığının Daxili İşlər Nazirliyi” və polkovnik leytenant Əbdül Əzizə qarşı iddia qaldıraraq, o cümlədən işgəncələrlə ona ziyan yetirildiyini iddia etmişdir. İddiada o, polkovnik leytenant Əbdül Əzizi Səudiyyə Ərəbistanının dövlət qulluqçusu və ya xüsusi xidmət orqanlarının əməkdaşı kimi göstərmişdir. Səudiyyə Ərəbistanına vəkilləri vasitəsilə məhkəmə bildirişi göndərilmiş, lakin vəkillər polkovnik leytenant Əbdül Əzizə qarşı iddia ilə bağlı məhkəmə bildirişi qəbul etmək səlahiyyətinə malik olmadıqlarını bildirmişlər.
10. 2003-cü il 12 fevralda Səudiyyə Ərəbistanı iddianı rədd edərək özünün, həmçinin onun dövlət qulluqçuları ilə xüsusi xidmət orqanlarının əməkdaşlarının immunitetdən istifadə etdiklərini və İngiltərə məhkəmələrinin iş üzrə yurisdiksiyaya malik olmadıqlarını bildirmişdir. Cənab Couns alternativ yolla polkovnik leytenant Əbdül Əzizə qarşı iddia qaldırmaq üçün vəsatət qaldırmışdır. 2003-cü il 30 iyulda Yüksək Məhkəmənin hakimi qət etmişdir ki, Səudiyyə Ərəbistanı Dövlət immuniteti haqqında qanunun (“1978-ci il tarixli qanun”: aşağıda 39-cu bəndə bax) 1-ci maddəsinin 1-ci bəndinə əsasən immunitetdən istifadə edir. Məhkəmə həmçinin polkovnik leytenant Əbdül Əzizin də həmin akta əsasən immunitetə malik olduğunu qət etmiş və alternativ yolla iddia qaldırmaq barədə vəsatəti rədd etmişdir. Cənab Couns Apellyasiya Məhkəməsinə şikayət vermişdir.
B. Cənab Mitçel, cənab Səmpson və cənab Uolkerin işgəncə barədə iddiaları və proseslər
11. Cənab Mitçel və cənab Səmpson 2000-ci ilin dekabr, cənab Uolker 2011-ci ilin fevral ayında Riyad şəhərində həbs edilmişlər. Hər üç ərizəçi həbsdə olarkən davamlı və müntəzəm işgəncəyə məruz qaldıqlarını, o cümlədən ayaqlarına, əllərinə, qıçlarına və başlarına zərbələrin vurulduğunu və yuxudan məhrum edildiklərini iddia etmişlər. Cənab Səmpson anal zorlamaya məruz qaldığını da bildirmişdir. Ərizəçilər 2003-cü ilin 8 avqust tarixində azad edilərək Birləşmiş Krallığa qayıtmışlar. Hər üçü tibbi müayinədən keçmiş və tibbi rəydə onların təsvirlərinə uyğun xəsarət aldıqları müəyyən edilmişdir.
12. Ərizəçilər təqsirli hesab etdikləri dörd şəxsə qarşı Yüksək Məhkəmədə iddia qaldırmaq qərarına gəlmişlər. Bunlardan ikisi polis, biri saxlandıqları həbsxananın rəis müavini və sonuncu işgəncə verilməsinə icazə verdiyi iddia edilən daxili işlər naziri idi. Buna görə də onlar yurisdiksiyadan kənarda olan bu dörd şəxsə qarşı iddia qaldırmağa icazə verilməsi üçün vəsatət qaldırmışlar. 2004-cü il 18 fevralda cənab Counsun iddiasına baxan eyni hakim cənab Couns barədə qəbul etdiyi əvvəlki qərara əsaslanaraq vəsatəti rədd etmişdir. Lakin hakim etiraf etmişdir ki, cənab Counsun işindən fərqli olaraq bu işdə daha çox dəlil olmuşdur. O qeyd etmişdir:
“… Əgər bu iş müstəqil iş kimi, Couns işi üzrə qərar olmadan qarşıma çıxsaydı, yurisdiksiyadan kənar şəxslər barədə işə baxılmasına icazə vermək istəyinə malik ola bilərdim. Belə ki, onların dəlillərinə qulaq asdıqdan sonra mənə belə gəldi ki, bu məhkəmələrin cavabdehlər üzərində yurisdiksiyaya malik olması məsələsi ilə bağlı sonuncuların cavab verməli olduqları iş mövcuddur”.
13. Ərizəçilər hakimin icazəsi ilə Apellyasiya Məhkəməsinə müraciət etmişlər.
C. Apellyasiya Məhkəməsinin qərarı
14. İki iş bir icraatda birləşdirilmiş və 2004-cü il 28 oktyabrda Apellyasiya Məhkəməsi öz qərarını qəbul etmişdir. O, yekdilliklə cənab Counsun hakimin yurisdiksiyadan kənar Səudiyyə Ərəbistanına qarşı iddia qaldırmağa icazə verilməsi barədə apellyasiya şikayətini rədd etmişdir. Lakin o, hər bir iş üzrə fərdi cavabdehlərə qarşı iddia qaldırmağa icazə verilməsinə dair apelyasiya şikayətlərini təmin etmişdir.
15. Səudiyyə Ərəbistanının immuniteti məsələsinə gəlincə, lord-hakim Meyns Avropa Məhkəməsinin Böyük Palatasının “Əl-Adsani Birləşmiş Krallığa” qarşı işi üzrə qəbul etdiyi qərardan (no. 35763/97, ECHR 2001 XI) fərqli qərar qəbul etməkdən imtina etmişdir (lord Filips və lord-hakim Nöberger onunla razılaşmışdır). O daha sonra qət etmişdir ki, Birləşmiş Millətlər Təşkilatının İşgəncələr Əleyhinə Konvensiyasının Razılığa Gələn Dövlətlərin üzərinə işgəncədən zərərçəkmiş şəxsin pozulmuş hüquqlarının bərpasını təmin etmək vəzifəsi qoyan 14-cü maddəsi (aşağıda 63-cü bəndə bax) belə işgəncə əməllərinin başqa dövlət tərəfindən həmin dövlətin ərazisində törədildiyi hallarda həmin əməllərlə bağlı pozulmuş hüquqların bərpası vəzifəsini dövlətin üzərinə qoyan müddəa kimi təfsir edilə bilməz.
16. Fərdi cavabdehlərin immuniteti məsələsi ilə bağlı lord-hakim Meyns Birləşmiş Krallıq və başqa ölkələrin dövlət nümayəndələrinin əməlləri ilə bağlı dövlət immunitetinin mövcudluğunu tanıyan məhkəmə təcrübəsini nəzərdən keçirmişdir. Lakin o qeyd etmişdir ki, bu işlərdən heç biri suveren hakimiyyətin qanuni şəkildə həyata keçirilməsindən kənara çıxan əməl və ya beynəlxalq cinayət, o cümlədən sistematik işgəncə ilə bağlı olmamışdır. O, işgəncə anlayışının İşgəncələr əleyhinə Konvensiyanın 1-ci maddəsində “vəzifəli şəxs və ya rəsmi vəzifələri icra edən şəxs tərəfindən və ya onun təhriki, yaxud açıq və ya susmaqla verilən razılığı ilə edilmiş” əməl kimi müəyyən edilməsinin (aşağıda 59-cu bəndə bax) ərizəçilərin iddiaları ilə bağlı işdə həlledici olması fikrini qəbul etməmişdir:
“71. … “rəsmi vəzifələri icra edən” ifadəsinin “vəzifəli şəxsə” aid olması şübhələr doğurur. İstənilən ağrı və ya əziyyətin yetirilməsi məqsədlərinin növləri vəzifəli şəxslə bağlı kifayətedici məhdudiyyət rolunu oynayır. Zənnimcə hər şey ola bildiyi kimi olsa ağrı və ya əziyyətin vəzifəli şəxs tərəfindən yetirilməsi tələbi müəllifin və onun çərçivəsində hərəkət etdiyi kontekstin müəyyən edilməsi məsələsindən çox əhəmiyyətli olmayacaqdır. Bu, özü-özlüyündə işgəncə aktlarına hər hansı rəsmi əməl və ya hökumətin əməli xarakteri və ya təbiəti vermir, yaxud da ona hər hansı bir şəkildə zərər vurmağa rəsmi funksiya kimi baxmağın mümkünlüyünü və ya rəsmi şəxsə belə ağrı və ya əziyyəti yetirən zaman dövlətin təmsilçisi kimi çıxış etdiyini nəzərdə tutmur. Bu, belə ağrı və ya əziyyəti yetirmiş şəxsə dövlət immunitetinin verilə biləcəyini də nəzərdə tutmur…İşgəncə əleyhinə Konvensiyanın bütün mənası dövlət rəsmilərinin işgəncə aktlarına görə fərdi məsuliyyətinin olduğunu vurğulamasıdır…”.
17. Lord-hakim Meyns polkovnik leytenant Əbdül Əzizin cənab Counsun iddiasında Səudiyyə Ərəbistanının “dövlət qulluqçusu və ya xüsusi xidmət orqanlarının əməkdaşı” kimi təsvir edilməsini əhəmiyyətli hesab etməmişdir. Eyni zamanda o, cinayət işi ilə mülki iş arasında ümumi fərqin iki kontekstdə immunitetin tətbiq edilməsinə fərqli yanaşmaya haqq qazandırdığını da qəbul etməmişdir. O, qeyd etmişdir ki, Lordlar Palatası Pinoçet (nömrə 3) işində (aşağıda 44-56-cı bəndlərə bax) xaricdə rəsmi vəzifələrini icra edən zaman işgəncə əməli törətmiş vəzifəli şəxsin cinayət təqibindən immunitetə malik olmadığını müəyyən etmişdir. İşgəncə verməsi iddia olunan şəxsə qarşı mülki proseslərin xarici dövlətin daxili işlərinə həmin şəxsə qarşı cinayət prosesindən daha çox müdaxilə hesab edilməsinin səbəblərini görmək asan deyil. İşgəncə verməsi iddia olunan şəxsin forum dövlətin yurisdiksiyası altında olduğu zaman İşgəncə əleyhinə Konvensiyanın 5-ci maddəsinin 2-ci bəndinə əsasən (aşağıda 62-ci bəndə bax) təqib olunması və bu zaman immunitetdən istifadə etməməsi, lakin həmin əməldən zərər çəkmiş şəxsin hər hansı mülki iddia qaldıra bilməməsi də mümkün deyil. Bundan əlavə, mülki işlərdə dövlətin sistematik işgəncə verməsi sübut olunan rəsmisini məsuliyyətdən azad etməsi və ya başqa formada dəstəkləməsinin mümkünlüyünü güman etməyə hər hansı əsas yoxdur.
18. Lord-hakim Meyns hesab etmişdir ki, hər hansı iddiaya İngiltərə məhkəmələri tərəfindən baxılmasının mümkünlüyü immunitetə istinad etməklə deyil, İngiltərə məhkəmələrinin yurisdiksiyasını həyata keçirməsinin uyğun olub-olmadığına istinad etməklə müəyyən edilir. Bu sualın qiymətləndirilməsi üçün bir sıra amillərə, o cümlədən müvafiq məsələlərin həssaslığı və İngiltərə məhkəmələrinin ölkənin məhkəmə prosesi üçün müvafiq yer olmaması səbəbindən yurisdiksiyanı həyata keçirməkdən imtina etməsi kimi ümumi səlahiyyətlərinə istinad edilir.
19. Lord-hakim Meyns 6-cı maddənin təsiri məsələsini nəzərdən keçirən zaman “Əl-Adsani” işindəki dövlətin ratione personae immunitet tələbi ilə hazırkı işdə dövlətin öz rəsmiləri üçün ratione materiae immunitet tələbi arasında əhəmiyyətli fərqlər müəyyən etmişdir. İlk növbədə o hesab etmişdir ki, dövlətin özünə və ya onun başçısı, yaxud diplomatlarına deyil, vəzifəli şəxslərinə qarşı qaldırılmış iddialara münasibətdə immunitet tələb etməsi hüququnu nəzərdə tutan hər hansı beynəlxalq prinsipi tapmaq mümkün deyil. Onun fikrincə ABŞ-ın qanunvericiliyi və məhkəmə təcrübəsi (aşağıda 112-125-ci bəndlərə bax) hər hansı belə prinsipin olmasına ciddi şəkildə qarşı çıxır və əks mövqeni müdafiə edir. Hökumətin vəkilinin mövcud təcrübədəki sübutlara istinad etməsi ilə bağlı lord-hakim Meyns qeyd etmişdir ki, onun istinad etdiyi məhkəmə qərarları ya dövlətin özünün immuniteti, ya da xarakteri və ya ağırlığı baxımından sistematik işgəncə verilməsi kimi beynəlxalq cinayətə aidiyyəti olmayan əməllərə münasibətdə vəzifəli şəxslərin immuniteti ilə bağlı olmuşdur. O, hakimlər Hiqqins, Kuijmans və Buerqentalın Beynəlxalq Məhkəmənin “Həbs qərarı” işi üzə (aşağıda 84-85-ci bəndlərə bax) verdikləri rəyin bu sahədə mövcud beynəlxalq təcrübənin olmadığını bir daha təsdiq etdiyini hesab etmişdir.
20. Lord-hakim Meyns izah etmişdir ki, İşgəncə əleyhinə Konvensiyanın 14-cü maddəsinə əsasən işgəncənin ərazisində törədildiyi dövlət həmin əməllə bağlı ölkədaxili hüquq müdafiə vasitəsinə malik olduğu halda digər ölkələrin məhkəmələri yurisdiksiyanı həyata keçirməkdən imtina etməlidir. Lakin ərazisində sistematik işgəncə aktlarının törədildiyi dövlətdə adekvat müdafiə vasitələri olmadıqda digər dövlətlərin mülki məhkəmələrinə müraciət etməkdən imtina edilməsinə qeyri-mütənasib addım kimi baxıla bilər. O, bir dövlətin məhkəmələrinin başqa bir dövlətin daxili məsələləri ilə bağlı qərarlar qəbul etməməli olduğunu qəbul etsə də, hesab etmişdir ki, xüsusilə insan hüquqları ilə bağlı bir çox hallar mövcuddur ki, bu zaman milli məhkəmələr xarici dövlətin əməli və ya onun daxilində edilmiş əməllə bağlı mövqelərini nəzərdən keçirərək ifadə etməlidir.
21. Lord-hakim Meyns belə bir nəticəyə gəlmişdir ki, dövlətin sistematik işgəncə verməsi iddia olunan vəzifəli şəxsinə münasibətdə ratione materiae immunitet tələbinin təmin edilməsi zərərçəkmişin rəsmiləri işgəncə törətmiş dövlətdə iddiasının təmin edilməsi imkanın mövcud olmadığı halda 6-cı maddədə nəzərdə tutulmuş məhkəməyə müraciət etmək hüququ real mənasından məhrum etmiş olur. Buna görə də o, ərizəçilərin fərdi cavabdehlərə qarşı olan apelyasiyalarını qəbul etmiş və aşağıdakı nəticəyə gələrək onları əlavə dəlil təqdim etmək vəzifəsindən azat etmişdir:
“96. …Mənə belə gəlir ki, sistematik işgəncə ilə bağlı mülahizələr fonunda immunitet barədə istənilən mütləq baxış yerini daha incə və ya mütənasib yanaşmaya verməlidir. İnsan Hüquqları üzrə Avropa Konvensiyası nəzərə alınaraq belə qərar qəbul edilməlidir ki, dövlət immuniteti məsələsinin İngiltərə hüququnda yurisdiksiya məsələlərindən nəzəri baxımdan ayrıca baxılıb-baxılmamasından asılı olmayaraq yurisdiksiyanın həyata keçirilməsinin mümkünlüyü, uyğunluğu və mütənasibliyi eyni zamanda müəyyən edilməlidir. Belə qənaət hazırkı dünyada və mövcud beynəlxalq düşüncə və yurisdiksiyada fərdi insan hüquqlarının tanınması və səmərəli həyata keçirilməsinə verilən önəmi əks etdirir. Bu, cinayət işləri ilə bağlı artıq müəyyənləşmiş mövqeyə uyğundur. Əksini etmək qanuni məqsədə yönəlmədiyi və mütənasib olmadığı təqdirdə bu, ölkə daxili yurisdiksiya prinsiplərinin tətbiq edilməsi ilə yurisdiksiyanın həyata keçirilməsinin münasib olduğu hallarda Konvensiyanın 6-cı maddəsində nəzərdə tutulmuş məhkəmələrə müraciət etmək hüququnun məhdudlaşdırılmaması öhdəliyimizə xidmət etmiş olur.
22. Lord Fillips xüsusi rəyində lord-hakim Meynsin istər Səudiyyə Ərəbistanı, istərsə də vəzifəli şəxslərlə bağlı iddialar üzrə gəldiyi nəticə ilə razılaşmışdır. O xüsusilə hesab etmişdir ki, Pinoçet (nömrə 3) işi üzrə qərar (aşağıda 44-56-cı bəndlərə bax) göstərmişdir ki, işgəncəyə artıq vəzifəli şəxsin vəzifə səlahiyyətləri daxilində olan hərəkət kimi baxıla bilməz. Buna görə də buradan belə çıxır ki, dövlətin məhkəmə immunitetinə malik olduğu hallarda işgəncəyə görə fərdi şəxslər barədə mülki qaydada iddiaların qaldırıldığı zaman dövlətin substitutiv məsuliyyət daşıyacağını güman etmək olmaz: burada söhbət dövlətin deyil, fərdlərin şəxsi məsuliyyətindən gedir.
23. O, məsələyə Avropa Məhkəməsinin yanaşması ilə bağlı aşağıdakıları qeyd etmişdir:
“134. Böyük Palata fərdlərə qarşı irəli sürülmüş iddialarla bağlı dövlətin immuniteti məsələsini nəzərdən keçirmiş olsaydı, bunun 6-cı maddənin 1-ci bəndinə uyğun olaraq məhkəməyə müraciət etmək hüququna qanuni müdaxilə kimi qiymətləndirənlərin əksəriyyət təşkil edəcəyinə inanmıram. Məhkəmə bizim bu apelyasiya şikayəti ilə bağlı gəldiyimiz nəticəyə şərik olsaydı, beynəlxalq ümumi hüquqda belə bir immunitetin verilməsini nəzərdə tutan qaydanın olmadığını qət edərdi. Hesab edirəm ki, o, belə bir qaydanın olduğu qənaətinə gəlsəydi belə, güman ki, fərdlərə qarşı istifadə olunan mülki hüquq vasitələrinin qarşısını alacaq bu qaydanın tətbiqini mütənasib addım hesab etməyəcəkdi”.
D. Lordlar Palatasının qərarı
24. Səudiyyə Ərəbistanı Apellyasiya Məhkəməsinin fərdi cavabdehlərlə bağlı qərarından və cənab Couns Apellyasiya Məhkəməsinin Səudiyyə Ərəbistanına qarşı iddiası üzrə qəbul etdiyi qərardan Lordlar Palatasına şikayət etmişlər. 2006-cı il 14 iyunda Lordlar Palatası yekdilliklə Səudiyyə Ərəbistanın şikayətini icraata qəbul etmiş və cənab Counsun şikayətini rədd etmişdir.
25. Lord Binqəm hesab etmişdir ki, Birləşmiş Krallıqda və başqa ölkələrdə dövlətin öz qulluqçuları və xüsusi xidmət orqanlarının əməkdaşlarının immunitetə malik olmalarını tələb etmək hüququnun olduğunu və həmin şəxslərin işlərinə məhkəmədə baxmaqla dövlətin immunitetdən istifadə etmək hüququna məhəl qoyulmamasının mümkünsüzlüyünü göstərəcək “kifayət qədər qərar” mövcuddur. Bəzi işlərdə dövlət qulluqçusu və ya xüsusi xidmət orqanının əməkdaşı olan fərdin əməlinə münasibətdə immunitetə malik olduğunu iddia etməsi üçün dövlətlə kifayət qədər əlaqəyə malik olub-olmadığı şübhə doğura bilər. Lakin onun fikrincə bu həmin kateqoriya işlərə aid deyil. Polkovnik leytenant Əbdül Əziz Səudiyyə Ərəbistanının dövlət qulluqçusu və ya xüsusi xidmət orqanının əməkdaşı kimi məhkəməyə cəlb olunmuşdur və onun əməlinin xidməti vəzifələrinin icrası ilə bağlı olmadığını güman etmək üçün əsas yoxdur. İkinci işdəki dörd cavabdeh vəzifəli şəxs idilər və iddia olunan əməl dövlət binasında dindirmə zamanı baş vermişdir.
26. Lord Binqəm daha sonra Beynəlxalq Hüquq Komissiyasının Dövlətlərin Beynəlxalq Hüquq Pozuntularına görə Məsuliyyətinə dair Maddələr Layihəsinə (“Dövlətin məsuliyyətinə dair Maddələr Layihəsi”: aşağıda 107-109-cu bəndlərə bax) istinad edərək qeyd etmişdir ki, “beynəlxalq hüquq dövlətin qulluqçusu və ya xüsusi xidmət orqanının əməkdaşının hərəkətinə görə immunitetdən istifadə etməsini tələb etmək hüququna malik olmasının şərti kimi sonuncuların təlimatlar və ya səlahiyyətləri çərçivəsində fəaliyyət göstərmələrini tələb etmir”. Hərəkətin qanunsuz olması və ya mübahisə doğurması öz-özlüyündə immunitetdən imtina üçün əsas kimi çıxış etməmişdir.
27. Lord Binqəm izah etmişdir ki, Konvensiya üzrə qaldırdığı iddianın təmin olunması üçün ərizəçilər üç tələbə əməl etməlidirlər. İlk növbədə onlar Konvensiyanın 6-cı maddəsinin immunitetin verilməsi məsələlərini əhatə etdiyini sübut etməlidirlər. Lord Binqəm Avropa Məhkəməsinin yuxarıda qeyd edilmiş “Əl-Adsani” işi üzrə qərarına əsasən buna əməl edildiyini qəbul etməyə hazır idi. İkincisi, onlar immunitetin verilməsinin məhkəməyə müraciət etmək hüquqlarını məhdudlaşdırdığını sübut etməli idilər. Lord Binqəm bunun da baş verdiyini qəbul edirdi. Üçüncüsü, ərizəçilər məhdudiyyətin qanuni məqsədə yönəlmədiyini və qeyri-mütənasib olduğunu sübut etməli idilər.
28. Lord Binqəm ərizəçilərin İşgəncə əleyhinə Konvensiyanın 1-ci maddəsinə görə işgəncə vəzifəli şəxs və ya rəsmi vəzifələri icra edən digər şəxs tərəfindən və ya onun dolayı razılığı ilə törədilməli olan əməl olduğundan (aşağıda 59-cu bəndə bax) işgəncə hökumətin əməli və ya rəsmi əməl hesab edilə bilməz barədə fikirləri ilə razılaşmamışdır. Ərizəçilərin vəzifəli şəxslərin əməllərinin jus cogens qadağalara zidd olduğu təqdirdə ABŞ məhkəmələrinin immunitetin verilməsi məqsədilə həmin əməllərin rəsmi vəzifələrin icrası ilə bağlı olduğunu qəbul etməyəcəklərini sübut edən bir çox qərarlara istinad etmələrinə baxmayaraq Lord Binqəm həmin qərarları araşdırmaqdan imtina etmişdir. Belə ki, həmin qərarlar yalnız digər dövlətlər tərəfindən geniş şəkildə qəbul edilən və əməl olunan prinsipləri ifadə etdikləri halda əhəmiyyətə malikdir. Lakin hakimlər Hiqqins, Kuijmans və Buerqental “Həbs qərarı” işi üzrə xüsusi rəylərində bildirmişlər ki, ABŞ-ın birtərəfli yanaşması “ümumilikdə dövlətlər tərəfindən bəyənilməmişdir” (aşağıda 84-cü bəndə bax).
29. Ərizəçinin BMT-nin İşgəncələr Əleyhinə Komitəsinin Kanada ilə bağlı 2005-ci il 7 iyul tarixli tövsiyəsinə, Keçmiş Yuqoslaviya üzrə Beynəlxalq Cinayət Tribunalının “Furundzija” işi üzrə qərarına edilən şərhlərə və İtaliya Kassasiya Məhkəməsinin “Ferrini Almaniyaya qarşı” işi üzrə qərarına (bax: aşağıda müvafiq olaraq 66-cı, 82-ci və 140-cı bəndlər) istinad etməsinə gəlincə, Lord Binqəm birincinin hüquqi əhəmiyyətinin az olması, ikincinin obiter dictum olması və üçüncünün beynəlxalq hüququn dəqiq mənbəyi olmaması nəticəsinə gəlmişdir.
30. Lord Binqəm Səudiyyə Ərəbistanı tərəfindən irəli sürülən dörd dəlilin “ümumilikdə təkzibedilməz” olduğunu bildirmişdir. Birincisi, ərizəçilər Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsinin “Həbs qərarı” işi üzrə gəldiyi nəticəni nəzərə alaraq qəbul etməlidirlər ki, bəşəriyyət əleyhinə cinayət törətməkdə təqsirləndirilən fəaliyyətdə olan xarici işlər naziri ratione personae immunitetdən istifadə edə bilər. Buradan belə çıxır ki, işgəncənin qadağan edilməsi avtomatik olaraq beynəlxalq hüququn digər normalarından üstün qüvvəyə malik deyildir. İkincisi, İşgəncə əleyhinə Konvensiyanın 14-cü maddəsi mülki işlər üzrə universal yurisdiksiyanı nəzərdə tutmur. Üçüncüsü, Dövlətlərin və onların mülkiyyətinin yurisdiksional immunitetləri haqqında BMT-nin 2004-cü il Konvensiyası (“BMT-nin Yurisdiksional İmmunitetlərə dair Konvensiyası: aşağıda 75-80-ci bəndlərə bax”) işgəncə aktları ilə bağlı mülki iddialardan hər hansı immuniteti nəzərdə tutmamışdır. Beynəlxalq Hüquq Komissiyasının işçi qrupu belə bir istisnanı müzakirə etsə də, bu barədə razılığa gəlməmişdir (aşağıda 79-cu bəndə bax). Lord Binqəm bununla bağlı qeyd etmişdir ki, BMT Konvensiyası işgəncə ilə bağlı istisnanı nəzərdə tutmadığı üçün bəzi şərhçilər onu tənqid etsələr də, beynəlxalq hüququn bu sahəsinin “daimi dəyişkən vəziyyətdə” olduğunu qəbul etmiş və belə bir istisnanın lehinə beynəlxalq konsensusun olduğunu zənn etməmişlər. Nəhayət, dövlətlərin beynəlxalq hüququn imperativ normalarının iddia olunan pozuntularından irəli gələn iddialarla bağlı universal yurisdiksiyanı həyata keçirmələrini nəzərdə tutan hər hansı beynəlxalq öhdəliyi tanıdıqları və ya onu qəbul etdiklərini, yaxud da onların bunu etməli olmaları barədə hüquqi və ya elmi rəydə konsensusun olduğunu təsdiq edən hər hansı sübut yoxdur. Bu səbəblərə görə Lord Binqəm cənab Couns tərəfindən Səudiyyə Ərəbistanına qarşı qaldırılmış iddianın təmin edilməməsinə dair Apellyasiya Məhkəməsinin qərarı ilə razılaşmışdır.
31. O, Apellyasiya Məhkəməsinin işgəncə iddiaları ilə bağlı fərdi cavabdehlər barədə gəldiyi nəticəni dəstəkləməmişdir. O hesab etmişdir ki, Apellyasiya Məhkəməsi səhvən “Propend” işi üzrə əvvəllər qəbul etdiyi qərarında ifadə etdiyi dövlətin vəzifəli şəxslərinin hərəkətlərinə dövlətin öz hərəkəti kimi baxılmalıdır kimi mövqeyindən (aşağıda 42-43-cü bəndlərə bax) fərqli mövqe nümayiş etdirmişdir. O, qənaətini aşağıdakı kimi izah etmişdir:
“30. … Belə bir fərqli mövqe üçün prinsipial səbəb yox idi. Dövlət yalnız öz qulluqçuları və nümayəndələri vasitəsilə hərəkət edə bilər və dövlətlərin onlarla bağlı immuniteti dövlət immuniteti prinsipi üçün əsas önəm daşıyır. Bu səhv belə bir nəticəyə səbəb olmuşdur ki, Krallıq və Daxili İşlər Nazirliyi immunitetdən istifadə etsə də, daxili işlər naziri (ikinci iş üzrə dördüncü cavabdeh) immunitetdən istifadə etməmişdir ki, bu da qeyri-adi anomaliyadır.
32. Lord Binqəm izah etmişdir ki, bu birinci səhv məhkəmənin ikinci dəfə səhvə yol verməsinə səbəb olmuşdur: məhkəmə qət etmişdir ki, fərdi işgəncə verənə qarşı mülki iddia cinayət təqibi ilə müqayisədə elə də mübahisə olunacaq bir dərəcədə dövlətin dolayısı ilə məsuliyyətini nəzərdə tutmur. O, bununla bağlı aşağıdakıları qeyd etmişdir:
“31. … Beynəlxalq hüquqa və ya İngiltərə hüququna görə dövlət cinayət məsuliyyətinə cəlb oluna bilməz və buna görə də o, cinayət işlərində birbaşa məhkəmə tərəfindən təqib oluna bilməz. Dövlət qulluqçusu və ya nümayəndəsinin İşgəncə əleyhinə Konvensiyanın 1-ci maddəsi çərçivəsində işgəncə əməlinə görə təqibi immunitetlər barədə ümumi qaydadan aşkar istisnaya əsaslanır. Bununla belə aydındır ki, rəsmi fəaliyyəti ilə bağlı işgəncə törətmiş fərdlərə qarşı qaldırılan mülki iddialar dolayı yolla dövlətin də məsuliyyətini nəzərdə tutur, belə ki, birincilərin hərəkətləri ikinciyə aid edilir. Fərdi cavabdehlərə qarşı olan bu iddialarla bağlı məhkəmə prosesləri həyata keçirilə və qərar qəbul olunarsa, bu, Krallığın maraqlarına açıq-aşkar təsir göstərəcəkdir (hətta bu tərəf məhkəmədə iştirak etməsə də)”.
33. Lord Binqəmin fikrincə hər iki səhv yalnız cinayət prosesi ilə bağlı olan Pinoçet (nömrə 3) işi üzrə qərarın (aşağıda 44-56-cı bəndlərə bax) düzgün təfsir edilməməsindən irəli gəlmişdir. Onun sözlərinə görə cinayət prosesi ilə (bu halda universal yurisdiksiya tətbiq olunur) mülki proses (bu halda isə tətbiq olunmur) arasındakı fərq “əsas əhəmiyyət” daşıyır və bu fərqə “önəm verməmək” mümkün deyil.
34. Nəhayət, Lord Binqəm qeyd etmişdir ki, Apellyasiya Məhkəməsi qət etmişdir ki, yurisdiksiya “diskresion prinsiplərdən müvafiq istifadə və ya onların inkişafı” ilə tənzim olunmalıdır. O hesab etmişdir ki, bu, dövlət immuniteti barədə təsəvvürlərin yanlışlığından irəli gəlmişdir. Tətbiq edildiyi hallarda dövlət immuniteti mütləq ilkin qadağadır və bu halda ya dövlət xarici ölkə məhkəməsinin yurisdiksiyasından immunitetə malik olur, ya da olmurdu. Beləliklə də, diskresiyanın mövcudluğu üçün hər hansı imkan mövcud deyildi.
35. Qərarla bağlı xüsusi rəyini bildirən lord Hofmən hesab etmişdir ki, işgəncəyə jus cogens qadağa ilə dövlət immuniteti arasında avtomatik münaqişə yoxdur: dövlət immuniteti prosessual qaydadır və immunitetə iddialı olan Səudiyyə Ərəbistanı işgəncəyə haqq qazandırmamış, sadəcə olaraq onun işgəncəyə yol verib-verməməsi barədə İngiltərə məhkəmələrinin qərar qəbul etmək yurisdiksiyasına etiraz etmişdir. O, razılıq əsasında Hazel Fox QC (Dövlət İmmuniteti Hüququ (2004-cü il), 525-ci bənd) tərəfindən verilmiş qeydlərə istinad edərək bildirmişdir ki, dövlət immuniteti “jus cogens normada əks olunmuş qadağaya zidd getmir, sadəcə olaraq onun hər hansı pozuntusunu fərqli həll metoduna dəyişdirir”. Lord Hofmənə görə münaqişə yalnız o zaman yarana bilərdi ki, işgəncəyə qoyulan qadağa dövlət immunitetinə istisna etmək yolu ilə dövlətə başqa dövlətlər üzərində mülki yurisdiksiyanı həyata keçirmək səlahiyyəti verən köməkçi xarakterli prosessual qaydanın ortaya çıxmasına səbəb olsun. Lord Binqəm kimi o da qət etmişdir ki, yuxarıda sadalanan qərarlar beynəlxalq hüquqda belə bir qaydanın olduğunu hər hansı şəkildə təsdiq etmir.
36. Dövlət immunitetinin fərdi cavabdehlərə tətbiqi məsələsinə gəlincə Lord Hofmən göstərmişdir ki, vəzifəli şəxsə immunitetin verilməsinin Konvensiyanın 6-cı maddəsi ilə nəzərdə tutulmuş məhkəməyə müraciət etmək hüququnu pozduğunu təsbit etmək üçün dövlətin özünün immuniteti məsələsində olduğu kimi beynəlxalq hüququn işgəncə cinayəti törətmiş vəzifəli şəxslərə mülki işlərdə immunitetin verilməsini tələb etmədiyini sübut etmək zəruri idi. O hesab etmişdir ki, müqavilədə hər hansı belə istisnanın müəyyən edilməsi mümkün deyil. O, dövlətin vəzifəli şəxsin hərəkətlərinə görə beynəlxalq hüquqa görə məsuliyyət daşımalı olduğu halların bəzi təfərrüatlarını nəzərdən keçirmiş və açıq qənaətə gəlmişdir ki, dövlət vəzifəli şəxslərindən hər hansı birinin “onun verdiyi səlahiyyətlər çərçivəsində” başqa bir dövlətin vətəndaşına işgəncə verdiyi hallarda, hətta bu əməllər qanunsuz və razılaşdırılmamış olsa belə, beynəlxalq hüquqa görə məsuliyyət daşıyır. O qeyd etmişdir:
“78. …Dövlət immuniteti məqsədləri üçün vəzifəli şəxsin rəsmi funksiyaları çərçivəsində hərəkət etmədiyini bildirmək məsuliyyət və immunitetlə bağlı normalar arasında asimmetriya yaradacaqdır.
79. Bundan əlavə, işgəncə məsələsində bu əməlin işgəncə anlayışının müəyyən edilməsi məqsədləri üçün rəsmi, immunitet məqsədləri üçün isə qeyri-rəsmi olduğu bildirilərsə, İşgəncə əleyhinə Konvensiya ilə immunitetlərə dair qaydalar arasında asimmetriya daha güclü şəkildə özünü biruzə verəcəkdir…”.
37. Lord Hofmən lord-hakim Meynsin İşgəncə əleyhinə Konvensiyada işgəncə anlayışının işgəncə əməllərinə hər hansı rəsmi xarakter vermədiyinə dair gəldiyi nəticəni qeyri-qənaətbəxş hesab etmiş və bunun izahını aşağıdakı kimi vermişdir:
“83. …Bu işgəncə əməlləri ya rəsmi əməllərdir, ya da yox. İşgəncə əleyhinə Konvensiya bu əməllərə rəsmi xarakter vermir; onlar Konvensiyanın əhatə dairəsinə düşmək üçün ilk növbədə rəsmi olmalıdır. Və əgər onlar Konvensiyanın əhatə dairəsinə düşmək üçün kifayət qədər rəsmidirsə, onların immunitetin yaranması üçün kifayət qədər rəsmi hesab edilməməsini başa düşmürəm”.
38. O, həmçinin Apellyasiya Məhkəməsinin yurisdiksiyanın həyata keçirilməsinə təklif etdiyi yanaşmanı qeyri-məqbul hesab etmişdir. Həmin yanaşmaya görə dövlət immuniteti öz üzərinə qoyulmuş deyil, “dövlətlər arasında hər hansı fərq qoyulmadan beynəlxalq hüquqla müəyyən edilmiş” məhdudiyyətdir. O belə bir nəticəyə gəlmişdir ki, “dövlətin məhkəmə hakimiyyətinin bu deyil, digər bir xarici ölkənin vəzifəli şəxsləri barədə işgəncə iddialarının araşdırılmasına icazə verilməsi barədə qərar qəbul etmək səlahiyyətinə malik olması son dərəcə ədalətsizlik olardı”.
II. MÜVAFİQ DAXİLİ QANUNVERİCİLİK VƏ TƏCRÜBƏ
A. Dövlət immuniteti haqqında 1978-ci il qanunu
39. 1978-ci il tarixli qanunun 1-ci hissəsi mülki işlərdə dövlət immunitetinin hədlərini tənzim edir. 1-ci maddədə qeyd edilir:
“1(1) Bu qanunun bu hissəsinin aşağıdakı müddəalarında nəzərdə tutulmuş hallardan başqa digər hallarda dövlətlər Birləşmiş Krallığın məhkəmələrinin yurisdiksiyasından immunitetə malikdirlər.
(2) Dövlət sözü gedən prosesdə iştirak etməsə belə, məhkəmə bu maddə ilə müəyyən edilmiş immunitetin həyata keçirilməsini təmin edəcəkdir”.
40. Qanunun birinci hissəsinin digər maddələrində immunitetdən istisnalar müəyyən edilir. Bura aşağıdakılar daxildir: yurisdiksiyaya tabe olma (maddə 2); Birləşmiş Krallıqda həyata keçirilməli olan kommersiya əqdləri və kontraktları (maddə 3); əmək müqavilələri (maddə 4); “Birləşmiş Krallıqda edilmiş hərəkət və ya hərəkətsizliklə” bədənə xəsarət yetirilməsi və ya mülkiyyətə ziyan vurulması (maddə 5); mülkiyyət, sahiblik və mülkiyyətdən istifadə məsələləri (maddə 6); patentlər, əmtəə nişanları və s. (maddə 7); korporasiyaların üzvlüyü (maddə 8); arbitrajlar (maddə 9); kommersiya məqsədləri üçün istifadə olunan gəmilər (maddə 10) və əlavə dəyər vergisi, gömrük rüsumları və s. (maddə 11).
41. 14-cü maddədə qeyd edilir:
“14(1) Bu qanunun bu hissəsi ilə müəyyən edilmiş immunitet və imtiyazlar Birləşmiş Krallıqdan başqa digər istənilən xarici və ya birlik üzvü olan dövlətə tətbiq edilir; dövlət dedikdə aşağıdakılar nəzərdə tutulur –
(a) suveren və həmin dövlətin rəsmi səlahiyyətlərini həyata keçirən digər başçısı;
(b) həmin dövlətin hökuməti;
(c) həmin hökumətin istənilən şöbəsi,
lakin burada həmin dövlətin icra orqanlarından fərqli olan və təqib edilməsi mümkün olan hər hansı qurum (bundan sonra “ayrıca qurum”) nəzərdə tutulmur.
(2) Ayrıca qurum yalnız və yalnız aşağıdakı hallarda Birləşmiş Krallığın məhkəmələrinin yurisdiksiyasından immunitetə malikdir –
(a) əgər proses bu qurum tərəfindən dövlətə aid səlahiyyətlərin icrası ilə bağlı edilən əməllə bağlıdırsa; və
(b) əgər işin halları dövlətin bu cür qaydada immunitetdən istifadəsini labüd edirsə”.
B. Propend Finance Ltd Sing və digərinə qarşı [1997] ILR 611 (“Propend”)
42. “Propend” işində Apellyasiya Məhkəməsi 1978-ci il tarixli qanunun Avstraliyanın Federal Polisinin rəisinə tətbiq edilməsi məsələsinə baxmışdır. Məhkəmə cavabdehin immunitetdən istifadə etdiyini hesab etmiş və bunu aşağıdakı kimi izah etmişdir:
“Qulluqçular və ya rəsmilərin dövlət əməli hesab edilən və həmin əmələ münasibətdə xidmət etdikləri dövlətin immunitetdən istifadə etdiyi işlərdə fərdi şəxslər kimi məhkəmə təqibinə məruz qalmaları 1978-ci il tarixli qanunla dövlətə verilən müdafiəni sarsıtmış olacaqdır. 14-cü maddənin 1-ci bəndi xarici dövlətin qulluqçusu və ya rəsmilərinə dövlətin özünə verilən müdafiəni təmin edən norma kimi təfsir olunmalıdır”.
43. Məhkəmə bu yanaşmanın Birliyin üzvü olan və xarici yurisdiksiyalarda geniş şəkildə dəstəkləndiyini qeyd etmiş və bunu təsdiq etmək üçün Almaniya, Kanada və ABŞ məhkəmə təcrübəsinə istinad etmişdir.
C. Regina v. Bow Street Metropolitan Stipendiary Magistrate and Others, ex parte Pinochet Ugarte (No. 3) [2000] 1 AC 147 (“Pinochet (No. 3)”)
44. “Pinochet (No. 3”) işi Çilidə dövlət başçısı olduğu zaman müxtəlif cinayətlər, o cümlədən işgəncə cinayəti törətməkdə şübhəli bilinən senator Auqusto Pinoçetin Birləşmiş Krallıqdan ekstradisiya edilməsinə dair İspaniyanın xahişi ilə bağlı idi. Senator Pinoçet və Çili Hökuməti senatorun şübhəli bilindiyi cinayətlərlə bağlı ratione materiae immunitetdən istifadə etdiyini bildirmişlər. Lordlar Palatası işlə bağlı qərarını 1999-cu ilin martında vermiş və yekdilliklə qət etmişdir ki, cavabdeh ittiham olunduğu işgəncə cinayətləri ilə bağlı cinayət təqibindən immunitetə malik deyildir.
45. Lord Braun-Uilkinson bildirmişdir ki, cavabdeh işgəncə əməllərinə münasibətdə immunitetdən istifadə etmək hüququna malik olmasaydı, ölkə daxili məhkəmə ilk dəfə olaraq müəyyən beynəlxalq cinayətlərə görə immunitetdən istifadənin mümkün olmamasını əsas gətirməklə keçmiş dövlət başçısının immunitetdən istifadəsinə imkan verməyəcəkdi. O, izah etmişdir ki, İşgəncə əleyhinə Konvensiyanın qəbulunun məqsədi işgəncə verməkdə şübhəli şəxsin özünə təhlükəsiz yer tapa bilməyəcəyini təmin edəcək beynəlxalq sistem yaratmaq olmuşdur. O, aşağıdakı mühüm məsələləri qeyd etmişdir: (1) bu kontekstdə “işgəncə” yalnız dövlətin vəzifəli şəxsi və ya rəsmi vəzifələri yerinə yetirən digər şəxs, o cümlədən dövlət başçısı tərəfindən törədilə bilər; (2) yuxarı vəzifəli şəxslərin əmrlərinin icrası məsuliyyətdən azad etmir; (3) universal cinayət yurisdiksiyası mövcuddur; (4) dövlətin immuniteti məsələsini tənzim edən hər hansı aşkar norma mövcud deyil; (5) Çili, İspaniya və Birləşmiş Krallıq hamısı Konvensiyanın iştirakçılarıdır və buna görə də onun müddəaları bu dövlətlər üçün məcburi qüvvəyə malikdir.
46. O, işin halları ilə bağlı aşağıdakıları qeyd etmişdir:
“Burada cavab verilməli olan sual senator Pinoçet tərəfindən təşkili iddia olunan dövlət işgəncə siyasətinin (əgər sübuta yetirilərsə) onun tərəfindən dövlət başçısı kimi rəsmi funksiyalarının icrası ilə bağlı törətdiyi əməl olub-olmadığının müəyyən edilməsidir. Cinayət törədilməsinin dövlət başçısının funksiyası ola bilməyəcəyini qeyd etmək kifayət deyil. Ölkə qanunvericiliyinə əsasən cinayət hesab olunan əməllər yenə də rəsmi şəkildə həyata keçirilə və buna görə də ratione materiae yurisdiksiya məsələsinin ortaya çıxmasına səbəb ola bilər. Bu iş daha yaxından təhlil edilməlidir.
47. O, belə bir fikirdə idi ki, İşgəncə əleyhinə Konvensiyada müəyyən edilmiş işgəncənin törədilməsinin dövlətin funksiyası ola bilmədiyini demək üçün möhkəm əsaslar mövcuddur. Bununla yanaşı, İşgəncə əleyhinə Konvensiyanın qüvvəyə minməsindən öncə işgəncə beynəlxalq cinayətinin jus cogens norma kimi mövcud olmasının dövlətin işgəncə siyasətinin təşkilinin immunitetin verilməsi məqsədləri üçün rəsmi funksiya hesab edilə bilməyəcəyi qənaətinə gəlinməsi üçün kifayət edib-etmədiyi onda şübhələr doğurur. O, fikrini belə davam etdirmişdir:
“… Həmin dövrə qədər işgəncə cinayətinin cəzalandırılması üçün universal yurisdiksiyanın hər hansı forması mövcud deyildi və ona tam beynəlxalq cinayət kimi baxmaq mümkün deyildi. Lakin fikrimcə İşgəncə əleyhinə Konvensiya boşluğu doldurmuş, ümumdünyəvi universal yurisdiksiyanı təsbit etmişdir. Bundan əlavə, o, bütün üzv dövlətlərdən işgəncə cinayətini qadağan etməyi tələb etmişdir: Maddə 2. Beynəlxalq hüququn özünün qadağan etdiyi və kriminallaşdırdığı bir şey necə beynəlxalq hüquqi məqsədlər üçün rəsmi funksiya hesab oluna bilər?”.
48. Lord Braun-Uilkinson hesab etmişdir ki, işgəncə rejiminin həyata keçirilməsi ratione materiae immunitet məsələsini ortaya çıxaran dövlət funksiyası olsaydı, bu, qəribə nəticələrə yol açardı. Belə immunitet dövlətin funksiyalarını həyata keçirən bütün dövlət rəsmilərinə aid olduğundan və İşgəncə əleyhinə Konvensiyaya görə işgəncə beynəlxalq cinayəti yalnız vəzifəli şəxs və ya rəsmi funksiyaları həyata keçirən şəxs tərəfindən törədilə bildiyindən, işgəncə törədən bütün şəxslər immunitetdən istifadə etmiş olacaqlar. Buradan isə belə çıxacaq ki, Çili immuniteti aradan qaldırmaq istəmədiyi halda cavabdehin işgəncə törətmək ittihamı ilə bağlı işinə Çilidən kənarda heç bir ölkə tərəfindən ədalətli şəkildə baxıla bilməyəcəkdir. O, fikirlərini belə yekunlaşdırmışdır:
“…Buna görə də vəzifəli şəxslər tərəfindən törədilən işgəncə üzərində universal yurisdiksiyanın bütün müfəssəl strukturu uğursuz şəkildə verilmişdir və İşgəncə əleyhinə Konvensiyanın əsas məqsədlərindən biri olan işgəncə cinayətini törətməkdə şübhəli bilinən şəxslərin cəzasız qalacaqlarına imkan verməmək üçün sistem yaratmaq məqsədi təmin olunmayacaqdır. Mənim fikrimcə bütün bu amillər birlikdə onu göstərir ki, keçmiş dövlət başçıları üçün immunitetin saxlanması anlayışı İşgəncə əleyhinə Konvensiyanın müddəaları ilə bir araya sığmır”.
49. Kreyqheddən olan lord Houp rəsmi funksiyalar konsepsiyasının bu işdə törədilməsi iddia olunan əməllərə bənzəyən, qeyri-rəsmi xarakterli deyil, dövlət səlahiyyətinin həyata keçirilməsi ilə bağlı əməllərlə bağlı məsələyə öz münasibətini bildirmişdir. O qeyd etmişdir:
“… Hesab edirəm ki, bu məsələnin cavabı beynəlxalq adət hüququnda tam şəkildə verilmişdir. Əsas məsələ bu əməllərin qeyri-rəsmi, yoxsa dövlət başçısı kimi səlahiyyətlərin həyata keçirilməsi ilə bağlı əməllər olduğunu müəyyənləşdirməkdir. Yəni məsələ əməlin dövlətin maraqlarının həyata keçirildiyi, yoxsa öz şəxsi maraqları və ya xeyri üçün edildiyini, yaxud da dövlət üçün edildiyini müəyyən etməkdir. Dövlət üçün edilmiş əməllərdə cinayət tərkibli hərəkətlərə yol verilməsi immuniteti aradan qaldırmır…
Deyilə bilər ki, öz dövlətinin qanunlarına və konstitusiyasına uyğun olaraq cinayət hesab olunan və ya beynəlxalq adət hüququnun cinayət hesab etdiyi əməlləri etmək dövlət başçısının funksiyasına aid ola bilməz. Lakin hesab edirəm ki, məsələyə bu cür yanaşma prinsip etibarı ilə əsassızdır. Ratione materiae immunitet dövlət başçısının hökumətin funksiyalarını həyata keçirən zaman etdiyi bütün hərəkətləri müdafiə edir. Bu hərəkətlərin edilməsinin məqsədi onları sonradan təhlil edilməkdən müdafiə edir. Beynəlxalq hüquq tərəfindən tanınmış yanaşmaya yalnız iki istisna vardır. Birincisi dövlət başçısının ölkənin rəhbəri vəzifəsi adı altında gizlətdiyi, lakin əslində öz xeyri və marağı üçün etdiyi cinayət əməlləri ilə bağlıdır. …İkincisi qadağan olunması beynəlxalq hüquqda jus cogens statusu almış əməllərdir…”.
50. Lord Houp belə nəticəyə gəlmişdir ki, İşgəncə əleyhinə Konvensiyanın qəbul edilməsindən sonra onu imzalamış dövlətlərdən heç biri bu tarixdən sonra beynəlxalq cinayət hesab olunan sistematik və ya geniş miqyaslı işgəncə ilə bağlı iddialar olduğu təqdirdə ratione materiae immunitetdən istifadə edə bilməz. O, bunu aşağıdakı kimi izah etmişdir:
“Mən buna imtina məsələsi kimi baxmazdım. Eyni zamanda mən keçmiş dövlət başçılarının 1-ci maddədə müəyyən edilmiş bütün rəsmi işgəncə əməllərinə münasibətdə ratione materiae immunitetdən məhrum edilməli olmalarının İşgəncə əleyhinə Konvensiyanın şərti kimi nəzərdə tutulduğunu da qəbul etmirəm. Burada söhbət ondan gedir ki, belə ağır beynəlxalq cinayətlərlə bağlı beynəlxalq adət hüququ ilə Çilinin Konvensiyanı ratifikasiya etməsinə qədərki dövrdə tanınmış öhdəliklər həmin tarixdən sonra törədilmiş cinayətlər üzərində Birləşmiş Krallığın yurisdiksiyasını həyata keçirməsinə ratione materiae immuniteti əsas gətirməklə edilən etirazdan daha güclüdür”.
51. Lord Hatton belə nəticəyə gəlmişdir ki, İşgəncə əleyhinə Konvensiyanın açıq niyyəti ondan ibarət idi ki, bir dövlətin işgəncə törətmiş vəzifəli şəxsi başqa bir dövlətin ərazisində olduqda həmin dövlət tərəfindən məsuliyyətə cəlb olunmalıdır. Buna görə də o hesab etmişdir ki, cavabdeh Konvensiyanın qüvvəyə minməsindən sonra işgəncə əməli törədilməsinin dövlət başçısının funksiyası olmasının iddia edə bilməz. Cavabdeh tərəfindən ittiham olunduğu işgəncə əməlləri onun dövlət başçısı kimi vəzifələrinin icrası ilə bağlı törədilsə də, bu əməllər beynəlxalq hüquqa əsasən dövlət başçısının funksiyası hesab oluna bilməz. Belə ki, beynəlxalq hüquq işgəncədən dövlət tərəfindən hər hansı bir şəkildə bir tədbir kimi istifadə edilməsi imkanını açıq şəkildə qadağan etmiş və onu beynəlxalq cinayət kimi qiymətləndirmişdir.
52. Nyudiceytdən olan lord Saville razılaşmışdır ki, İşgəncə əleyhinə Konvensiyanın qüvvəyə minməsindən sonra işgəncə əməlinə görə ratione materiae dövlət immuniteti həmin Konvensiyanın müddəaları ilə bir araya sığa bilməz. Buna görə də buradan belə çıxır ki, İspaniya, Çili və Birləşmiş Krallıq Konvensiyanın iştirakçısı olduqdan sonra bu üç ölkə arasında ratione materiae dövlət immuniteti ümumi qaydasından istisnanın olmasına razılıq mövcuddur.
53. Lord Millet qət etmişdir ki, İşgəncə əleyhinə Konvensiyada işgəncənin anlayışı ratione materiae immunitetin mövcudluğu ilə tamamilə bir araya sığmır. O, fikrini belə yekunlaşdırmışdır:
“… Çili Respublikası İşgəncə əleyhinə Konvensiyanın iştirakçısı idi və bununla da o, xarici milli məhkəmələrin üzərinə rəsmi qaydada işgəncədən istifadə edilməsi ilə bağlı cinayət yurisdiksiyanın həyata keçirilməsi öhdəliyinin qoyulmasına razılıq vermişdir. Mən buna onun immunitetdən imtinası kimi baxmıram. Mənim fikrimcə imtina ediləsi immunitet mövcud deyildi. Bu, elə əməldir ki, o, yalnız normal olaraq immunitet məsələsinin ortaya çıxmasına səbəb olacaq şəraitdə törədilə bilər. Beynəlxalq birlik elə bir cinayət ortaya çıxarmışdır ki, ona münasibətdə ratione materiae immunitet güman ki, tətbiq oluna bilməz. Ola bilməz ki, beynəlxalq hüquq bir tərəfdən jus cogens xarakterə malik cinayət əməlini müəyyən etsin, digər tərəfdən isə onun qoymaq istədiyi öhdəliklə bir araya sığan immuniteti müəyyənləşdirsin”.
54. O, mülki və cinayət işləri ilə bağlı fərqi aşağıdakı kimi izah etmişdir:
“…Mən dövlət tərəfindən həyata keçirilmiş işgəncədən zərərçəkmişlərin hüquq pozuntusuna yol vermiş dövlətin işinə xarici ölkə məhkəməsində baxılması hüququndan imtina edilməsində və eyni zamanda hüquq pozuntusuna yol vermiş dövlət tədbir görməkdən imtina etdikdə cavabdeh şəxslərin təqsirləndirilməsi və cəzalandırılmasını başqa dövlətlərə icazə verməkdə (və təbii ki, tələb etməkdə) qeyri-məntiqi və ya ictimai siyasətə zidd heç nə görmürəm. İşgəncə əleyhinə Konvensiyanın məqsədi də məhz budur. Bunu vurğulamaq önəmlidir ki, senator Pinoçet onu vəzifədə saxlamaq istəyən məsul məmurların işgəncəyə yol verdiyi vaxt dövlət başçısı olduğuna görə cinayət məsuliyyətinə cəlb edilməli deyil. O, tabeliyində olanların törətdikləri cinayətlərə görə də məsuliyyətə cəlb olunmur. O, işgəncədən istifadə etməklə terror kompaniyasına əmr vermək və onu yönəltməkdə ifadə olunan öz hərəkətlərinə görə birbaşa cinayət məsuliyyətinə cəlb edilmiş olur…”.
55. Uörs Matraversdən olan lord Fillips də bildirmişdir ki, mülki işlərdə tətbiq olunan immunitet hüququnun prinsipləri heç də mütləq şəkildə cinayət işində də tətbiq olunmalı deyil. O qeyd etmişdir ki, Pinoçet işi təbiət etibarı ilə mülki olsa da, Çili dolayı yola məhkəmə təqibinə məruz qaldığını deyə bilərdi; lakin iş cinayət işi olduqda və Çilinin deyil, cavabdehin şəxsi məsuliyyəti ilə bağlı olduqda həmin arqumentlər işləmir. Bu işdə qaldırılan sualla bağlı lord Fillips lord Saville kimi hesab etmişdir ki, ratione materiae dövlət immuniteti beynəlxalq cinayətlər anlayışı ilə bir araya sığımır. İşgəncə törədilməsi halında İşgəncə əleyhinə Konvensiya ilə əhatə olunacaq yeganə hərəkət tətbiq edildiyi təqdirdə ratione materiae immunitetin aid ediləcəyi hərəkət olduğundan, Konvensiya belə bir immunitetin tətbiq edilməsi ilə bir araya sığa bilməzdi.
56. Çilidən olan lord Qof fərqli düşüncə ifadə edərək bildirmişdir ki, bu işdə işgəncə ilə bağlı dövlət immunitetinin istisna olunmasının yalnız İşgəncə əleyhinə Konvensiya vasitəsilə edilməsinin mümkünlüyü açıq-aşkardır. O hesab etməmişdir ki, dövlətin immunitetdən imtinasının açıq ifadə edilməsi kimi mövcud prinsip işgəncənin dövlətin funksiyası olmadığı və buna görə də bu əmələ münasibətdə ratione materiae immunitetin tətbiq edilmədiyinin təsbit olunması ilə yan keçilə bilər. O, İşgəncə əleyhinə Konvensiyanın bağlanması ilə əlaqədar aparılan danışıqlarda dövlət immunitetindən imtina məsələsinin müzakirə edildiyini təsdiq edən hər hansı sübutun olmadığını vurğulamışdır. O daha sonra qeyd etmişdir ki, ratione materiae immunitet istisna edilmiş olsaydı keçmiş dövlət başçıları və məsul vəzifəli şəxslər müxtəlif siyasi təfəkkürə malik dövlətlərin irəli sürə biləcəkləri əsassız iddialarla üzləşmək qorxusundan xaricə səfər edən zaman iki dəfə fikirləşməli olacaqdılar. Buna görə də o, dövlət immunitetinin tətbiq edildiyi nəticəsinə gəlmişdir.
D. Yurisdiksiyadan kənar iddia ərizəsinin təqdim edilməsi
57. İngiltərə və Uels üçün Mülki Prosessual Qaydaların 6-cı hissəsi yurisdiksiyadan kənar iddia ərizələrinin verilməsi məsələlərini tənzim edir. Mübahisənin baş verdiyi zaman Qaydaların 6.20-ci və 6.21-ci maddələrinə əsasən yurisdiksiyadan kənar iddia ərizəsinin təqdim edilməsinə icazə almaq məqsədilə iddiaçı iddianın təmin edilməsi üçün ağlabatan perspektivlərin olmasını sübut etməli, məhkəməni mövcud işin iddianın qaldırılmasına icazə verilməsi üçün diskresiyanın həyata keçirilməli olduğu müvafiq iş olduğuna inandırmalı və İngiltərə və Uelsin iddianın qaldırılması üçün münasib ölkə olduqlarını sübut etməli idi.
E. Cinayət işlərində kompensasiya
58. Cinayət işləri üzrə məhkəmələr haqqında 2000-ci il tarixli qanunun 130-cu maddəsinə görə cinayət məhkəməsi cinayətin törədilməsi nəticəsində şəxsə vurulmuş xəsarətə, itkiyə və ya ziyana görə kompensasiya ödənilməsini tələb etmək səlahiyyətinə malikdir. Belə tələb sadə və açıq, kompensasiyanın məbləğinin dəqiq və asan şəkildə müəyyən edilə biləcəyi və hakimin sərəncamında zəruri sübutların olduğu işlərdə edilir. O, itkinin məbləğinin müəyyən edilməsinin mürəkkəb olduğu mülki işlər üzrə ziyanı əvəz etmir.
III. MÜVAFİQ BEYNƏLXALQ HÜQUQİ SƏNƏDLƏR
A. İşgəncənin qadağan edilməsi
59. Birləşmiş Krallıq, Səudiyyə Ərəbistanı və 151 digər dövlət BMT-nin 1984-cü il tarixli İşgəncə əleyhinə Konvensiyasının iştirakçılarıdır. Konvensiyanın 1-ci maddəsində qeyd edilir:
“1. Bu Konvensiyanın məqsədləri üçün “işgəncə” dedikdə, hər hansı bir şəxsə, ondan və ya üçüncü şəxsdən məlumat, yaxud etiraf əldə etmək üçün, onu, özünün, yaxud üçüncü şəxsin törətdiyi, yaxud törədilməsində şübhəli bilindiyi, şübhə doğuran hərəkətə görə cəzalandırmaq üçün, həmçinin onu, yaxud üçüncü şəxsi qorxutmaq və ya məcbur etmək üçün, yaxud hər hansı xarakterli ayrı-seçkiliyə əsaslanan hansısa səbəbə görə dövlətin vəzifəli şəxsi, yaxud rəsmi şəxs kimi çıxış edən başqa bir şəxs tərəfindən, yaxud onların təhriki və ya məlumatlılığı, yaxud göz yumması ilə qəsdən fiziki, yaxud mənəvi cəhətdən güclü ağrı və ya əzab verən hər hansı hərəkət başa düşülür. Yalnız qanuni sanksiyalar nəticəsində baş verən, bu sanksiyaların ayrılmaz tərkib hissəsi olan, yaxud onların təsadüfən doğurduğu ağrı və ya əzablar bu anlayışa daxil deyil.
2. Bu maddə daha geniş tətbiq müddəaları nəzərdə tutan, yaxud tuta bilən hər hansı beynəlxalq müqaviləyə və ya milli qanunvericiliyə xələl gətirmir”.
60. Konvensiyanın 2-ci maddəsinin 1-ci bəndi dövlətlərdən “yurisdiksiyası altında olan bütün ərazilərdə işgəncə əməllərinin qarşısının alınması üçün səmərəli qanunvericilik, inzibati, hüquqi və digər tədbirlər” görməyi tələb edir.
61. 4-cü maddə dövlətlərin üzərinə bütün işgəncə əməllərini, o cümlədən işgəncə törətməyə cəhd etmə və ya işgəncə törətmədə iştirakçılığın özünü cinayət qanunvericiliyi ilə qadağan etmək öhdəliyini qoyur.
62. 5-ci maddədə qeyd edilir:
“1. Hər bir iştirakçı dövlət aşağıdakı hallarda 4-cü maddədə göstərilən cinayətlər barəsində öz yurisdiksiyasının bərqərar edilməsi üçün zəruri ola biləcək tədbirləri görür:
a) cinayətlər onun yurisdiksiyasında olan hər hansı ərazidə və ya həmin dövlətdə qeydiyyatdan keçirilmiş dəniz, yaxud hava gəmisində törədildikdə;
b) güman edilən cinayətkar həmin dövlətin vətəndaşı olduqda;
c) cinayətin qurbanı həmin dövlətin vətəndaşı olduqda və həmin dövlət tədbir görülməsini məqsədəuyğun saydıqda.
2. Hər bir iştirakçı dövlət, analoji qaydada, güman edilən cinayətkarın onun yurisdiksiyasındakı hər hansı bir ərazidə olduğu və bu dövlət 8-ci maddəyə müvafiq olaraq, onu bu maddənin 1-ci bəndində xatırlanan dövlətlərin hər hansına təhvil vermədiyi hallarda belə cinayətlər barəsində öz yurisdiksiyasını bərqərar etməkdə zəruri ola biləcək tədbirləri görür.
3. Bu Konvensiya daxili qanunvericiliyə əsasən istənilən cinayət yurisdiksiyasının həyata keçirilməsini istisna etmir”.
63. 14-cü maddədə qeyd edilir:
“1. Hər bir iştirakçı dövlət işgəncə qurbanının əvəz almasını və hüquqi sanksiya ilə gücləndirilən ədalətli və adekvat kompensasiya hüququna, o cümlədən mümkün qədər tam reabilitasiya vasitələrinə malik olmasını öz hüquq sistemində təmin edir. İşgəncə qurbanı işgəncə nəticəsində ölərsə, kompensasiya almaq hüququ onun öhdəsində olanlara verilir.
2. Bu maddədə heç nə işgəncə qurbanının və ya digər şəxslərin milli qanunvericiliyə əsasən mövcud ola bilən hər hansı kompensasiya almaq hüququna toxunmur”.
64. İşgəncə əleyhinə Konvensiyanı ratifikasiya edən zaman Amerika Birləşmiş Ştatları 14-cü maddə ilə bağlı qeyd-şərt irəli sürmüşdür. Bu qeyd-şərtə görə 14-cü maddə iştirakçı dövlətdən yalnız həmin dövlətin yurisdiksiyası altında olan ərazidə törədilən işgəncə əməlləri nəticəsində vurulmuş ziyanla bağlı iddia qaldırmaq hüququnu təmin etməyi tələb edir.
65. İşgəncə Əleyhinə Komitə Səudiyyə Ərəbistanı tərəfindən təqdim edilmiş dövri hesabatla (CAT/C/CR/28/5) bağlı 2002-ci il 12 iyun tarixli nəticə və tövsiyələrində bildirmişdir ki, Səudiyyə Ərəbistanında İşgəncə əleyhinə Konvensiyanın pozulması ilə bağlı şikayətlərin araşdırılması üçün səmərəli mexanizmin təmin edilməsinin açıq-aşkar həyata keçirilməməsi narahatlıq doğurur. Konvensiyanı pozan hərəkətlərə görə kompensasiyanın verilməsi məqsədilə mexanizmlər yaradılsa da, təcrübədə kompensasiyanın nadir hallarda verildiyi ortaya çıxır və beləliklə də, Konvensiya ilə təmin edilmiş hüquqlardan tam istifadə edilməsi məhdudlaşdırılır.
66. Komitə Kanada tərəfindən təqdim edilmiş dövri hesabatla (CAT/C/CR/34/CAN) bağlı 2005-ci il 7 iyul tarixli nəticə və tövsiyələrində bildirmişdir ki, Kanadada bütün işlər üzrə işgəncədən zərər çəkmiş şəxslərə mülki qaydada kompensasiyanın ödənilməsini təmin edəcək səmərəli mexanizmlərin olmaması narahatlıq doğurur. Kanada ərazisində törədilmiş işgəncəyə görə kompensasiya almaq mümkün olsa da, başqa dövlətin ərazisində törədilmiş eyni əmələ görə bu mümkün deyil. Komitə Kanadaya “Konvensiyanın 14-cü maddəsi ilə bağlı mövqeyinə yenidən baxmaq və işgəncədən zərər çəkmiş bütün şəxslərin mülki qaydada kompensasiya almalarını təmin etməyi” tövsiyə etmişdir.
67. Komitə 3 nömrəli Ümumi Rəyində (2012-ci il) iştirakçı dövlətlər tərəfindən 14-cü maddənin yerinə yetirilməsi məsələsini nəzərdən keçirmişdir. Pozulmuş hüquqlarının bərpası hüququnun həddi barədə o, inter alia, qeyd etmişdir:
“22. Konvensiyaya görə iştirakçı dövlətlərdən yurisdiksiyası altında olan istənilən ərazidə tapılan işgəncə törətməkdə şübhəli bilinən şəxsləri təqib və ya ekstradisiya etmək və bunun üçün zəruri qanunvericiliyi qəbul etmək tələb olunur. Komitə hesab edir ki, 14-cü maddənin tətbiqi iştirakçı dövlətin ərazisində, onun vətəndaşı tərəfindən və ya vətəndaşına qarşı işgəncə cinayətinin törədilməsi halları ilə məhdudlaşmır. Komitə iştirakçı dövlətlərə onların ərazilərindən kənarda işgəncəyə və ya pis rəftara məruz qalmış zərərçəkmişlərin hüquqlarının mülki qaydada qorunması üçün səy göstərməyi tövsiyə etmişdir. Bu, xüsusilə zərərçəkmişin 14-cü maddədə nəzərdə tutulmuş hüquqlarını cinayətin baş verdiyi ölkənin ərazisində həyata keçirə bilmədiyi hallarda xüsusilə önəmlidir. Təbii ki, 14-cü maddə iştirakçı dövlətlərdən işgəncə və ya pis rəftardan zərərçəkmiş bütün şəxslərin hüquq müdafiə vasitələrindən istifadə edə və hüquqlarını bərpa edə bilmələrini təmin etməyi tələb edir.
68. Dövlət immuniteti və hüquqlarının bərpası hüququna maneələr məsələsi ilə bağlı Komitə aşağıdakıları qeyd etmişdir:
“42. Eyni şəkildə beynəlxalq hüquq normalarını pozmaqla istənilən dövlətə və ya onun nümayəndələrinə, yaxud da qeyri-dövlət qurumlarına işgəncə və ya pis rəftarla bağlı immunitetin verilməsi zərərçəkmişlərin pozulmuş hüquqlarının bərpası öhdəliyi ilə birbaşa ziddiyyət təşkil edir. İmmunitetin qanunla icazə verildiyi və ya de facto mövcud olduğu hallarda o, zərərçəkmişlərin hüquqlarını tam bərpa etməsinin qarşısını alır. Belə ki, o, cinayətkarların cəzasız qalmasına imkan yaratmaqla zərərçəkmişlərin 14-cü maddədə nəzərdə tutulmuş hüquqlarının tam təmin olunmasını mümkünsüz edir. Komitə bəyan edir ki, milli təhlükəsizlik arqumentlərindən heç bir halda zərərçəkmişlərin hüquqlarının bərpasından imtina edilməsi üçün istifadə edilə bilməz”.
69. “Prokuror Furundzijaya qarşı” (1999, 38 ILM 317) işində keçmiş Yuqoslaviya üzrə Beynəlxalq Cinayət Tribunalı işgəncənin qadağan edilməsinin jus cogens olduğunu qət etmişdir ki, bu da qadağanın beynəlxalq birliyin ən əsas standartlarından biri olması anlamına gəlir. “Prokurur Delacic və Digərlərinə qarşı” (16 noyabr 1998-ci il, IT-96-21-T nömrəli iş) və “Prokuror Kunaraca qarşı” (22 fevral 2001-ci il, IT-96-23-T və IT 96 23/1 nömrəli işlər) işlərində də eyni bəyanatlara rast gəlinir.
B. Dövlət immuniteti
1. Dövlət immuniteti haqqında 1972-ci il tarixli Avropa Konvensiyası (“Bazel Konvensiyası”)
70. Bazel Konvensiyası Avropa Şurasının üzvü olan doqquz dövlət tərəfindən imzalanmış və səkkiz dövlət tərəfindən (o cümlədən 1979-cu ildə Birləşmiş Krallıq) ratifikasiya edilmişdir.
71. Konvensiyanın 15-ci maddəsinə görə proses Konvensiyanın 1-14-cü maddələrinin təsiri dairəsinə düşmədikdə iştirakçı dövlətlər digər iştirakçı dövlətin yurisdiksiyasından immunitetə malikdir. 27-ci maddəyə görə “razılığa gələn dövlət” anlayışı dövlətdən ayrı olan və məhkəmədə müstəqil şəkildə iddia qaldıra və təqib oluna bilən hər hansı hüquqi şəxsə aid edilmir (həmin quruma dövlət funksiyaları həvalə edilsə belə).
72. 1-14-cü maddələrə əmək müqavilələri (maddə 5), şirkətlərdə və digər kollektiv birliklərdə iştirak (maddə 6), kommersiya əqdləri (maddə 7), əqli və sənaye mülkiyyəti (maddə 8), mülkiyyət, sahiblik və mülkiyyətdən istifadə (maddə 9), forum dövlətin ərazisində baş vermiş hərəkət və ya hərəkətsizlik nəticəsində şəxsə xəsarət yetirilməsi və ya mülkiyyətə ziyan vurulması (maddə 11) və arbitraj sazişləri (maddə 12) ilə bağlı məsələlər daxildir.
73. 24-cü maddə dövlətə 1-13-cü maddələrin təsir dairəsinə düşmədiyi hallarda 15-ci maddənin müddəalarına baxmayaraq məhkəmələrinin Konvensiya iştirakçısı olmayan dövlətlərlə eyni həddə digər iştirakçı dövlətlərə qarşı olan işlərə baxmasına icazə verdiyini bəyan etməyə imkan verir. Birləşmiş Krallıq da daxil olmaqla altı dövlət belə bir bəyanat vermişdir.
2. Dövlətlərin və onların mülkiyyətinin yurisdiksional immuniteti haqqında 2004-cü il tarixli BMT Konvensiyası (“BMT-nin Jurisdiksional İmmunitetlər haqqında Konvensiyası”)
74. 1991-ci ildə Beynəlxalq Hüquq Komissiyası (“BHK”) dövlətlərin yurisdiksional immunitetləri haqqında Maddələr Layihəsini qəbul etmişdir.
75. Maddələr Layihəsinin əsasında hazırlanmış Yurisdiksional immunitetlər haqqında BMT Konvensiyası 2004-cü ildə qəbul edilmişdir. On dörd dövlət Konvensiyanın iştirakçısıdır və daha on səkkiz dövlət onu imzalamışdır. Konvensiya hələ də qüvvəyə minməmişdir, belə ki, onun qüvvəyə minməsi üçün otuz dövlətin ratifikasiyası tələb olunur. Birləşmiş Krallıq Konvensiyanı imzalasa da, ratifikasiya etməmiş, Səudiyyə Ərəbistanı isə 2010-cu il 1 sentyabrda Konvensiyaya qoşulmuşdur.
76. 5-ci maddədə ümumi prinsip kimi təsbit edilmişdir ki, dövlət digər dövlətin məhkəmələrinin yurisdiksiyasından immunitetə malikdir. 2-ci maddənin 1-ci hissəsinin b) bəndinin iv) yarımbəndində “dövlət” anlayışına dövlət nümayəndəsi funksiyasını yerinə yetirən şəxslər də daxil edilmişdir. BHK-nın 1991-ci il tarixli Maddələr Layihəsinin bu normasına (burada 2-ci maddənin 1-ci hissəsinin b) bəndinin iv) yarımbəndi kimi çıxış edir) verdiyi şərhində aşağıdakılar qeyd edilir:
“(17) Dövlət immunitetindən istifadə edən beşinci və sonuncu kateqoriya dövləti 1-ci hissənin b) bəndinin i)-iv) yarımbəndlərində qeyd edilmiş ilk dörd kateqoriyada əks olunmuş formada təmsil etmək səlahiyyəti olan bütün fiziki şəxsləri əhatə edir. Belə ki, suverenlər və dövlət başçıları geniş mənada dövlətin hökumətinin orqanları olduqları üçün bu kateqoriyaya, həmçinin birinci kateqoriyaya daxil olurlar. Digər nümayəndələrə təmsilçilik funksiyalarını həyata keçirən hökumətin başçıları, nazirlər, səfirlər, missiya rəhbərləri, diplomatik agentlər və konsulluq işçiləri daxildirlər. 1-ci hissənin v) bəndinin v) yarımbəndində “bu qisimdə” anlayışı bu immunitetlərin onlara ratione materiae təmsilçilik funksiyalarına görə verildiyini izah etmək məqsədilə edilmişdir”.
77. Jurisdiksional İmmunitetlər haqqında BMT Konvensiyasının 6-cı maddəsinin 1-ci bəndinə görə dövlət başqa bir dövlətə qarşı öz məhkəmələrində işə baxmaqdan imtina etməklə dövlət immunitetini təmin edəcəkdir. 6-cı maddənin 2-ci bəndinə görə dövlətin məhkəməsində keçirilən proses o zaman başqa bir dövlətə qarşı qaldırılmış hesab olunacaq ki, həmin başqa dövlət bu prosesə tərəf kimi cəlb olunsun və ya o, tərəf kimi cəlb olunmasa da, proses faktiki olaraq həmin dövlətin mülkiyyətinə, hüquqlarına, maraqlarına və ya fəaliyyətinə toxunmuş olsun.
78. Konvensiyanın III hissəsində dövlət immunitetinin tətbiq olunmadığı proseslər təsbit olunmuşdur. Bura kommersiya əqdləri (maddə 10), əmək müqavilələri (maddə 11), ), tamamilə və ya qismən forum dövlətin ərazisində baş vermiş hərəkət və ya hərəkətsizlik nəticəsində şəxsə xəsarət yetirilməsi və ya mülkiyyətə ziyan vurulması (maddə 12), mülkiyyət, sahiblik və mülkiyyətdən istifadə (maddə 13), əqli və sənaye mülkiyyəti (maddə 14), şirkətlərdə və digər kollektiv birliklərdə iştirak (maddə 15), dövlətin mülkiyyətçisi olduğu və ya onun tərəfindən işlədilən gəmilər (maddə 16) və arbitraj sazişləri (maddə 17) ilə bağlı məsələlər daxildir.
79. Jurisdiksional İmmunitetlər haqqında BMT Konvensiyası jus cogens normaların pozulması ilə bağlı dövlətin immunitetinə istisnanı (“jus cogens istisna”) nəzərdə tutmamışdır. Beynəlxalq Hüquq Komissiyası 1999-cu ildə keçirilmiş əlli birinci sessiyasında Baş Assambleyanın Maddələr Layihəsinə dair 53/98 nömrəli qətnaməsinə uyğun olaraq Dövlətlərin və Onların Mülkiyyətinin Jurisdiksional İmmunitetləri üzrə işçi qrupu təsis etmişdir. Baş Assambleya qətnaməsində BHK-nı Maddələr Layihəsinin qəbul edilməsindən sonra dövlətlərin təcrübəsində son dövrlərdə baş vermiş yeniliklər və digər amilləri nəzərə almaqla bu Layihə ilə bağlı həll edilməmiş vacib məsələlərə dair ilkin rəylərini təqdim etməyə dəvət etmişdir. Buna görə də işçi qrup, inter alia, bu sahədə mövcud olan yurisdiksional immunitetə dair son təcrübəni nəzərdən keçirmişdir. O, dövlətlərin təcrübəsi və qanunvericiliyində son təcrübəni qeyd etmiş və dövlətin vəzifəli şəxslərinin dövlətin öz ərazisində törətdikləri cinayət əməllərinə görə istər mülki, istərsə də cinayət işlərində immunitetdən istifadə etmələrinin yolverilməzliyinə dair mövqeyə müəyyən dəstəyin olmasına istinad etmişdir. 2004-cü ildə Konvensiyanın qəbul edilməsinə qədər Maddələr layihəsinə hər hansı dəyişiklik edilməsi barədə təklif verilməmişdir.
80. Konvensiyanın ratifikasiya edilməsi zamanı üç dövlət bəyanat vermişdir. Norveç və İsveç bəyan etmişlər ki, Konvensiya insan hüquqlarının müdafiəsi sahəsində gələcəkdə baş verə biləcək istənilən dəyişikliyə hər hansı xələl gətirmir. İsveçrə hesab etmişdir ki, 12-ci maddə dövlətə aid edilə bilən və forum dövlətin ərazisindən kənarda baş verən insan hüquqlarının ciddi pozuntularına görə maddi kompensasiyanın verilməsi məsələsini tənzim etmir. Buna görə də o, Norveç və İsveç kimi bəyan etmişdir ki, Konvensiya bununla bağlı beynəlxalq hüquqda baş verəcək dəyişiklərə xələl gətirməyəcəkdir.
3. Beynəlxalq məhkəmələrin bu sahədəki presedent hüququ
(a) Prokuror Blaškić-ə qarşı (1997)110 ILR 607
81. Blaškić işində keşmiş Yuqoslaviya üzrə Beynəlxalq Cinayət Tribunalının Apellyasiya Palatası dövlətin vəzifəli şəxslərinin qanun pozuntularına görə şəxsən məsuliyyət daşıyıb-daşımadıqları məsələsini nəzərdən keçirərək aşağıdakı izahatı vermişdir:
“38. Apellyasiya Palatası Beynəlxalq Tribunalın rəsmi səlahiyyətlərini həyata keçirən dövlətin vəzifəli şəxslərinə məhkəmə bildirişi göndərməsinin mümkünlüyünü istisna edir. Dövlətin vəzifəli şəxsləri sadəcə olaraq dövlətin alətləridirlər və onların rəsmi qaydada etdikləri hərəkətlər yalnız dövlətə aid edilə bilər. Onlar şəxsi xarakter daşımayan, dövlətin adından edilən hərəkətlərinə görə sanksiyalara və ya cəzalara məruz qala bilməzlər. Başqa sözlə, dövlətin vəzifəli şəxsləri şəxsən onlara deyil, adından hərəkət etdikləri dövlətə aid edilən qanunsuz əməllərin nəticələrinə görə məsuliyyət daşıya bilməzlər. Onlar “funksional immunitet”dən istifadə edirlər. Bu qayda 18-19-cu əsrlərdə beynəlxalq adət hüququnda təsbit edilmiş və sonradan dəfələrlə təsdiq olunmuşdur. Ən son Fransa “Rainbow Warrior” işində həmin qaydaya əsaslanan qərar qəbul etmişdir. Bu qayda İsrail tərəfindən “Eichmann” işində də açıq şəkildə təsbit olunmuşdur.
…
41. … Yaxşı məlumdur ki, beynəlxalq adət hüququ hər bir dövlətin daxili quruluşunu müdafiə edir: o, öz daxili quruluşunu müəyyən etmək və xüsusilə dövlətin nümayəndəsi və ya orqanı kimi fəaliyyət göstərən şəxsləri təyin etmək səlahiyyətini hər bir suveren dövlətin ixtiyarına buraxır. Hər bir suveren dövlətin istər daxili səviyyədə, istərsə də beynəlxalq münasibətlər sahəsində fəaliyyət göstərən orqanlarına təlimatlar vermək və həmçinin həmin təlimatlara əməl olunmadığı təqdirdə sanksiyalar və digər vasitələr tətbiq etmək hüququ vardır. Bu müstəsna səlahiyyət o deməkdir ki, hər bir dövlət onun orqanlarından biri tərəfindən rəsmi səlahiyyətləri çərçivəsində edilən hərəkətlərin və bağlanılan əqdlərin dövlətə aid edilməsini tələb etmək hüququna malikdir. Bu zaman da fərdi orqan bu hərəkətlərə və ya əqdlərə görə məsuliyyət daşımır”.
(b) Prokuror Furundzija-ya qarşı
82. “Furundzija” işində keçmiş Yuqoslaviya üzrə Beynəlxalq Cinayət Tribunalı immunitet məsələsinə birbaşa toxunmasa da, işgəncə cinayətini törədənlərin şəxsi məsuliyyəti məsələsinə və işgəncəyə görə işə başlamağın mümkünlüyünə istinad etmişdir:
“155. İşgəncənin beynəlxalq hüququn imperativ norması ilə qadağan edilməsi dövlətlərarası və fərdi səviyyədə digər nəticələr də doğurur. Dövlətlərarası səviyyədə o, işgəncəyə icazə verən istənilən qanunvericilik, inzibati və ya məhkəmə aktını qanundan kənar etməyə xidmət edir. Bir tərəfdən işgəncənin qadağan edilməsinin jus cogens olması ilə bağlı işgəncəyə imkan yaradan müqavilə və adətlərin ab initio etibarsız və puç olduğunu bildirmək, digər tərəfdən isə dövlətin işgəncəyə icazə verən və ya ona yol verən, yaxud da amnistiyalar vasitəsilə onu törədənləri məsuliyyətdən yayındıran hərəkətlər etməsi mənasız olardı. Belə vəziyyət baş vermiş olsaydı, ümumi prinsipi pozan milli tədbirlər və istənilən müvafiq müqavilə norması yuxarıda müzakirə olunan hüquqi nəticələrə səbəb ola bilər və əlavə olaraq beynəlxalq hüquq tərəfindən tanınmazdı. Potensial zərərçəkənlər səlahiyyətli beynəlxalq və ya milli məhkəmə orqanı qarşısında locus standi-yə malik olduqları təqdirdə milli səviyyədə qəbul edilmiş tədbirin beynəlxalq hüquqa zidd olduğunu qət etməyi xahiş etmək üçün işə başlamağı xahiş edə bilərdilər. Yaxud da zərərçəkən ziyanla bağlı xarici məhkəmədə mülki iddia qaldıra və öz ölkəsinin işgəncəyə imkan yaradan aktının hüquqi qüvvəsinə məhəl qoymamağı, inter alia, xahiş edə bilər. Daha əhəmiyyətlisi isə odur ki, bu milli tədbirlərə uyğun olaraq və ya onlardan faydalanaraq hərəkət edən işgəncə cinayətini törədənlər bununla belə sonrakı rejim dövründə xarici dövlətdə və ya öz dövlətində məsuliyyətə cəlb oluna bilərlər. Qısaca, qanunvericilik və ya məhkəmə qurumlarının işgəncəni qadağan edən prinsipi pozmağa milli səviyyədə icazə verə bilməsinə baxmayaraq, fərdlər həmin prinsipə əməl etməyə borcludurlar. Nürnberq Beynəlxalq Hərbi Tribunalı bildirdiyi kimi “fərdlər dövlətlərin qoyduğu tabe olmaq öhdəliyindən üstün qüvvəyə malik olan beynəlxalq vəzifələr daşıyırlar”.
(c) Konqo Demokratik Respublikası Belçikaya qarşı [2002] ICJ Rep 3 (“Həbs Qərarı işi”)
83. Belçika Cenevrə Konvensiyalarının ciddi pozuntusu və bəşəriyyət əleyhinə cinayətlər törətməsi ilə bağlı olaraq Konqo Demokratik Respublikasının fəaliyyətdə olan xarici işlər naziri barədə həbs qərarı qəbul etmişdir. Beynəlxalq Məhkəmə qət etmişdir ki, həbs qərarının qəbul edilməsi və onun beynəlxalq səviyyədə yayılması ilə xarici işlər nazirlərinin beynəlxalq hüquqa əsasən malik olduqları cinayət yurisdiksiyasından immunitetə və toxunulmazlığa hörmətsizlik nümayiş etdirilmişdir. O vurğulamışdır ki, iş yalnız cinayət yurisdiksiyasından immunitet və fəaliyyətdə olan xarici işlər nazirinin toxunulmazlığı ilə bağlıdır. Bu şəxslərə verilən immunitet onları başqa bir dövlətin onların vəzifələrinin yerinə yetirilməsinə mane olacaq istənilən hakimiyyət aktından qorumaq üçün verilir. Xarici işlər nazirinin “rəsmi şəxs” kimi etdiyi hərəkətlərlə “qeyri-rəsmi şəxs” kimi etməsi iddia olunan hərəkətlər arasında hər hansı fərq qoymaq mümkün deyildir. Məhkəmə əlavə etmişdir:
“59. Daha sonra qeyd edilməlidir ki, milli məhkəmələrin yurisdiksiyasını tənzim edən qaydalar yurisdiksional immunitetləri tənzim edən qaydalardan dəqiq fərqləndirilməlidir: yurisdiksiya immunitetin olmaması demək olmadığı kimi immunitetin olmaması da yurisdiksiyanın olması demək deyil. Belə ki, müəyyən ağır cinayətlərin qarşısının alınması və cəzalandırılması haqqında müxtəlif beynəlxalq konvensiyalar dövlətlərin üzərilərinə mühakimə və ya ekstradisiya et öhdəliyini qoyaraq onlardan cinayət yurisdiksiyalarının hüdudlarını genişləndirməyi tələb etsələr də, belə genişləndirmə heç bir halda beynəlxalq adət hüququ ilə müəyyən edilən immunitetlərə, o cümlədən xarici işlər nazirlərinin immunitetlərinə təsir göstərmir…”.
84. Hakimlər Hiqqins, Kuijmans və Buerqental birgə xüsusi rəylərində bildirmişlər ki, immunitet və yurisdiksiya beynəlxalq hüququn iki fərqli, lakin “sıx bağlı” normalarıdır. Yurisdiksiya məsələsi ilə bağlı onlar aşağıdakıları bildirmişlər:
“Mülki işlərdə biz artıq ekstraterritorial yurisdiksiyanın çox geniş formasının cücərtilərini görürük. ABŞ 1789-cu il qanunu əsasında qəbul etdiyi Xaricilərə qarşı delikt iddiaları ilə bağlı qanunda xaricilər tərəfindən ölkə ərazisindən kənarda törədilmiş həm insan hüquqlarının pozuntusu, həm də beynəlxalq hüququn əsas pozuntuları üzərində öz yurisdiksiyasını təsbit etmişdir. Vurulmuş ziyana görə kompensasiyanın ödənilməsi barədə qərarın qəbul edilməsi mümkünlüyü olan bu yurisdiksiya müxtəlif ölkələrdə (Paraqvay, Çili, Argentina, Qvatemala) törədilmiş işgəncə cinayətləri və digər ölkələrdə baş vermiş başqa əsas insan hüquqlarının pozuntuları ilə bağlı həyata keçirilmişdir. Beynəlxalq dəyərlərin mühafizəçisi funksiyasının birtərəfli qaydada həyata keçirilməsi ilə bağlı çox fikir söylənsə də, o, dövlətlər tərəfindən geniş şəkildə tətbiq olunmur”.
85. Onlar immunitet məsələsi ilə bağlı ağır beynəlxalq cinayətlərə görə cəzasızlığın aradan qaldırılması, yurisdiksiyanın daha geniş tətbiqi və qalxan kimi istifadə oluna biləcək immunitetin tətbiqi dairəsinin daha da məhdudlaşdırılması meylinin olduğunu bildirmişlər. Onlar əlavə etmişlər:
“İndi ədəbiyyatda belə bir fikir geniş şəkildə yayılmışdır ki, ağır beynəlxalq cinayətlərə rəsmi əməl kimi baxıla bilməz, belə ki, onlar nə normal dövlət funksiyası, nə də ki, dövlətin təkbaşına (fərddən fərqli olaraq) həyata keçirə biləcəyi funksiyalardır… Bu mövqe dövlətə bağlı motivlərin dövlətin əməllərinin nədən ibarət olduğunu müəyyənləşdirmək üçün münasib test olmadığının daha da başa düşülməsi ilə vurğulanır. Eyni mövqe tədricən dövlətlərin təcrübəsində də öz ifadəsini tapır ki, məhkəmə qərarları və rəyləri də bunun sübutu kimi çıxış edir”.
(d) Cinayət işlərində qarşılıqlı yardımın bəzi məsələlərinə dair (Cibuti Fransaya qarşı), 4 iyun 2008-ci il (“Cibuti Fransaya qarşı”)
86. Bu iş Cibutinin respublika prokuroru və Milli Təhlükəsizlik Xidmətinin başçısının Fransada cinayət təqibindən immuniteti ilə bağlı olmuşdur. Beynəlxalq Məhkəmə qeyd etmişdir:
“194. … Beynəlxalq hüquqda hazırkı iş üzrə tətbiq edilməsi mümkün olmayan 1961-ci il tarixli Diplomatik əlaqələr haqqında Vyana Konvensiyası və 1969-cu il tarixli Xüsusi missiyalar haqqında Konvensiyanın mənasında diplomat olmayan vəzifəli şəxslərin şəxsi immunitetdən istifadə etdiklərini deməyə əsas verən hər hansı əsas yoxdur”.
87. Ratione materiae immunitetin mövcudluğunu məhkəmə belə izah etmişdir:
“196. Prosesin heç bir mərhələsində Cibuti Hökuməti nə Fransa məhkəmələrinə (yurisdiksiyaya etiraz normal olaraq bu məhkəmələrə edilməli idi), nə də bu Məhkəməyə Fransanın barəsində şikayət etdiyi əməllərin onun öz əməlləri olması və respublika prokuroru və Milli Təhlükəsizlik Xidmətinin başçısının bu əməlləri həyata keçirən orqanları, nümayəndələri və təmsilçiləri olması barədə məlumat verməmişdir.
Dövlət orqanı üçün immunitet tələb edən dövlət digər maraqlı dövlətin hakimiyyət orqanlarına bu barədə məlumat verməlidir. Bu, forum dövlətin məhkəməsinin immunitet hüququna hörmət olunmasına təmin etməsinə və həmin dövlətin məsuliyyəti məsələsinin ortaya çıxmamasına imkan yaradır. Bundan əlavə, xarici məhkəməyə immunitetlərlə bağlı öz orqanlarına qarşı məhkəmə prosesinin aparılmaması barədə məlumat verən dövlət bu orqanlar tərəfindən törədilən beynəlxalq hüquq pozuntularına görə məsuliyyəti öz üzərinə götürmüş olur”.
(e) Dövlətin Yurisdiksional İmmunitetləri (Almaniya İtaliyaya qarşı), 3 fevral 2012-ci il
88. Bu iş ikinci dünya müharibəsi dövründə Almaniya tərəfindən İtaliya ərazisində beynəlxalq humanitar hüquq normalarının pozuntuları ilə bağlı Almaniya dövlətinin immunitetdən istifadə etməməsi və Almaniyanın vurduğu ziyana görə kompensasiya ödəməsi barədə İtaliya məhkəmələri tərəfindən bir sıra qərarların qəbul edilməsindən sonra Almaniyanın qaldırdığı şikayətlə bağlıdır. İtaliya Hökuməti iki arqument irəli sürmüşdür: birincisi, qanunsuz əməllər iddianın qaldırıldığı dövlətin ərazisində törədildikdə dövlət immuniteti doktrinasından istisna mümkündür (“ərazi delikti prinsipi”) və ikinci, şikayət jus cogens normanı pozan beynəlxalq cinayətin törədilməsi ilə bağlı olduqda və bu zaman hüquqların bərpasının başqa yolu olmadıqda (“insan hüquqları ilə bağlı istisna”).
89. Almaniya ilə İtaliya arasındakı məsələdə dövlət immunitetinə malik olmaq hüququ beynəlxalq adət hüququndan irəli gəlir. Buna görə də Beynəlxalq Məhkəmə immunitetin mövcudluğu məsələsi ilə bağlı opinio juris ilə yanaşı “tanınmış təcrübə”nin olub-olmadığını araşdırmışdır. O hesab etmişdir ki, dövlət immuniteti qaydası beynəlxalq adət hüququnun ümumi qaydası kimi qəbul edilmişdir və beynəlxalq hüquq və münasibətlərdə mühüm yer tutur.
90. Məhkəmə İtaliya Hökuməti tərəfindən istinad edilən ərazi delikti prinsipini rədd etmişdir. İnsan hüquqları ilə bağlı istisnaya gəlincə, məhkəmə hesab etmişdir ki, bu zaman texniki bir problem ortaya çıxır. Belə ki, burada yurisdiksiya məsələsini müəyyənləşdirmək üçün işin mahiyyəti ilə bağlı araşdırma aparılmalıdır. Bu problemdən başqa məhkəmə müəyyən etmişdir ki, dövlətin belə işlərdə immunitetdən məhrum olunduğu mülahizəsini dəstəkləyən hər hansı təcrübə demək olar ki, mövcud deyil. Belə bir istisna Bazel Konvensiyası və ya Jurisdiksional İmmunitetlər haqqında BMT Konvensiyasında da nəzərdə tutulmamışdır (yuxarıda müvafiq olaraq 70-73-cü və 75-80-ci bəndlərə bax). O, həmçinin Beynəlxalq Hüquq Komissiyasının 1999-cu il tarixli rəyinə və 2004-cü ildə BMT Konvensiyasının qəbul edilməsinə qədər 1991-ci il tarixli Maddələr Layihəsinə hər hansı dəyişikliyin təklif olunmadığına istinad etmişdir (yuxarıda 79-cu bəndə bax).
91. Digər tərəfdən Beynəlxalq Məhkəmə Kanada, Fransa, Sloveniya, Yeni Zelandiya, Polşa və Birləşmiş Krallığın məhkəmələri tərəfindən qəbul edilmiş qərarlara istinad edərək müəyyən etmişdir ki, beynəlxalq adət hüququnda dövlətin immunitetə malik olması hüququnun ittiham olunduğu əməlin ağırlığı və ya pozulduğu iddia olunan normanın imperativ xarakterə malik olması ilə əlaqəli olmadığını sübut edən kifayət qədər çox dövlətin təcrübəsi mövcuddur. O, bununla bağlı Pinoçet (nömrə 3) işi üzrə qərarı fərqləndirmişdir. Belə ki, bu iş dövlətin mülki hüquq pozuntusu nəticəsində vurduğu ziyana görə məsuliyyətini müəyyən etmək üçün başlanmış prosesdə onun özünün immuniteti ilə deyil, keçmiş dövlət başçısının cinayət yurisdiksiyasından immuniteti ilə bağlı idi. Məhkəmə daha sonra Avropa Məhkəməsinin yuxarıda qeyd edilmiş “Əl-Adsani” işi üzrə qərarına və “Kaloqeropulu və Digərləri Yunanıstan və Almaniya qarşı” işi üzrə qərardadına (no. 59021/00, ECHR 2002-X) istinad etmişdir. Məhkəmə bu sənədlərdə beynəlxalq hüquqda işgəncə iddialarının olduğu mülki işlərdə dövlətin immunitetdən istifadə etmədiyi nəticəsinə gəlmək üçün hər hansı bir əsasın olmadığını qət etmişdir.
92. Buna görə də Beynəlxalq Məhkəmə belə nəticəyə gəlmişdir ki, qərarını qəbul edən zaman mövcud beynəlxalq adət hüququna görə dövlətin beynəlxalq insan hüquqları hüququ və ya beynəlxalq silahlı münaqişələr hüququnun ciddi pozuntularına yol verməsi onun immunitetdən məhrum edilməsinə səbəb olmur. O davam etmişdir:
“91. … Məhkəmə bu nəticəyə gələrək vurğulamalıdır ki, o, yalnız dövlətin özünün başqa dövlətlərin məhkəmələrinin yurisdiksiyasından immuniteti məsələsinə baxır; cinayət prosesində dövlətin vəzifəli şəxsinə qarşı immunitetin tətbiq edilib-edilməməsi və ya hansı həddə tətbiq edilməsi məsələsi hazırkı işin predmeti deyil”.
93. Jus cogens norma ilə dövlət immuniteti qaydası arasında əlaqələri nəzərdən keçirən məhkəmə hər hansı konfliktin olmadığı qənaətinə gəlmişdir. Bu iki qayda müxtəlif məsələlərə aiddir: dövlət immuniteti ilə bağlı qaydalar prosessual xarakterli olub bir dövlətin məhkəmələrinin başqa bir dövlət barəsində yurisdiksiyasını həyata keçirə bilib-bilməməsini müəyyənləşdirir. Bu qaydalar barəsində prosesin başlandığı əməlin qanuni olub-olmaması məsələsinə toxunmur. Jus cogens statusuna malik olmayan bir qaydanın bu statuslu qaydanın həyata keçirilməsinə mane olacağı üçün tətbiq edilə bilməyəcəyini güman etmək üçün də heç bir əsas yoxdur. Bununla bağlı məhkəmə, inter alia, “Həbs Qərarı işi” (yuxarıda 83-cü bəndə bax) üzrə qərarına, hazırkı iş üzrə Lordlar Palatasının qərarına və Avropa Məhkəməsinin “Əl-Adsani” işi üzrə qərarına istinad etmişdir.
94. Nəhayət, kompensasiyanın əldə olunması üçün bütün digər səylər uğursuzluqla nəticələndikdən sonra immunitetin rədd edilməsinin mümkünlüyünə dair arqument də məhkəmə tərəfindən qəbul edilməmişdir. O, beynəlxalq hüquqa görə dövlətin immunitet hüququnun pozulmuş hüquqların bərpası üçün alternativ vasitələrin mövcudluğundan asılı olduğunu təsdiq etmək məqsədilə dövlətlərin təcrübəsində hər hansı əsasın olmadığını qət etmişdir. O, daha sonra belə bir istisnanın praktiki çətinliklər doğuracağını qeyd etmişdir.
4. Beynəlxalq Hüquq Komissiyasının dövlətin vəzifəli şəxslərinin xarici cinayət yurisdiksiyasından immuniteti üzrə fəaliyyəti
95. 2007-ci ildə Beynəlxalq Hüquq Komissiyası “Dövlətin vəzifəli şəxslərinin xarici cinayət yurisdiksiyasından immuniteti” məsələsinin fəaliyyət proqramına daxil edilməsi barədə qərar qəbul etmiş və cənab Kolodkini Xüsusi məruzəçi təyin etmişdir. Cənab Kolodkin üç hesabat hazırlamışdır. Bu hesabatlarda o, məsələnin hansı həddə müzakirə edilməli olduğunu müəyyən etmiş, dövlətin vəzifəli şəxslərinin xarici cinayət yurisdiksiyasından immuniteti ilə bağlı bir sıra mühüm məsələləri təhlil etmiş və bu növ immunitetlə bağlı prosessual məsələləri araşdırmışdır. Onun hesabatlarına Beynəlxalq Hüquq Komissiyası və BMT Baş Assambleyasının Altıncı Komitəsi tərəfindən 2008-ci və 2011-ci illərdə baxılmışdır. 2012-ci il 22 mayda xanım Hernandez artıq Beynəlxalq Hüquq Komissiyasının üzvü olmayan cənab Kolodkinin əvəzinə Xüsusi məruzəçi təyin edilmişdir. Xanım Hernandes dövlətin vəzifəli şəxslərinin xarici cinayət yurisdiksiyasından immuniteti ilə bağlı ilkin hesabatını təqdim etmiş və bu hesabata Beynəlxalq Hüquq Komissiyası 2012-ci ildə baxmışdır. O, ikinci hesabatını 2013-cü ildə təqdim etmişdir.
96. İkinci hesabatında cənab Kolodkin dövlətin vəzifəli şəxslərinin xarici yurisdiksiyadan immuniteti ilə bağlı müxtəlif fikirləri nəzərdən keçirmişdir. O izah etmişdir:
“18. Doktrinada müxtəlif fikirlərin olmasına baxmayaraq kifayət qədər geniş şəkildə tanınmışdır ki, xarici yurisdiksiyadan immunitet norma, yəni ümumi qayda, normal vəziyyətdir və konkret işlərdə onun olmaması bu qaydadan istisnadır. Mühüm əhəmiyyət daşıyan odur ki, iş məsul vəzifəli şəxslə, digər fəaliyyətdə olan vəzifəli şəxslə və ya sabiq vəzifəli şəxslər tərəfindən fəaliyyətdə olduqları dövr ərzində vəzifə səlahiyyətləri çərçivəsində etdikləri hərəkətlə bağlı olduqda bu normanın və beləliklə də immunitetin mövcudluğu deyil, bu normadan yayınma və ya ondan istisnanın mövcudluğu, yəni immunitetin olmaması sübut edilməlidir. İmmunitet ümumi beynəlxalq hüquqa əsaslandığı üçün onun olmaması ümumi qaydadan istisnanın meydana çıxdığını və ya çıxağacağını göstərən xüsusi norma, təcrübə və opinio juris ilə sübut edilməlidir…”.
97. O, ratione materiae immunitetin qanunsuz əməllərə tətbiqi ilə bağlı aşağıdakıları demişdir:
“31. … İmmunitetin belə aktlara tətbiq edilməməsi immunitet anlayışının özünü mənasız edir. Hər hansı şəxs, o cümlədən xarici vəzifəli şəxs üzərində cinayət yurisdiksiyasının həyata keçirilməsi məsələsi yalnız o zaman ortaya çıxır ki, onun əməlinin qanunsuz olması və xüsusilə bu əməldə cinayət tərkibinin olması ilə bağlı şübhələr olsun. Buna görə də məhz belə işlərdə xarici cinayət yurisdiksiyasından immunitetin olması zəruridir…”.
98. Cənab Kolodkin həmçinin jus cogens istisnanın mümkünlüyü ətrafında gedən müzakirələri nəzərdən keçirərək bəyan etmişdir:
“56. İmmunitetdən istisnaların olması digər mülahizələrlə yanaşı insan hüquqlarının ən ağır və geniş miqyaslı pozuntulardan müdafiə edilməsi və cəzasızlığa qarşı mübarizə aparılması tələbləri ilə izah olunur. Burada müzakirə bütünlükdə beynəlxalq birliyin maraqlarının qorunması zərurəti barədədir və müvafiq olaraq bu maraqların, həmçinin əksər hallarda dövlətin vəzifəli şəxsləri tərəfindən törədilən ağır beynəlxalq cinayətlərlə mübarizənin vacibliyi həmin şəxslərin yurisdiksiyası olan istənilən dövlətdə törətdikləri cinayətlərə görə cavab verməyə məcbur edilmələri vacibliyini diktə edir. Bu isə öz növbəsində vəzifəli şəxslərin xarici cinayət yurisdiksiyasından immunitetlərinə istisnaların olmasını tələb edir.
İstisnalar müxtəlif üsullarla əsaslandırılır. Əsas mülahizələr aşağıdakılardır. Birincisi, artıq qeyd edildiyi kimi belə bir fikir mövcuddur ki, vəzifəli şəxs tərəfindən törədilən ağır cinayətlər beynəlxalq hüquqa görə rəsmi səlahiyyətlər çərçivəsində edilən hərəkətlər kimi qəbul edilmir. İkincisi, hesab olunur ki, vəzifəli şəxsin rəsmi səlahiyyətlərinin icrası ilə bağlı törətdiyi beynəlxalq cinayət yalnız dövlətə deyil, həmçinin həmin vəzifəli şəxsin özünə də aid edildiyindən o, cinayət işlərində ratione materiae immunitetlə qorunmur. Üçüncüsü, qeyd olunur ki, beynəlxalq hüququn müəyyən əməlləri qadağan edən və kriminallaşdıran imperativ normaları immunitetlə bağlı normalardan üstün qüvvəyə malikdir və belə cinayətlərə münasibətdə tətbiq edildikdə immunitet etibarsız hesab edilir. Dördüncüsü, qeyd edilir ki, beynəlxalq hüquqda vəzifəli şəxsin beynəlxalq hüquqa görə ağır hesab edilən cinayət törətdiyi halda ratione materiae immunitetə istisna müəyyən edən beynəlxalq adət hüquq norması yaranmışdır. Beşincisi, ən ağır cinayətlərə münasibətdə universal yurisdiksiyanın mövcudluğu ilə belə cinayətlərə münasibətdə tətbiq edilən immunitetin etibarsızlığı arasında əlaqə vardır. Altıncısı, aud dedere aut judicare öhdəliyi ilə barələrində belə bir öhdəliyin mövcud olduğu cinayətlərə tətbiq olunan immunitetin etibarsızlığı arasında da analoji əlaqə mövcuddur”.
99. O qeyd etmişdir ki, beynəlxalq hüquqa görə ağır hesab edilən cinayətlərə rəsmi səlahiyyətlər çərçivəsində edilmiş hərəkətlər kimi baxılmasının mümkün olmadığı və buna görə də ratione materiae immunitetin bu cinayətlərlə bağlı xarici cinayət yurisdiksiyasından müdafiə etmədiyi fikri kifayət qədər geniş yayılmışdır. Xanım Hernandes ilk hesabatında Beynəlxalq Hüquq Komissiyasının bu məsələ ilə bağlı müzakirəsinə aşağıdakı kimi xülasə vermişdir:
“35. Komissiya üzvləri həmçinin “rəsmi hərəkət” konsepsiyası ilə bağlı onun dairəsi və dövlətlərin beynəlxalq məsuliyyətinə münasibəti baxımından fikirlərini ifadə etmişlər. Bəzi üzvlər hesab etmişlər ki, “vəzifəli şəxs” tərəfindən edilən və ya edilməsi ehtimal olunan hər hansı hərəkət rəsmi hərəkət kimi qəbul edilməli və ona münasibətdə immunitet tətbiq olunmalıdır. Lakin digər üzvlər “rəsmi hərəkət”in məhdudlaşdırıcı anlayışını dəstəkləmiş və misal üçün, beynəlxalq cinayət hesab olunacaq əməlləri buradan istisna etmişlər. Bəzi üzvlər hərəkətin məsuliyyət kontekstində dövlətə və ya cinayət məsuliyyəti və immunitet kontekstində fərdlərə aid edilib-edilməməsindən asılı olaraq “rəsmi hərəkət” konsepsiyasına fərqli tərzdə yanaşmanın lehinə idilər”.
100. Xanım Hernandes ikinci hesabatında Maddələr Layihəsinin birinci qrupunu dərc etmiş, cinayət işlərində ratione materiae immunitetin anlayışını və tətbiqi dairəsini vermişdir. Cinayət işlərində ratione materiae immunitet məsələsini əhatə edən üçüncü hesabat, o cümlədən “rəsmi hərəkətlər” konsepnsiyası və Maddələr Layihəsinin müvafiq hissəsinin Beynəlxalq Hüquq Komissiyasının 2014-cü ildə keçiriləcək sessiyasının müzakirəsinə təqdim olunacağı gözlənilir.
101. Beş hesabatın hamısı dövlətin vəzifəli şəxslərinin xarici mülki deyil, cinayət yurisdiksiyasından immuniteti məsələsi üzərində diqqəti cəmləmişdir.
5. Beynəlxalq Hüquq İnstitutunun 2009-cu il tarixli qətnaməsi
102. Beynəlxalq Hüquq İnstitutu 1873-cü ildə beynəlxalq hüquq sahəsində görkəmli alimlər tərəfindən təsis edilmişdir. Onun məqsədi beynəlxalq hüququn inkişafına təkan verməkdir. O, sonradan dövlət orqanları, beynəlxalq təşkilatlar və elmi dairələrin diqqətinə çatdırılan normativ xarakterli qətnamələr qəbul edir. Bu yolla İnstitut mövcud hüququn inkişaf etdirilməsi məqsədilə xüsusiyyətlərini önə çəkir. Bəzən o, beynəlxalq hüququn inkişafına töhfə vermək üçün de lege ferenda (hüququn gələcəyi ilə bağlı) qərarlar qəbul edir.
103. Beynəlxalq Hüquq İnstitutu 2009-cu ildə Neapol şəhərində keçirilmiş sessiyasında beynəlxalq cinayətlərlə bağlı işlərdə dövlətin və dövlətin vəzifəli şəxslərinin yurisdiksiyadan immuniteti ilə bağlı qətnamə qəbul etmişdir. 1-ci maddəyə görə “yurisdiksiya” dedikdə milli məhkəmələrin cinayət, mülki və inzibati işlər üzrə yurisdiksiyası başa düşülür. Bu maddəyə görə “beynəlxalq cinayətlər” kateqoriyasına işgəncə də daxildir.
104. 2-ci maddədə prinsiplər təsbit edilmişdir. Burada qeyd edilir ki, müqavilələrə və beynəlxalq adət hüququna görə dövlətlər beynəlxalq cinayətlərin qarşısını almaq və qadağan etmək öhdəliyi daşıyırlar. Eyni zamanda, immunitetlər belə cinayətlərdən zərərçəkmiş şəxslərin müvafiq təzminat almaq hüququnun həyata keçirilməsinə mane olmamalıdır. O, beynəlxalq cinayətlərin dövlətin nümayəndələri tərəfindən törədildiyi təqdirdə immunitetin götürülməsi məsələsinə baxmağı dövlətə təkidlə tövsiyə edir.
105. Qətnamənin “Dövlətin adından hərəkət edən şəxslərin immuniteti” başlıqlı adlı 3-cü maddəsində qeyd edilir:
“1. Beynəlxalq hüquqa uyğun olaraq beynəlxalq cinayətlərə münasibətdə şəxsi immunitetdən başqa hər hansı yurisdiksiadan immunitet tətbiq olunmur.
2. Şəxsi immunitetdən istifadə edən şəxs vəzifədən getdikdə və ya onu missiyası bitdikdə belə şəxsin immunitetinə xitam verilir.
3. Yuxarıdakı müddəalar aşağıdakılara təsir etmir:
(a) Yuxarıdakı bənddə istinad edilmiş şəxsin beynəlxalq hüquqa görə məsuliyyəti məsələsi;
(b) İstənilən belə bir şəxsin beynəlxalq cinayət hesab olunan əməlinin dövlətə aid edilməsi”.
106. “Dövlətlərin immuniteti” adlanan 4-cü maddədə qeyd edilir:
“Yuxarıda qeyd edilmiş müddəalar dövlətin nümayəndəsi tərəfindən törədilmiş beynəlxalq cinayətlə bağlı mülki işlərdə dövlətin başqa dövlətin milli məhkəmələrinin yurisdiksiyasından immunitetə malik olması məsələsinə hər hansı xələl gətirmir”.
C. Dövlətin məsuliyyəti
107. Beynəlxalq Hüquq Komissiyası 2001-ci ildə Dövlətlərin məsuliyyəti haqqında Maddələr Layihəsini qəbul etmişdir. 4-cü maddədə dövlətin orqanlarının hərəkətlərinə görə məsuliyyəti məsələsi tənzim edilmişdir:
“1. Dövlət orqanının qanunvericilik, icra, məhkəmə və ya hər hansı digər funksiya həyata keçirməsindən, dövlətin strukturunda tutduğu mövqedən və Hökumətin mərkəzi orqanı və ya dövlətin ərazi vahidinin orqanı olmasından asılı olmayaraq onun hərəkəti beynəlxalq hüquqa uyğun olaraq dövlətin hərəkəti hesab olunur.
2. Orqan dedikdə dövlətin daxili qanunvericiliyinə əsasən statusa malik olan istənilən şəxs və ya qurum başa düşülür”.
108. 5-ci maddəyə görə 4-cü maddə əsasında dövlətin orqanı hesab olunmayan, “dövlətin qanunvericiliyinə əsasən dövlət hakimiyyətinin elementlərini yerinə yetirmək səlahiyyəti verilmiş” şəxsin və ya qurumun hərəkəti beynəlxalq hüquqa əsasən dövlətin hərəkəti hesab olunur, bir şərtlə ki, şəxs və ya qurum konkret halda “həmin səlahiyyətləri çərçivəsində hərəkət etmiş olsun”. 7-ci maddəyə görə dövlətin nümayəndələrinin səlahiyyət hədlərini aşmaqla və ya verilmiş təlimatlara zidd olaraq etdiyi hərəkətlər beynəlxalq hüquqa görə dövlətin hərəkəti hesab olunur.
109. Nəhayət, 58-ci maddə paralel fərdi məsuliyyətlə bağlı məsələyə aydınlıq gətirir:
“Bu maddələr dövlətin adından hərəkət edən istənilən şəxsin beynəlxalq hüquqa görə fərdi məsuliyyəti məsələsinə hər hansı xələl gətirmir”.
IV. MÜVAFİQ MÜQAYİSƏLİ HÜQUQ MATERİALLARI
110. Cavabdeh Hökumət Avropa Şurasının üzvü olan dövlətlərin milli qanunvericiliyi ilə müəyyən edilmiş dövlət immunitetinin hədləri ilə bağlı sorğu göndərmişdir. Bu sorğuya iyirmi bir dövlət (Albaniya, Azərbaycan, Belçika, Bosniya və Herseqovina, Çex Respublikası, Danimarka, Estoniya, Fransa, Almaniya, Yunanıstan, Macarıstan, İrlandiya, Litva, “keçmiş Yuqoslaviya Respublikası Makedoniya”, Niderland, Norveç, Polşa, Rusiya, İsveç, İsveçrə və Türkiyə) cavab vermişdir. Cavablardan aydın olmuşdur ki, milli hüquqa və ya beynəlxalq adət hüququna əsasən işgəncəyə görə başlanmış mülki işlərdə immunitetin olub-olmaması kimi konkret problemlə yalnız bir neçə dövlət təcrübədə üzləşmişdir. Heç bir dövlət dövlətin vəzifəli şəxsləri ilə bağlı spesifik vəziyyəti nəzərdən keçirməmişdir. Buna görə də cavablar kifayət qədər hipotetik və analitik xarakter daşımış, sübutlar üzərində qurulmamışdır. Yurisdiksiya məsələsi həmçinin bir sıra cavablarda qaldırılmışdır: bir neçə dövlət bildirmişdir ki, onların məhkəmələri üçüncü dövlətin vətəndaşları tərəfindən xaricdə işgəncə törədilməsi hallarında yurisdiksiyaya malik deyil. Buna görə də belə vəziyyətdə məsuliyyətə cəlb edilməli olan dövlətin vəzifəli şəxslərinin immuniteti məsələsi təcrübədə ortaya çıxmır.
111. Cavabdeh Hökumət, ərizəçilər və üçüncü tərəf də dünya üzrə bir sıra dövlətlərin qanunvericiliyi və təcrübəsini nümayiş etdirən müqayisəli materiallar təqdim etmişlər. Bəzi dövlətlər dövlətin immuniteti məsələsini tənzim edən qanunvericilik aktları qəbul etmişdir və bir sıra milli məhkəmələr dövlətin vəzifəli şəxslərinə qarşı mülki və cinayət işləri kontekstində qərarlar qəbul ediblər. Milli qanunvericilik və məhkəmə təcrübəsinin aşağıdakı icmalı əsas etibarı ilə mülki işlərlə bağlıdır və son deyildir.
A. İşgəncə ilə bağlı mülki qaydada irəli sürülən iddialar
1. Amerika Birləşmiş Ştatları
(a) Yurisdiksiya
112. ABŞ-ın Xaricilərə qarşı delikt iddiaları ilə bağlı 1789-cu il qanunu (“1789-cu il qanunu”) xaricilərin millətlər hüququ və ya ABŞ qanunlarını pozmaqla törətdikləri deliktlərə görə təqib olunan xaricilərlə bağlı bütün işlərdə federal yurisdiksiyanın həyata keçirildiyini müəyyən etmişdir.
113. “Filartiga Pena-İrala-ya qarşı” işində (1980, 630 F 2d 876) Apellyasiya Məhkəməsi (İkinci Dairə) qət etmişdir ki, 1789-cu il qanunu Paraqvayda işgəncə törətmiş polis əməkdaşına qarşı irəli sürülən iddia ilə bağlı yurisdiksiya müəyyən etmişdir. Belə görünür ki, məhkəmədə dövlətin immuniteti məsələsi qaldırılmamışdır. Buna baxmayaraq cavabdeh apellyasiya şikayəti verərkən bildirmişdir ki, əgər barəsində şikayət verilmiş əməlin Paraqvay Hökumətinin əməli olduğu iddia olunursa, dövlət doktrinası aktı ilə məhkəmə təqibinin həyata keçirilməsi qadağandır. Buna cavabında məhkəmə bildirmişdir:
“Bu arqument aşağıda irəli sürülməmişdir və buna görə də bizim qarşımızda qalxmamışdır. Lakin qeyd edirik ki, dövlətin vəzifəli şəxsinin Paraqvay Respublikasının Konstitusiyası və qanunlarını pozmaqla etdiyi və ümumilikdə həmin dövlətin hökuməti tərəfindən qəbul edilməyən hərəkətin dövlətin hərəkəti kimi qəbul edilməsinin mümkünlüyü bizdə şübhə oyadır…Bununla belə Paraqvayın işgəncənin dövlət siyasətinin qanuni aləti olmasını rədd etməsi belə delikti, əgər o, faktiki olaraq dövlət hakimiyyəti pərdəsi altında törədilmişdirsə, beynəlxalq hüququn pozuntusu olma xarakterindən məhrum etmir…”.
114. Bu qərardan sonra İşgəncə qurbanlarının müdafiəsi haqqında 1991-ci il tarixli qanun qəbul edilmişdir. Qanunun məqsədi “Filartiga” işi üzrə gəlinmiş nəticələri kodifikasiya etmək və onun qüvvəsini ABŞ vətəndaşlarına da aid etmək idi. Qanunun 2 (a) (1) maddəsində qeyd edilir ki, “xarici dövlətin həqiqi və ya aşkar səlahiyyətləri çərçivəsində, yaxud qanuni hüquqlara malik olduğu təsəvvürünü yaratmaqla hər hansı şəxsə işgəncə verən şəxs vurduğu ziyana görə mülki qaydada məsuliyyət daşıyır”.
115. “Sosa Alvarez-Machain” işində (542 U.S. 692 (2004)) ABŞ-ın Ali Məhkəməsi 1789-cu il qanunu əsasında, inter alia, Meksika vətəndaşına qarşı ABŞ Hökumətinin adından edilməsi iddia olunan adam oğurluğu ilə bağlı verilmiş iddiaya baxmışdır. Məhkəmə iddiaçının tələbini təmin etməmişdir. Belə ki, o hesab etmişdir ki, adam oğurluğunun “millətlər hüququnun pozuntusu” hesab edildiyi ilə bağlı mülahizəni dəstəkləyən hər hansı sübut yoxdur və beləliklə də, bu işdə yurisdiksiyanın həyata keçirilməsi üçün əsas yoxdur. Burada dövlətin immuniteti məsələsi ortaya çıxmamışdır. Lakin hakim Breyer xüsusi rəyində 1789-cu il qanununa əsasən yurisdiksiyanın həyata keçirilməsinin beynəlxalq nəzakət prinsipnə uyğun gəlib-gəlmədiyini araşdırmışdır. O qeyd etmişdir:
“Hazırda beynəlxalq hüquq bəzən yalnız hamı tərəfindən pislənən müəyyən davranışlarla bağlı maddi-hüquqi xarakterli sazişləri deyil, eyni zamanda bu kateqoriyadan olan davranışın təqib olunması üçün universal yurisdiksiyanın mövcudluğu ilə bağlı prosessual sazişi də əks etdirir… Bu kateqoriyaya işgəncə, genosid, bəşəriyyət əleyhinə cinayət və müharibə cinayətləri daxildir.
…
Belə bir prosessual consensusun olması faktı belə güman etməyə əsas verir ki, məhdud dairədə normalara münasibətdə universal yurisdiksiyanın tanınması beynəlxalq nəzakət qaydalarına uyğundur. Başqa sözlə, hər bir ölkənin məhkəməsinə xarici tərəflərin cəlb olunduğu xarici əməlləri mühakimə etmək səlahiyyəti vermək nəzakət prinsiplərinin müdafiə etdiyi praktiki harmoniyanı təhlükə altına almış olmayacaq. Bu konsensus cinayət yurisdiksiyasına aiddir, lakin universal cinayət yurisdiksiyası ilə bağlı konsensus özü-özlüyündə o deməkdir ki, deliktlərə görə universal yurisdiksiya daha təhlükəli olmayacaqdır… Belə ki, bir çox dövlətlərin cinayət işləri üzrə məhkəmələri mülki və cinayət işlərini bir icraatda birləşdirməklə cinayət əməlindən zərər çəkmiş şəxslərin prosesdə iştirak etməsinə və vurulmuş ziyana görə kompensasiyanı cinayət işinin özündə almağa imkan yaradır… Beləliklə, cinayət işləri üzrə universal yurisdiksiya zəruri olaraq mülki deliktlərə görə kompensasiya alınması ilə bağlı işləri də əhəmiyyətli dərəcədə əhatə edir”.
(b) İmmunitetlər
(i) Dövlətin immuniteti
116. Xarici dövlətlərin immunitetləri haqqında 1976-cı il tarixli qanun (“XDİQ”) xarici dövlətlərin ABŞ məhkəmələri tərəfindən məsuliyyətə cəlb edilə bilmələrinin həddini təsbit edir. İmmunitetdən yararlanmaq üçün cavabdeh qanunun mənasında “xarici dövlət” olduğunu sübut etməlidir. “Xarici dövlət” anlayışına xarici dövlətin siyasi alt qurumları, idarələri və təsisatları da daxildir.
117. Apellyasiya Məhkəməsi bir sıra işlərdə belə nəticəyə gəlmişdir ki, XDİQ xarici dövlətin jus cogens normaları pozduğu halda onun istifadə etdiyi immunitetdən istisnanın olduğunu nəzərdə tutmamışdır (bax: “Siderman de Bleyk Argentinaya qarşı” (Siderman de Blake v. Argentina (1992) 965 F.2d 699 (Ninth Circuit); “Prins Almaniyaya qarşı” (Princz v. Germany (1994) 26 F.3d 1166 (D.C. Circuit) və “Səmpson Almaniyaya qarşı” (Sampson v. Germany (2001) 250 F.3d 1145 (Seventh Circuit))).
(ii) Dövlətin məsul vəzifəli şəxsləri üçün ratione personae immunitet
118. “Ye Zeminə qarşı” işində (Ye v. Zemin (2004) 383 F.3d 620 (Seventh Circuit)) ərizəçilər jus cogens normaların pozulması ilə bağlı mülki işdə Dairə Məhkəməsinin icra orqanı tərəfindən verilmiş rəy əsasında Çinin o zamankı Prezidentinin ratione personae immunitetdən istifadə etməsi ilə bağlı qəbul etdiyi qərardan apelyasiya şikayəti vermişlər. Onlar beynəlxalq adət hüququna görə icra orqanının jus cogens normaların pozulduğu halda immunitetin mövcudluğunu təklif etməyə səlahiyyəti olmadığını bildirmişlər. Apellyasiya Məhkəməsi qeyd etmişdir ki, XDİQ xarici dövlətlərin başçılarının immuniteti məsələsini tənzim etmir və ümumi təcrübə ondan ibarətdir ki, belə işlərdə icra orqanının rəyi qəbul edilir. O, “Səmpson” işində (yuxarıda 117-ci bəndə bax) XDİQ-də jus cogens-lə bağlı istisnanın olmadığına dair gəldiyi nəticəyə istinad etmiş və belə qənaətə gəlmişdir ki, qanunverici orqanın immunitetin verilməsi barədə qərarına məhkəmədə etiraz etmək mümkün olmadığı kimi icra orqanının qərarı barədə də bunu etmək mümkün deyildir. O, immunitetin verilməsinin dövlətin digər dövlətlərlə əlaqələri baxımından mühüm əhəmiyyət kəsb etdiyini bildirmişdir.
(iii) Dövlətin vəzifəli şəxslərinin ratione materiae immuniteti
119. “Çuidian Filippin Milli Bankı və Dazaya qarşı” (Chuidian v. Philippine National Bank and Daza (1990) 912 F.2d 1095) işində Apellyasiya Məhkəməsi (Doqquzuncu Dairə) qət etmişdir ki, XDİQ-də qeyd edilmiş “xarici dövlət” anlayışı dövlətin icra orqanının üzvü olan şəxsi də ehtiva edir. Lakin o qəbul etmişdir ki, XDİQ öz səlahiyyətlərinin həddini aşan vəzifəli şəxsi müdafiə etməyəcək. Bunun əsasında ABŞ-ın Dairə Məhkəmələri sonradan “Xunkax Qramajoya qarşı” (Xuncax v. Gramajo (1995) 886 F. Supp 162 (işgəncə ilə bağlı Qvatemalanın məsul ordu zabiti və müdafiə nazirinə qarşı qaldırılmış iddia)) və “Kabiri Assasi-Qyimaha qarşı” (Cabiri v. Assasie-Gyimah (1996) 921 F. Supp. 1189 (S.D.N.Y.) (işgəncə ilə bağlı Qananın təhlükəsizlik məsələləri üzrə müşavirinə qarşı qaldırılmış iddia)) işlərində dövlətin vəzifəli şəxslərinin immunitetini tanımaqdan imtina etmişdir. Məhkəmələr bildirmişdir ki, “Xunkax” işində hərəkətlər “Qramajonun qanuni rəsmi səlahiyyətlərinin hüdudları aşılmaqla edilmişdir” və “Kabiri” işində cavabdeh işgəncə hərəkətlərinin səlahiyyətləri daxilində olduğunu iddia etməmiş və bu hərəkətlərin Qananın qanunvericiliyinə əsasən qadağan edilmədiyini bildirməmişdir və o, bunu deyə də bilməzdi.
120. “Belhas Ya”alona qarşı” işində (Belhas v. Ya’alon (2008) 515 F.3d 1279 (D.C. Circuit)) ərizəçilər bildirmişlər ki, cavabdeh ordunun əks-kəşfiyyat idarəsinin rəisi kimi vəzifələrinin icrası zamanı jus cogens normaları pozmuşdur. Apellyasiya Məhkəməsi XDİQ-in tətbiq edildiyini və burada istisnaların olmadığını qeyd etmişdir (bu zaman o, “Prins” işi üzrə qəbul etdiyi qərarına istinad etmişdir, yuxarıda 117-ci bəndə bax). Buna görə də cavabdeh dövlət immunitetindən istifadə etmişdir.
121. “Matar Dixterə qarşı” işində (Matar v. Dichter (2009) 563 F.3d 6 (Second Circuit)) ərizəçi İsrailin Təhlükəsizlik İdarəsinin keçmiş başçısına qarşı iddia qaldırmış və onun jus cogens normaları pozduğunu iddia etmişdir. İcra orqanı ratione materiae immunitetin tətbiq edildiyini bildirmişdir. Apellyasiya Məhkəməsi qət etmişdir ki, cavabdeh fəaliyyətdə olan deyil, keçmiş vəzifəli şəxs olduğundan XDİQ tətbiq edilmiş olmasa da, o, ümumi hüquqa görə immunitetdən istifadə edəcəkdir. O qeyd etmişdir ki, XDİQ-in qüvvəyə minməsinə qədər məhkəmələr xarici dövlətlərin və onların nümayəndələrinin ümumi hüquqa əsasən immunitetlərinin tanınıb-tanınmaması məsələsini həll etməyi icra orqanına həvalə edirdi. Bu principlər XDİQ-in qüvvəyə minməsindən sonra da mövcudluğunu saxlamışdır. Jus cogens istisnanın mövcudluğu məsələsinə gəlincə məhkəmə XDİQ-də belə bir istisnanın olmadığı barədə “Smit” işi (yuxarıda 117-ci bəndə bax) üzrə gəldiyi nəticəyə və xarici liderlərin ümumi hüquq kontekstində immuniteti ilə bağlı belə bir istisnanın olmadığı barədə “Ye” (yuxarıda 118-ci bəndə bax) işi üzrə gəldiyi nəticəyə istinad etmişdir. O, bu iddianın da eyni əsaslara görə təmin edilmədiyini qət etmişdir.
122. “Samantar Yusufa qarşı” işində (Samantar v. Yousuf (2010) 130 S. Ct. 2278) Ali Məhkəmə yekdilliklə qət etmişdir ki, xarici dövlətlərin vəzifəli şəxsləri XDİQ-in tətbiqi dairəsinə düşmürlər və onların immuniteti məsələsi ümumi hüquq normaları ilə tənzim olunur. Buna görə də o, xarici dövlətlərin vəzifəli şəxslərinin ümumi hüquq normalarına əsasən immunitetdən istifadə edib-etməmələri məsələsini həll etmək üçün işi aşağı məhkəmələrə göndərmişdir. Cənab Samanter əvvəlcə Dairə Məhkəməsində, sonra isə Apellyasiya Məhkəməsində bildirmişdir ki, o, ümumi hüquqa əsasən istər dövlət başçısı, istərsə də xarici vəzifəli şəxsin malik olduğu immunitetdən istifadə etmişdir. 2012-ci il 2 noyabrda Apellyasiya Məhkəməsi qət etmişdir ki, o, işgəncə ilə bağlı mülki iddialara münasibətdə ümumi hüquqla nəzərdə tutulan immunitetdən istifadə etmir (699 F. 3d 763 (Fourth Circuit)). İlk növbədə o qət etmişdir ki, şəxsin dövlət başçısının (ratione personae) immunitetindən istifadə edib-etməməsi məsələsinin həll edilməsi üçün məhkəmələrdən icra orqanına müraciət etməsi tələb olunur. Burada icra orqanı qət etmişdir ki, cənab Samanter belə bir immunitetdən istifadə hüququna malik deyil. İkincisi, xarici vəzifəli şəxsin (ratione materiae) immuniteti məsələsinə gəlincə, Apellyasiya Məhkəməsi aşağıdakıları qeyd etmişdir:
“Xarici vəzifəli şəxslərin immunitetinin tətbiq edilmədiyi qeyri-rəsmi hərəkətlərdən fərqli olaraq jus cogens pozuntular hüquq pərdəsi altında törədilə bilər və bu mənada belə pozuntular suverenin xarici vəzifəli şəxsinin fəaliyyəti dövründə etdiyi hərəkətləri ehtiva edir. Lakin beynəlxalq və daxili hüquqi məsələ kimi jus cogens pozuntular suveren tərəfindən icazə verilən hərəkətlər deyil”.
123. O qeyd etmişdir ki, beynəlxalq hüquqda dövlətə aid edilən və jus cogens normaların pozuntusuna səbəb olmuş hərəkətləri etmiş şəxslərin xarici vəzifəli şəxslərin malik olduqları immunitetinin ləğv edilməsi istiqamətində meyl vardır. O bildirmişdir ki, xarici milli məhkəmələrin bir sıra qərarları vardır ki, burada jus cogens pozuntulara görə cinayət işi çərçivəsində rəsmi immunitetdən imtinaya meyllik öz əksini tapmışdır. Bu işlər içərisində o, xüsusilə Pinoçet (nömrə 3) işini (yuxarıda 44-56-cı bəndlərə bax) qeyd etmişdir. O davam etmişdir:
“… Bəzi xarici ölkələrin məhkəmələri jus cogens pozuntuların olduğu iddia olunan mülki işlərə baxmaq üçün vəzifəli şəxslərin immunitetini rədd etmişlər. Lakin jus cogens istisnalar məhz mülki kontekstdə daha az tənzim olunmmuşdur. Ferrini Almaniyaya qarşı işini Couns Səudiyyə Ərəbistanına qarşı işi ilə müqayisə et…”.
124. Məhkəmə aşağıdakıları qət etmişdir:
“Amerika məhkəmələri ümumiyyətlə yuxarıda qeyd edilmiş istiqaməti əsas götürərək jus cogens pozuntuların qanuni rəsmi əməl olmadığı və buna görə də xarici vəzifəli şəxslərin immunitetinin onlara münasibətdə tətbiq edilmədiyi qənaətinə gəlmişdir. Bununla yanaşı onlar dövlət başçısının immunitetinin qanuna əsasən mütləq xarakterə malik olduğunu və hətta jus cogens iddialara münasibətdə tətbiq edildiyini qəbul edir…Biz qərara alırıq ki, beynəlxalq və dövlət daxili hüquqa görə başqa dövlətlərin vəzifəli şəxsləri jus cogens pozuntulara görə, hətta bu hərəkətlər cavabdehin rəsmi səlahiyyətlərinin yerinə yetirilməsi çərçivəsində edilmişdirsə belə, immunitetdən istifadə etmək hüququna malik deyillər”.
125. İddiaçı qərardan Ali Məhkəməyə şikayət etmişdir. Şikayət hazırda baxılma mərhələsindədir.
2. Kanada
126. 1985-ci il tarixli Dövlət immuniteti haqqında qanun (“DİQ”) xarici dövlətlərin Kanada məhkəmələri tərəfindən məsuliyyətə cəlb oluna bilməsinin hədlərini müəyyən etmişdir. Bu qanun mətn etibarı ilə ABŞ qanununa oxşayır. Xüsusilə, qanuna görə cavabdeh immunitetdən istifadə edə bilmək üçün qanunun mənasında “xarici dövlət” olduğunu sübut etməlidir. Eyni zamanda qanunda nəzərdə tutulmuşdur ki, “xarici dövlət” anlayışı istənilən suvereni və ya xarici dövlətin başçısını, xarici dövlətin hökumətini, onun istənilən siyasi qurumunu, o cümlədən qurumun istənilən bölməsini və xarici dövlətin istənilən idarəsini ehtiva edir.
127. “Xaffe Millerə qarşı” (Jaffe v Miller 5 O.R. (2d) 133) işində Ontarionun Apellyasiya Məhkəməsi qət etmişdir ki, DİQ-ə görə öz vəzifə səlahiyyətlərini icra edən xarici dövlətin qulluqçuluları “dövlət” anlayışı ilə ehtiva olunur və beləliklə də immunitetdən istifadə edirlər. Mübahisə predmeti olan əməllərin qanunsuz və qəsdən edilməsi onları dövlətin immuniteti hüdudlarından kənara çıxarmır.
128. “Buzari İran İslam Respublikasına qarşı” işində (Bouzari v. Islamic Republic of Iran (2004) 71 OR (3d) 675) cavabdeh İran həbsxanasında ona verilən işgəncələrə görə İrana qarşı iddia qaldırmışdır. Ontarionun Apellyasiya Məhkəməsi iddianın DİQ-lə qadağan edilməsi barədə aşağı məhkəmə tərəfindən qəbul edilmiş qərarı qüvvəsində saxlamışdır. Məhkəmə qət etmişdir ki, İşgəncə əleyhinə Konvensiyanın 14-cü maddəsi (yuxarıda 63-cü bəndə bax) ölkə ərazisindən kənarda törədilmiş işgəncə əməlinə görə xarici dövlətə qarşı mülki hüquqi-müdafiə vasitəsinin təmin edilməsini nəzərdə tutmamışdır. Bu, beynəlxalq adət hüququnda da belədir. İşgəncənin qadağan edilməsinin jus cogens təbiətə malik olmasına baxmayaraq işgəncə ilə bağlı dövlətin immuniteti prinsipindən hər hansı məhdudiyyət mövcud deyil.
129. “Haşəmi İsran İslam Respublikasına və Digərlərinə qarşı” işində iddiaçı İran və Kanada vətəndaşlığına malik olan, İranda verilmiş işgəncələr nəticəsində aldığı zədələrdən vəfat etmiş şəxsin oğlu idi. O, İrana, Əyatollah Səyid Əli Xameneiyə və anasına işgəncə verilməsində iştirak etdiklərini bildirdiyi iki vəzifəli şəxsə qarşı iddia qaldırmışdır. Birinci instansiya məhkəməsi onun iddiasını rədd edərək bildirmişdir ki, İran dövləti, onun başçısı və iki vəzifəli şəxs DİQ-ə əsasən dövlət immunitetindən istifadə edirlər.
130. 2012-ci il 15 avqustda Qvebekin Apellyasiya Məhkəməsi birinci instansiya məhkəməsinin qərarını qüvvədə saxlamışdır ((2012) QCCA 1449). Hakim Beynəlxalq Məhkəmənin “Almaniya İtaliyaya qarşı” işi üzrə qərarını (yuxarıda 88-94-cü bəndlərə bax) təhlil etmiş və həmin qərara əsaslanaraq dövlət immunitetinin hətta işgəncə törədilməsi hallarında da tətbiq edilə bildiyini qəbul etmişdir. O daha sonra qət etmişdir ki, ABŞ-dan fərqli olaraq Kanadada qanunvericilikdə dövlət immuniteti haqqında qanunvericilik tam kodifikasiya olunmuşdur.
131. İki vəzifəli şəxsin də DİQ-ə görə dövlət immunitetindən istifadə etməsi ilə bağlı hakim aşağıdakıları qeyd etmişdir:
“[93] Digər yurisdiksiyalardan olan bir sıra etibarlı qərarların fonunda mən hesab edirəm ki, hakim DİQ-in xarici dövlətin nümayəndələrinə münasibətdə tətbiq edilməsi barədə qərar qəbul etməkdə haqlı olmuşdur. Bu məsələ artıq Ontarionun Apellyasiya Məhkəməsi tərəfindən 1993-cü ildə “Xaffe” işində hərtərəfli şəkildə araşdırılmışdır. On üç il sonra Lordlar Palatası “Couns” işində hazırkı işdə iddiaçıların irəli sürdükləri dəlilləri qəbul etmiş İngiltərənin Apellyasiya Məhkəməsinin qərarını ləğv etmişdir”.
132. Hakim vəzifəli şəxslərin hərəkətlərinin xarakter etibarı ilə onların dövlət immunitetindən istifadə etmələrinin qarşısını aldığı ilə bağlı dəlillə əlaqədar qeyd etmişdir:
“[94] Bir daha inanıram ki, bu məsələ artıq müvafiq dövlət orqanları tərəfindən həll olunmuşdur. Belə qərarların ən sonuncusu “Couns” işidir”.
133. O hesab etmişdir ki, dəlil “Xaffe” işi üzrə əvvəllər qaldırılmış dəlillə eynidir və müxtəlif hüquqi sənədlərdə, o cümlədən İşgəncə əleyhinə Konvensiyada müəyyən edilmiş işgəncə anlayışına uyğun gəlmir. O qərara almışdır ki, işə Lordlar Palatasında baxılan zaman lord Hofmən tərəfindən ifadə edilmiş rəydə sözü gedən əməlin “kifayət qədər qanunsuz olması səbəbindən rəsmi fəaliyyət çərçivəsindən kənara düşməsi” ilə bağlı arqumenti tam və mübahisəsiz şəkildə təkzib edir.
134. Bu iş üzrə qərardan Ali Məhkəməyə şikayət etmək üçün icazə verilmişdir və məhkəmə baxışının 2014-cü ilin mart ayında olması gözlənilir.
3. Yeni Zellandiya
135. 2006-cı il 21 dekabrda Yüksək Məhkəmə “Fənq Xianqa qarşı” işi (Fang v. Jiang ([2007] NZAR 420)) üzrə qərarını elan etmişdir. İddiaçılar Çin Hökumətinin keçmiş üzvlərinə qarşı, inter alia, işgəncə ilə bağlı iddia irəli sürməklə işə başlanması üçün icazə istəmişlər. İddiaçılar bildirmişlər ki, dövlət immuniteti vəzifəli şəxsləri işgəncə ilə bağlı mülki iddialardan qorumur. Məhkəmə hazırkı işdə geniş şəkildə Lordlar Palatasının qərarına və müvafiq beynəlxalq sənədlərə istinad etmişdir. Məhkəmə qət etmişdir ki, dövlət immuniteti dolayı yolla ratione materiae immuniteti şəxslərə, o cümlədən keçmiş dövlət başçılarına və dövlət səlahiyyətlərinin icrası ilə bağlı davranışı sonradan sual doğurmuş digər şəxslərə də aid etmişdir. İşgəncə ilə bağlı şəxslərə qarşı qaldırılan iddialarda dövlətin immunitetindən istisna nəzərdə tutulmamışdır. Belə ki, İşgəncə əleyhinə Konvensiya yalnız cinayət işləri ilə bağlı istisna müəyyən etmişdir. BMT-nin Yurisdiksional İmmunitetlər haqqında Konvensiyası işgəncə ilə bağlı istisna müəyyən etməmişdir. Yeni Zelandiyanın da ümumi hüququ beynəlxalq hüququ əks etdirir. Məhkəmə aşağıdakı nəticəyə gəlmişdir:
“71. Elə hallar ola bilər ki, Yeni Zelandiyanın məhkəmələri beynəlxalq hüquqdakı yeni təmayüllərin tanınmasında qabaqcıl rol oynasın. Lakin hesab edirəm ki, Lordlar Palatasının beynəlxalq hüququn ənənəvi mənbələrini hərtərəfli analiz etdikdən sonra bu yaxınlarda müəyyən etdiyi yanaşmadan fərqli yanaşmanı qəbul etmək Yeni Zelandiya üçün tamamilə qeyri-məqbul olacaqdır…
72. Eyni zamanda birbaşa məsələ ilə bağlı olan “Couns” işi üzrə Lordlar Palatası tərəfindən qəbul edilmiş mötəbər qərardan da yayınmağın məqbul olduğu məni inandırmır”.
136. Buna görə də işə başlamağa icazə verilməsi barədə vəsatət təmin olunmamışdır.
4. Avstraliya
137. 1985-ci il tarixli Xarici dövlətlərin immunitetləri haqqında qanun (“İmmunitetlər haqqında qanun”) xarici dövlətlərin Avstraliya məhkəmələri tərəfindən təqib edilə bilməsinin hüdudlarını müəyyən edir. İmmunitetlər haqqında qanunun 9-cu maddəsi yurisdiksiyadan immuniteti müəyyən edir və 10-20-ci maddələr 9–cu maddədən istisnaları təsbit edir. İmmunitetdən istifadə etmək üçün cavabdeh qanunun mənasında “xarici dövlət” olduğunu sübut etməlidir. 3-cü maddənin 3-cü bəndində qeyd edilir ki, “xarici dövlət” anlayışı xarici dövlətin başçısını, onun dövlət funksiyalarını icra edən siyasi qurumunu, icra orqanını və ya icra orqanının bir təsisatını və xarici dövlətin siyasi alt qurumunu ehtiva edir.
138. 2010-cu il 5 oktyabrda Yeni Cənubi Uelsin Apellyasiya Məhkəməsi “Zanq Zeminə qarşı” (Zhang v. Zemin ([2010] NSWCA 255)) işi üzrə qərarını elan etmişdir. Bu iş işgəncə ilə bağlı Çinin keçmiş Prezidenti, Çin Hökumətinin şöbəsi və Çinin Kommunist Partiyasının siyasi bürosunun üzvünə qarşı qaldırılmış mülki iddia ilə bağlı idi. Məhkəmə qət etmişdir ki, vəzifəli şəxslər İmmunitetlər haqqında qanunun tətbiqi dairəsinə düşürlər. Onun mövqeyinə görə onlar ümumi hüquqa görə immunitetdən istifadə hüququna malikdirlər və İmmunitetlər haqqında qanun bununla bağlı ümumi hüququ dəyişmir. Keçmiş vəzifəli şəxslərin vəzifədə olduqları zaman etdikləri hərəkətlərlə bağlı mülki iddiaların qaldırılması mümkün olsaydı İmmunitetlər haqqında qanun öz məqsədlərinə çatmış olmazdı. Buna görə də qanun keçmiş vəzifəli şəxslərə münasibətdə də tətbiq olunur.
139. İddiaçının beynəlxalq hüquqa görə jus cogens istisnanın olması, o cümlədən immunitetlərin tətbiqi baxımından jus cogens pozuntuya səbəb olan əməlin rəsmi və ya dövlət səlahiyyətləri çərçivəsində edilməsinin mümkünsüzlüyünə dair arqumentlərinə gəlincə məhkəmə izah etmişdir ki, Avstraliya məhkəmələri yerli qanunları, onlar hətta beynəlxalq hüquq normalarına zidd olduqda belə, tətbiq etməyə borcludurlar. İmmunitetlər haqqında qanunda verilən immunitet və istisnalar tam və hərtərəfli əks olunmuşdur. Beynəlxalq hüquqdan əlavə istisnaların müəyyən edilməsi mümkün deyil.
5. İtaliya
140. “Ferrini Almaniya Federal Respublikasına qarşı” (Ferrini v. Federal Republic of Germany (Decision No. 5044/2004, ILR Vol. 128, p. 658)) işində İtaliyanın Kassasiya Məhkəməsi 1944-45-ci illərdə törədilmiş müharibə cinayətləri ilə bağlı Almaniyaya qarşı mülki iddia qaldırılmasına icazə vermiş və immunitetin bu iddianın qarşısını alması fikrini rədd etmişdir. Məhkəmə qət etmişdir ki, dövlət immuniteti ilə bağlı prinsiplər beynəlxalq cinayətlərdə və jus cogens normalarda təcəssüm etmiş universal dəyərlərə uyğun olaraq şərh olunmalıdır. Avropa Məhkəməsinin “Əl-Adsani” işi üzrə qərarı o mənada fərqlidir ki, “Ferrini” işində cinayətlərin İtaliya ərazisində törədilməsi iddia olunmuşdur. İtaliya məhkəmələri tərəfindən digər buna bənzər qərarlar da qəbul olunmuşdur.
141. 2008-ci il 23 dekabrda Almaniya Beynəlxalq Məhkəməyə şikayət edərək “Ferrini” işi üzrə qərarın, onun qüvvədə saxlayan sonrakı qərarların və Almaniyanın İtaliyadakı mülklərinə qarşı müxtəlif icbari tədbirlərin Almaniyanın beynəlxalq hüquqa əsasən malik olduğu yurisdiksional immunitetinə hörmətsizlik olduğunu bildirmişdir. 2012-ci ildə Almaniyanın xeyrinə qərar qəbul edilmişdir (yuxarıda 88-94-cü bəndlərə bax).
6. Yunanıstan
142. Yunanıstanın Ali Məhkəməsi (Areios Pagos) “Voiotia Almaniyaya qarşı” işində (Prefecture of Voiotia v Germany, No. 11/2000, 4 May 2000) beynəlxalq hüququn kobud pozuntuları ilə bağlı mülki işlərdə dövlətin immunitetdən istifadə etmədiyini qət etmişdir.
143. Sonradan Ali Məhkəmə Almaniya əleyhinə qərarı həyata keçirməkdən imtina etmiş və bunu Almaniyanın dövlət immunitetindən istifadə etməsi ilə əlaqələndirmişdir. O, inter alia, Avropa Məhkəməsinin “Əl-Adsani” işi üzrə qərarına istinad etmişdir. Ali Məhkəmənin qərarından Avropa Məhkəməsinə şikayət edilmiş, lakin şikayət yuxarıda qeyd edilmiş “Kalogerupulu” işində qəbuledilməyən elan edilmişdir.
7. Polşa
144. “Natonievski Almaniyaya qarşı” (Natoniewski v Germany (Ref. No. IV CSK 465/09, 29 October 2010, translated into English in [2010] Polish Yearbook of International Law 299) işində iddiaçı Almaniya silahlı qüvvələrinin II dünya müharibəsi zamanı etdiyi hərəkətlər nəticəsində xəsarətlər alması ilə bağlı mülki iddia qaldırmışdır. Polşanın Ali Məhkəməsi Almaniyanın dövlət immunitetindən istifadə etməsi ilə bağlı olaraq iddianı rədd etmişdir. Məhkəmə aşağıdakı izahı vermişdir:
“Silahlı münaqişələrin səbəblərinin xüsusiyyəti bu münaqişələr zamanı meydana gələn hərəkətlərə münasibətdə dövlət immunitetinin tətbiq edilməsini mümkün edir. Çoxlu sayda qurbanlar və geniş miqyaslı dağıntılar və əzablarla müşayiət olunan silahlı münaqişələr onu törədən dövlətlə xəsarət alan şəxs arasındakı münasibət səviyyəsinə qədər məhdudlaşdırıla bilməz. Münaqişələr əsas etibarı ilə dövlətlər arasında olur. Ənənəvi olaraq müharibə ilə bağlı ortaya çıxan mülkiyyət iddiaları sülh müqavilələrində həll edilir. Belə müqavilələrin məqsədi müharibənin nəticələrinin beynəlxalq və milli səviyyədə hərtərəfli tənzim edilməsidir. Bu cür işlərdə jurisdiksional immunitet müharibədən irəli gələn mülkiyyətlə bağlı iddiaların tənzim edilməsi üçün beynəlxalq hüquqi vasitələri təmin edir. Müharibə ilə bağlı mülki iddiaların böyük bir kateqoriyasının məhkəmənin yurisdiksiyasından çıxarılması şəxslər tərəfindən qaldırılan çoxsaylı iddialar nəticəsində dövlətlər arasındakı münasibətlərin normallaşmasına maneçilik törədilməsi kimi vəziyyətin qarşısının alınmasına yönəlmişdir…”.
145. Jus cogens normaların pozulması hallarında dövlət immunitetinin tətbiq edilmədiyinə dair arqumentlə bağlı məhkəmə qeyd etmişdir:
“… Göründüyü kimi beynəlxalq və dövlətdaxili hüquqda insan hüquqlarının pozulması ilə bağlı dövlət immunitetinin məhdudlaşdırılması meyli mövcuddur, lakin bu təcrübə heç də hamı tərəfindən tanınmamışdır”.
146. Məhkəmə dövlət immunitetinin təmin edilməsinin 6-cı maddənin 1-ci bəndinə uyğunluğu məsələsi ilə bağlı aşağıdakıları qeyd etmişdir:
“İnsan Hüquqları üzrə Avropa Məhkəməsinin mövcud presedent hüququna görə bu istisna 6-cı maddənin 1-ci bəndi ilə təsbit olunmuş məhkəməyə müraciət etmək hüququnu pozmur. …Ərizəçilərin öz hüquqlarını səmərəli şəkildə qorumaları üçün ağlabatan alternativ vasitələrin olduğu halda dövlət immunitetinin məhkəməyə müraciət hüququna qeyri-mütənasib məhdudiyyət qoyduğunu demək mümkün deyil (bax: “Ueyt və Kennedi Almaniyaya qarşı” işi üzrə İnsan Hüquqları üzrə Avropa Məhkəməsinin 1999-cu il 18 fevral tarixli qərarı ).
8. Fransa
147. “Buşeron Almaniyaya qarşı” işində ərizəçi İkinci Dünya Müharibəsi zamanı məcburi əməyə cəlb edilməsi ilə bağlı əmək mübahisələri üzrə məhkəmədə mülki iddia qaldırmışdır. Onun iddiası rədd edilmiş və bunun səbəbi kimi Almaniyanın immunitetdən istifadə etməsi göstərilmişdir. 2003-cü ildə Kassasiya Məhkəməsi iddianın rədd edilməsini qüvvədə saxlamışdır (No. 02 45961, 16 December 2003). Kassasiya Məhkəməsi “Qrosz Almaniyaya qarşı” işində (No. 04-475040, 3 January 2006) də eyni nəticəyə gəlmişdir. Bu qərar sonradan “Qrosz Fransaya qarşı” işində ((dec.), No. 14717/06, 16 June 2009) qüvvəsində saxlanmışdır.
9. Sloveniya
148. “A.A. Almaniyaya qarşı” işində (No. IP-13/99, 8 March 2001) Sloveniyanın Konstitusiya Məhkəməsi Almaniyanın İkinci Dünya Müharibəsi dövründə törətdiyi əməllərlə bağlı qaldırılan mülki iddianı təmin etməmişdir. Ərizəçi bildirmişdir ki, beynəlxalq adət hüququna görə dövlətin immuniteti ilə bağlı qaydalardan jus cogens istisna mövcuddur. Məhkəmə qəbul etmişdir ki, beynəlxalq hüququn gələcək inkişafında insan hüquqlarının iddia olunan pozuntuları ilə bağlı işlərdə xarici məhkəmələrdə dövlətin immunitetinin məhdudlaşdırılmasına yönələn bir meylin olmasını təsdiq edən sübutlar mövcuddur. Bununla belə, bu sübutlar hüquq kimi tanınan ümumi dövlət təcrübəsinin olduğunu və beləliklə də beynəlxalq adət hüququnda belə bir qaydanın olduğunu göstərmir.
149. Konvensiyanın 6-cı maddəsinin 1-ci bəndinə əsasən edilmiş konkret şikayətə gəlincə məhkəmə Avropa Məhkəməsinin “Ueyt və Kennedi Almaniyaya qarşı” işi ([GC], no. 26083/94, ECHR 1999 I) üzrə qərarına istinad etmişdir. O belə bir nəticəyə gəlmişdir ki, iddiaçının məhkəməyə müraciət hüququnun məhdudlaşdırılması qanuni məqsədə xidmət etmiş və mütənasib olmuşdur. Belə ki, ərizəçi Almaniyada mülki iddia qaldıra bilərdi.
B. İşgəncəyə görə cinayət hüquqi təqib
1. Fransa
150. “Ould Dah” adlı cinayət işində təqsirləndirilən şəxs, Mavritaniyanın vəzifəli şəxsi məhkəməyə cəlb olunaraq sonunda Fransanın Ağır cinayətlərə dair işlər üzrə məhkəməsi tərəfindən Mavritaniyada törətdiyi işgəncə əməlinə görə məhkum edilmişdir. Sonradan hüquqi məsələlərlə bağlı verilmiş apelyasiya şikayəti təmin edilməmişdir (No. 02-85379, 23 October 2002). 2005-ci il 1 iyulda Ağır cinayətlərə dair işlər üzrə məhkəmə iş üzrə mülki iddia qaldırmış müxtəlif tərəflərə vurulmuş ziyanın ödənilməsi barədə qərar qəbul etmişdir. Eyni qərar sonradan baxılmış “Xaled Ben Said” adlı cinayət işində də çıxarılmışdır.
2. Niderland
151. “Buterse” işində cənab Buterse iddia olunan işgəncə əməllərinin Surinamın dövlət başçısı olduğu zaman törədildiyi üçün immunitetdən istifadə etdiyini bildirmişdir. 2000-ci il 20 noyabrda Amsterdamın Apellyasiya Məhkəməsi immuniteti tanımaqdan imtina etmiş və bunu onunla əsaslandırmışdır ki, hazırkı işdə də olduğu kimi çox ağır cinayətlərin törədilməsi dövlət başçısının rəsmi vəzifələrindən biri hesab oluna bilməz.
3. İsveçrə
152. 2012-ci il 25 iyulda İsveçrənin Federal Cinayət Məhkəməsi “A. Baş Prokuror və Digərləri” işində Əlcəzair ərazisində törədilmiş müharibə cinayətləri, o cümlədən işgəncə əməllərinə görə başlanmış cinayət işində Əlcəzair vətəndaşının immunitetə malik olduğunu tanımaqdan imtina etmişdir. Cavabdeh əvvəllər müdafiə naziri və həmin vaxtı Əlcəzairi idarə edən xunta üzvlərindən biri idi. Buna görə də bu iş vəzifədə olan zaman ratione personae immunitetdən istifadə edən şəxsin ratione materiae immuniteti məsələsi ilə bağlıdır. Məhkəmə bildirmişdir ki, ratione materiae immunitetin məqsədi həm vəzifəli şəxsləri təmsil etdikləri dövlətə aid edilən hərəkətlərin nəticələrindən qorumaq, həm də bunu etməklə dövlət suverenliyinə hörməti təmin etməkdir.
153. Məhkəmə Lordlar Palatasının Pinoçet (nömrə 3) işi üzrə qərarına və ratione materiae immunitetə istisnaların sayının artması ilə bağlı hüquqi doktrinada əks olunmuş təkamülə istinad etmişdir. O, qeyri-qanuni əməllərin immunitetin məqsədləri üçün rəsmi hərəkət hesab oluna bilinib-bilinməməsi ilə bağlı mübahisələrin olduğunu etiraf etmişdir. O, belə bir nəticəyə gəlmişdir ki, hüquqi doktrina və məhkəmə təcrübəsi qalıq ratione materiae immunitetin vəzifədə olan zaman edilən və insan hüquqlarının ağır pozuntularının baş verməsi iddia olunan bütün hərəkətləri əhatə edib-etmədiyini birmənalı şəkildə təsdiq etmir. Buna görə də bir tərəfdən insan hüquqlarının kobud pozuntularının qarşısını almaq niyyətinin olduğunu, digər tərəfdən isə ratione materiae dövlət immuniteti ilə bağlı normaların dövlətin vəzifəli şəxslərinin xeyrinə geniş şəkildə təfsirinin qəbul edilməsi, bununla da belə iddiaların araşdırılmasına mane olunması paradoksal olardı.
4. Belçika
154. 1993-cü il 16 iyun tarixli Beynəlxalq humanitar hüququn ciddi pozuntularının cəzalandırılması haqqında qanun müəyyən əməlləri, o cümlədən işgəncə və genosidi qanunun müddəaları ilə cəzalandırılmalı olan beynəlxalq cinayətlər kimi müəyyən edir. Qanunun 5-ci maddəsinə 1999-cu ildə dəyişiklik edilmişdir və burada açıq şəkildə qeyd edilir:
“Şəxsin tutduğu vəzifə ilə bağlı immuniteti bu qanunun tətbiqinə mane olmur”.
HÜQUQİ MƏSƏLƏLƏR
I. ƏRİZƏLƏRİN BİR İCRAATDA BİRLƏŞDİRİLMƏSİ
155. Məhkəmə ərizələrin faktiki və hüquqi əsaslarının oxşar olduğunu nəzərə alaraq Məhkəmənin Prosedur Qaydalarının 42-ci maddəsinin 1-ci bəndinə əsasən onları bir icraatda birləşdirmək qərarına gəlir.
II. LOCUS STANDI
156. Ərizəçi cənab Səmpson 2012-ci ilin martında, iş Məhkəmənin icraatında olarkən vəfat etmişdir. Onun sağ olan ən yaxın qohumlarından biri və mülkiyyəti ilə bağlı onu təmsil edən xanım Ceyn Meyfild onun adından ərizəyə baxılmasını davam etdirmək niyyətində olduğunu bildirmişdir.
157. Məhkəmə təkrar edir ki, ərizəçinin məhkəmə icraatı dövründə öldüyü bir sıra işlərdə o, ərizəçinin varisi və ya yaxın ailə üzvlərinin Məhkəmədə işin davam etdirilməsi ilə bağlı istəklərini nəzərə almışdır (misal üçün bax: “Dalban Rumıniyaya qarşı” (Dalban v. Romania [GC], no. 28114/95, § 39, ECHR 1999-VI); “Malhaus Çex Respublikasına qarşı” (Malhous v. the Czech Republic (dec.) [GC], no. 33071/96, ECHR 2000 XII) və “Əsədbəyli və Digərləri Azərbaycana qarşı” (Asadbeyli and Others v. Azerbaijan, nos. 3653/05, 14729/05, 20908/05, 26242/05, 36083/05 and 16519/06, § 106, 11 December 2012)). Hazırkı işdə Hökumət xanım Meyfildin cənab Səmpsonun adından işə baxılmasını davam etdirmək hüququna etiraz etməmişdir. Məhkəmə qeyd edir ki, cənab Səmpson şikayətin Avropa Məhkəməsinə verilməsindən beş ildən çox müddət keçdikdən sonra vəfat etmişdir və o, Səudiyyə Ərəbistanında həbsdən azad edildikdən sonra mülki iddiası üzrə işə baxılması və ona işgəncə vermiş şəxslərin məsuliyyətə cəlb olunması üçün illərlə çalışmışdır. Buna görə də Məhkəmə onun mülkiyyət məsələlərində təmsilçisinin şikayətə baxılmasını onun adından davam etdirmək hüququnu qəbul edir. O, bu işdə cənab Səmpsona ərizəçi kimi istinad edəcəkdir.
III. KONVENSİYANIN 6-CI MADDƏSİNİN 1-Cİ BƏNDİNİN İDDİA OLUNAN POZUNTUSU
158. Cənab Couns şikayət edərək bildirmişdir ki, Səudiyyə Ərəbistanı Krallığı və bu işdəki cavabdeh şəxsin immunitet hüququnun tanınması onun məhkəməyə müraciət hüququnun qeyri-mütənasib pozulması deməkdir.
159. Digər ərizəçilər şikayət edərək bildirmişlər ki, bu işdə fərdi cavabdehlərin immunitet hüququnun tanınması onların məhkəməyə müraciət etmək hüququnun qeyri-mütənasib pozuntusudur.
160. Ərizəçilər Konvensiyanın 6-cı maddəsinin 1-ci bəndinə istinad etmişlər ki, burada da qeyd edilir:
“Hər kəs, onun mülki hüquq və vəzifələri müəyyən edilərkən … məhkəmə vasitəsi ilə … işinin ədalətli … araşdırılması hüququna malikdir”.
A. Ərizələrin qəbuledilənliyi
1. Tərəflərin izahatları
161. Hökumət vurğulamışdır ki, beynəlxalq adət hüququna görə hər bir dövlət başqa dövlətlərin immunitetini tanımaq vəzifəsi daşıyır. Əsas mövqe ondan ibarətdir ki, immunitetin olması ümumi qaydadır və bu qaydadan müəyyən istisnalar mövcuddur. Bu istisnalar Bazel Konvensiyası və BMT-nin Jurisdiksional İmmunitetlər haqqında Konvensiyasında öz əksini tapmışdır. Buna görə də dövlətin məhkəmələri öz istəklərinə uyğun olaraq immunitetlərdə dəyişiklik etməkdə sərbəst deyil. 1978-ci il qanunu cavabdeh dövlətin beynəlxalq ümumi hüquqa əsasən digər dövlətlər qarşısında olan öhdəliklərini implementasiya edir. 1978-ci il qanununda təsbit olunmuş mövqe aydındır: Səudiyyə Ərəbistanı 2-11-ci maddələrdə təsbit olunmuş istisnalardan hər hansı biri tətbiq edilməyənə qədər immunitetdən istifadə etmək hüququna malikdir. Açıq-aşkardır ki, bu istisnalardan heç biri tətbiq olunmamışdır.
162. Hökumət bunu nəzərə alaraq Məhkəməni dövlətin immuniteti ilə bağlı işlərdə 6-cı maddənin 1-ci bəndinin tətbiq olunması ilə bağlı “Əl-Adsani” işində gəldiyi nəticəyə yenidən baxmağa dəvət etmişdir. O bildirmişdir ki, 6-cı maddə yalnız beynəlxalq hüquqa əsasən mövcud olan yurisdiskion səlahiyyətlərin həyata keçirilməsi məsələlərinə tətbiq oluna bilər. O, dövlətdən beynəlxalq hüquqa əsasən malik olmadığı mühakimə səlahiyyətlərini mənimsəməsini tələb edə bilməz. Nəticədə əgər dövlət məhkəməyə müraciət hüququnu təmin edə bilmərsə, onun belə bir hüququn həyata keçirilməsinə mane olduğunu hesab etmək olmaz.
163. Ərizəçilər Hökumətin bu mövqeyi ilə razılaşmamış və Məhkəmənin yuxarıda qeyd edilmiş “Əl-Adsani” işi üzrə qərarına istinad edərək bildirmişlər ki, 6-cı maddənin 1-ci bəndi açıq şəkildə hazırkı işin hallarına tətbiq olunur.
2. Məhkəmənin qiymətləndirməsi
164. Məhkəmə yuxarıda qeyd edilmiş “Əl-Adsani” işi üzrə qərarının 46-49-cu bəndlərində qət etmişdir ki, 6-cı maddənin 1-ci bəndi şəxsə yetirilmiş xəsarətlə bağlı dövlətə qarşı qaldırılan iddialara tətbiq olunur. O qət etmişdir ki, immunitetin verilməsi maddi hüquq deyil, milli məhkəmələrin hüququn olub-olmadığını müəyyənləşdirmək səlahiyyətinə prosessual qadağadır. Hazırkı işdə başqa qərar qəbul etmək üçün səbəb yoxdur. Buna görə də 6-cı maddənin 1-ci bəndi hazırkı işə tətbiq olunur.
165. Məhkəmə daha sonra qeyd edir ki, ərizələr Konvensiyanın 35-ci maddəsinin 3 (a) bəndinin mənasında açıq-aşkar əsassız və ya hər hansı digər əsasa görə qəbuledilməyən deyil. Buna görə də onlar qəbuledilən elan edilməlidir.
B. Ərizələrin mahiyyəti
1. Tərəflərin izahatları
(a) Ərizəçilər
(i) Cənab Couns
166. Cənab Couns bildirmişdir ki, onun məhkəməyə müraciət hüququna qoyulan istənilən məhdudiyyət qanuni məqsədə yönəlməli və mütənasib olmalıdır. İkinci məsələ ilə bağlı o vurğulamışdır ki, immunitet nə qədər geniş olsa, onun əsaslandırılması bir o qədər də inandırıcı olmalıdır: mülki tələblərdən olan geniş istisnalar güclü əsaslandırma tələb edir (“Fayed Birləşmiş Krallığa qarşı” (Fayed v. the United Kingdom, 21 September 1994, § 65, Series A no. 294 B)). Hazırkı işdə predmet qadağan edilməsi beynəlxalq hüquqa görə jus cogens olan işgəncə ilə bağlı mülki tələb olduğundan məhkəməyə müraciət hüququnun əhəmiyyəti daha da artmışdır.
167. Cənab Couns hesab etmişdir ki, Məhkəmənin yuxarıda qeyd edilmiş “Əl-Adsani” işində əsas tutduğu yanaşma yanlış olmuşdur. O qeyd etmişdir ki, yuxarıda qeyd edilmiş “Ueyt və Kennedi” işi üzrə qəbul edilmiş qərarın 68-ci bəndində Məhkəmə ərizəçilərin pozulmuş hüquqlarının bərpası üçün digər ağlabatan vasitələrə malik olduqları nəticəsinə gəlmiş və qeyd etmişdir ki, Avropa Kosmik Agentliyinə verilən immunitet ərizəçilərin məhkəməyə müraciət hüququna qeyri-mütənasib müdaxilə kimi qiymətləndirilə bilməz. Lakin “Əl-Adsani” işində Məhkəmə hüquqların bərpası üçün alternativ vasitələrin olub-olmadığını araşdırmamışdır. Nəticədə onun həmin iş üzrə qərarının əsaslandırma hissəsinin yanlışlığı qaçılmaz olmuşdur. Ərizəçi işgəncəyə məruz qaldığı ölkəyə qayıda bilmədiyi və məhkəmələrinin müstəqil və qərəzsiz olmadığı səbəbindən Səudiyyə Ərəbistanında iddia qaldırmaq üçün de jure və de facto imkana malik olmamışdır. O daha sonra bildirmişdir ki, Hökumətin məlumatlarına əsasən cavabdeh dövlət dövlətin vəzifəli şəxslərinə tam immunitetin verilməsini təmin edən az saylı dövlətlər sırasındadır. O, yalnız Çex Respublikası, Almaniya, İrlandiya və Rusiya Federasiyasının oxşar səviyyədə immuniteti təmin etdiyini iddia etmişdir.
168. Ərizəçi həmçinin digər ərizəçilərin izahatlarına istinad edərək belə qənaətə gəlmişdir ki, rəqabət aparan maraqlarda, xüsusilə konkret immunitetlə bağlı maraqlarla icraatın predmeti olmuş konkret tələbin xarakteri arasında balans yaratmadan mülki hüquqla bağlı hüquqi qərarın qəbul edilməsinə tam şəkildə mane olmaq məqsədilə immunitetin qeyd-şərtsiz tətbiqi qeyri-mütənasib addımdır.
(ii) Cənab Mitçel, cənab Səmpson və cənab Uolker
169. Ərizəçilər bildirmişlər ki, beynəlxalq hüquqda hazırkı işdə immunitetin tətbiqinə səlahiyyət verən hər hansı norma mövcud deyil. Buna görə də “Əl-Adsani” işi üzrə nəticələrin böyük əksəriyyəti müdaxilənin mütənasib olması nəticəsinə gəlməyə əsas vermir. İmmunitet beynəlxalq hüququn norması kimi tanınsa belə o, 6-cı maddənin 1-ci bəndinə mütənasib müdaxilə hesab olunmaq üçün məqbul sayılan xarakterə və statusa malik deyil. Belə ki, tələblərə nəzarət edilməsi və onların məhdudlaşdırılması üçün müvafiq tarazlığın təmin edilməsinə imkan verən daha incə və mütənasib vasitələr mövcuddur.
170. Ərizəçilər vəzifəli şəxslərin “dövlət” anlayışında ehtiva olunmaqları və ərizəçilərin əslində Səudiyyə Ərəbistanına qarşı iddia qaldırmaq istədikləri ilə bağlı Hökumətin səsləndirdiyi arqumentlərlə razılaşmamışlar. 1978-ci il qanununda əks olunmuş “dövlət” anlayışı beynəlxalq adət hüququna görə qəti deyil. Onlar Amerika Birləşmiş Ştatlarının Ali Məhkəməsinin “Samantar” işi üzrə qərarına istinad etmişlər. Burada XDİQ-ə görə dövlətin vəzifəli şəxslərinin dövlət anlayışında ehtiva edilmədiyi qeyd edilmiş və mahiyyəti üzrə 1978-ci il qanunundakına oxşar anlayış qəbul edilmişdir. Onlar daha sonra qeyd etmişlər ki, “rəsmi vəzifələrini icra edən dövlət nümayəndəsini” “dövlət” anlayışına daxil edən Jurisdiksional İmmunitetlər haqqında Konvensiyanın 2-ci maddəsinin 1-ci bəndinin məqsədi ratione personae immunitetdən istifadə edən dövlət nümayəndələrini əhatə etmək olmuşdur. Onlar bununla bağlı öz fikirlərini təsdiq etmək üçün Beynəlxalq Hüquq Komissiyasının şərhinə istinad etmişlər.
171. Ərizəçilərin sözlərinə görə dövlət immuniteti ilə bağlı beynəlxalq normalarla dövlətin məsuliyyəti arasında hər hansı simmetriya yoxdur. Dövlətin vəzifəli şəxsinin hərəkətinin dövlətin özünə aid edilə bilməsi o demək deyil ki, dövlətdaxili hüquqa əsasən bu hərəkətə görə dövlət yalnız özü məsuliyyət daşıyır. Bir çox hallarda mülki hüquq pozuntusuna görə milli hüquqa əsasən ziyanın ödənilməsi və beynəlxalq hüquq pozuntusuna görə dövlətə qarşı təzminat tələbi eyni vaxtda həyata keçirilmişdir. Lordlar Palatasının qərarındakı fikir ondan ibarət idi ki, immunitetlər hüququnun məqsədi forum dövlətin beynəlxalq hüquqa görə dövlətə aid edilə bilən istənilən hərəkət üzərində yurisdiksiyasını həyata keçirməsinə prosessual müdafiə təmin edilsin. Bu, dövlətin immunitetinin hamı tərəfindən qəbul edilməyən və narahatlıq doğuran əsaslandırması idi. Dövlətin məsuliyyəti haqqında Maddələr Layihəsindən aydın idi ki, dövlətin anlayışı hər hansı başqa səbəbə görə deyil, yalnız əməlin ona aid edilməsinin müəyyən edilməsinə görə verilmişdir. Maddələr Layihəsinə görə dövlət orqanı tərəfindən müqavilənin pozulmasının dövlətin məsuliyyəti baxımından dövlətin əməli hesab edilməsi, lakin immunitet prinsipindən geniş şəkildə qəbul edilmiş jure gestionis istisnasına görə kommersiya fəaliyyəti ilə bağlı olan mülki işlərdə əsas etibarı ilə dövlətin immunitetinin tətbiq edilməməsi bunu sübut edir. Buna oxşar olaraq forum dövlətin ərazisində törədilən işgəncə əməlləri dövlətin məsuliyyətinə səbəb olsa da, burada dövlət immuniteti tətbiq olunmur. Bundan əlavə, ərizəçilər vurğulamışdırlar ki, beynəlxalq hüquqda dövlətin vəzifəli şəxslərinə qarşı qanunauyğun şəkildə çıxarılmış qərarın təmin edilməsini dövlətin üzərinə öhdəlik kimi qoyan norma yoxdur. Buna görə də belə hallarda vəzifəli şəxslə bağlı görülmüş tədbirin dolayı yolla dövlətə aid edildiyini iddia etməyə heç bir əsas yoxdur. İkiqat kompensasiya ödənişinin qarşısının alınması üçün ölkə daxili məhkəmə qərarı ilə vurulmuş ziyana görə ödənilmiş kompensasiya beynəlxalq tribunal tərəfindən müvafiq hüquq müdafiə vasitələri ilə bağlı qiymətləndirmə aparan zaman nəzərə alınır.
172. Dövlətin məsuliyyəti və immuniteti ilə bağlı normaların tamamilə fərqli məqsədlərə xidmət etdiyi qəbul edildikdən sonra “rəsmi hərəkətlər” anlayışının hər iki kontekstdə eyni olduğunu güman etmək üçün əsasın olmadığı aydındır. Fərq rəsmi əməllərlə qeyri-rəsmi əməllər arasında deyil, dövlətin immunitetin tətbiq edildiyi rəsmi əməllərlə belə immunitetin tətbiq edilmədiyi əməllər arasındadır. Ərizəçilər bu yanaşma ilə İşgəncə əleyhinə Konvensiyadakı işgəncə anlayışı arasında uyğunsuzluğun olduğuna dair fikirlə razılaşmamışlar: Konvensiyanın 1-ci maddəsi İşgəncə əleyhinə Konvensiya ilə müəyyən edilmiş əsas öhdəliklərə qapı rolunu oynayır. O, dövlətin məsuliyyətinin müəyyən edilməsi məqsədləri baxımından əməlin dövlətə aid edilməsi üçün norma rolunu oynamır. Ərizəçilər dövlətin vəzifəli şəxsinin imperativ normanın pozulmasına səbəb olan hərəkəti edən zaman yurisdiksiyadan immunitetin olmaması mülahizəsini təsdiq edən bir sıra işlərə (inter alia, yuxarıda qeyd edilmiş “Voiotia Prefekturası”, “Ferrini” və “Furundzija” işlərinə) istinad etmişlər. Bu iş Amerika Birləşmiş Ştatlarında xüsusilə aydın idi (inter alia, yuxarıda qeyd edilmiş “Filartiga” və “Samantar” işlərinə istinad etmişlər). Beynəlxalq Məhkəmənin “Almaniya İtaliyaya qarşı” işi üzrə bu yaxınlarda qəbul edilmiş qərarı yalnız dövlətin özünə qarşı olan iddialar üçün keçərlidir. O, ərizəçilərin dövlətin vəzifəli şəxslərinə qarşı qaldırdıqları tələblərə tətbiq olunmur. Beynəlxalq Məhkəmə tərəfindən həmin işdə jus cogens istisnanın tətbiq edilməməsinə gəlincə, ərizəçilər dövlət immuniteti doktrinasının əsasını təşkil edən prinsiplərlə real olaraq toxunmayan bu qərarı tənqid etmişlər. Onlar həmçinin jus cogens normalarla dövlətin immunitetini tənzim edən normalar arasında iddia olunan münaqişənin olması ilə bağlı məsələyə məhkəmənin formal yanaşmasını tənqid etmiş və Avropa Məhkəməsini 6-cı maddənin kontekstində bu iki kateqoriya normalar arasında tarazlığın təmin olunması barədə qərar qəbul edən zaman Beynəlxalq Məhkəmənin nümunəsinə əməl etməməyə dəvət etmişlər.
173. Nəhayət, ərizəçilər bildirmişlər ki, mülki və cinayət işləri arasında fərq qoymaq düzgün deyil və bu, dövlətin vəzifəli şəxslərinin mülki və cinayət işlərində immunitetinə fərqli yanaşmaya haqq qazandırmır. Bir sıra ölkələrdə, o cümlədən Birləşmiş Krallıqda cinayət işləri üzrə məhkəmələr zərərçəkənlərə kompensasiya vermək hüququna malikdir. Ərizəçilər cinayət işində mülki iddiaçı kimi çıxış etmiş tərəflərə kompensasiya verildiyi və immunitet məsələsinin nəzərdən keçirilmədiyi “Ould Dah” (Fransa) işinə istinad etmişlər. Bundan əlavə, İşgəncə əleyhinə Konvensiyaya görə mülki deyil, cinayət məsuliyyətinin ləğv edildiyini demək düzgün olmazdı. Konvensiyanın 4-cü maddəsinin 2-ci bəndi dövlətlərdən işgəncə cinayətini müvafiq sanksiyalarla cəzalandırılan əməl kimi qəbul etməyi tələb etmişdir. Bu sanksiyalara kompensasiyanın ödənilməsi də daxildir və kompensasiya ilə bağlı 14-cü maddə ərazi baxımından məhdudlaşmamışdır. Danışıqlar zamanı 14-cü maddənin tətbiqi sferasını dövlətin yurisdiksiyası altında olan ərazi ilə məhdudlaşdırmaq barədə təklif mətnin son redaksiyasından çıxarılmışdır və ərizəçilərə görə bu, açıq-aşkar ərazi məhdudiyyətinin tətbiqinin nəzərdə tutulmadığı demək idi. Beləliklə, dövlət immuniteti prinsipləri forum dövlətin məhkəmələrinə işgəncədən zərərçəkmiş şəxslərə kompensasiyanın ödənilməsi ilə bağlı xarici vəzifəli şəxslərə göstəriş verməyi qadağan edə bilməz.
(b) Hökumət
174. Hökumət bildirmişdir ki, cənab Counsun işində Səudiyyə Ərəbistanı dövlətinə immunitetin verilməsi beynəlxalq hüquqa əməl etmək, bununla da hər bir dövlətin başqa dövlətin suverenliyinə hörmət etməsi yolu ilə dövlətlər arasında nəzakətin və yaxşı münasibətlərin inkişaf etdirilməsini təmin etmək kimi qanuni məqsədə xidmət edirdi. O bildirmişdir ki, məhkəməyə müraciət hüququ ilə bağlı təqdir səlahiyyəti mövcuddur. Bu səlahiyyət dövlətə öz istəyinə uyğun hərəkət etməyə icazə verir, bir şərtlə ki, bu hərəkətlər beynəlxalq hüquqla müəyyən edilən öhdəliklər baxımından ağlabatan olsun. Hazırkı işdə Birləşmiş Krallığın yanaşmasının beynəlxalq hüququn ümumi prinsiplərinə zidd olduğunu və ya hamı tərəfindən qəbul edilmiş hər hansı beynəlxalq standartdan kənara çıxdığını qeyd etmək olmaz. Hökumət hər hansı alternativ forumun mövcud olmadığı və beynəlxalq təşkilatların immuniteti ilə bağlı olan işlərlə konkret tələblə bağlı yurisdiksiyanın başqa dövlətə aid olduğu dövlət immuniteti ilə bağlı işlər arasında mühüm fərqin olduğu əsas götürülməklə pozulmuş hüququn bərpası üçün alternativ vasitələrin araşdırılmasının tələb etdiyi dərəcədə yuxarıda qeyd edilmiş “Ueyt” və “Kennedi” işlərini bir-birindən fərqləndirmişdir. Ölkə məhkəməsi beynəlxalq adət hüquq normalarına zidd olaraq yurisdiksiyaya malik olsa da, onu həyata keçirməməyi seçmiş xarici məhkəmənin bu mühüm qüsurunu aradan qaldırmaq məqsədilə dövlətin immunitetindən istisna müəyyən edə bilməz. O əlavə etmişdir ki, Hökumətin ərizəçilərə Səudiyyə Ərəbistanında və onlar azad edildikdən sonra göstərdiyi konsul dəstəyi və yardımına məhəl qoymamaq olmaz.
175. Hər iki iş üzrə dövlətin vəzifəli şəxslərinə immunitetin verilməsi ilə bağlı Hökumətin ilkin izahatı ondan ibarət idi ki, dövlət prosesdəki cavabdehin dövlətin özü olduğu kimi cavabdehin dövlətin vəzifəli şəxslərindən biri olduğu halda bu rəsmi şəxsin rəsmi hərəkətlərinə münasibətdə də immunitetdən istifadə hüququnun olduğu beynəlxalq hüququn mövcud prinsipidir. Buna görə də burada məsələ dövlət immunitetinin belə vəzifəli şəxslərə tətbiq edilib-edilməməsi deyil, bu vəzifəli şəxsin dövlət immunitetinin avtomatik şəkildə tətbiq edilməsinə imkan verən dərəcədə dövlətin bir hissəsi olub-olmamasıdır. Rəsmi səlahiyyətlərini həyata keçirən dövlətin vəzifəli şəxslərinin hərəkətləri şəxsən onlara deyil, yalnız dövlətə aid edilmişdir. Buna görə də dövlətin immuniteti ilə bağlı beynəlxalq hüquq normaları ilə dövlətin məsuliyyətinə dair beynəlxalq hüquq normaları arasında simmetriya olmuşdur. 1978-ci il tarixli qanun cavabdeh dövlətin beynəlxalq ümumi hüquqa görə başqa dövlətlərə münasibətdə yerinə yetirməli olduğu öhdəlikləri əks etdirmişdir. Bu, beynəlxalq sazişlərdə, o cümlədən BMT-nin Yurisdiksional İmmunitetlər haqqında Konvensiyası və Dövlətin məsuliyyəti haqqında Maddələr Layihəsi, milli qanunvericilik və məhkəmə təcrübəsi və keçmiş Yuqoslaviya üzrə Beynəlxalq Cinayət Tribunalının “Blaškić” işi üzrə qərarındakı “dövlət” anlayışı ilə də təsdiq olunur. Buna görə də əməl dövlətə aid edilirsə və buna görə dövlət beynəlxalq səviyyədə məsuliyyət daşıyırsa, həmin əmələ dövlətin ölkə məhkəmələrində immunitetdən istifadə hüququnu tanıyan beynəlxalq hüquq normaları baxımından dövlət əməli kimi baxılmalıdır. Bu, vəziyyətin praktiki reallığını əks etdirir. Əgər dövlətin vəzifəli şəxsinin rəsmi funksiyalarını icra etməsi zamanı etdiyi əməllərlə bağlı işinə başqa bir dövlətin məhkəmələri tərəfindən baxılmış olsaydı, dövlət özü də dolayı yolla məhkəmə təqibinə cəlb edilmiş olacaqdı. Bu zaman yalnız onun hərəkətləri mübahisələndirilməyəcək, eyni zamanda o, vurulmuş ziyana görə kompensasiya da ödəməli olacaq və böyük ehtimalla, belə kompensasiyanın alınmasının mümkün olduğu yeganə mənbə olacaqdı.
176. Hökumət bildirmişdir ki, həm Apellyasiya Məhkəməsi, həm də Lordlar Palatası işgəncə əleyhinə qadağanın jus cogens statusunun dövlətlərdən bu qadağanın pozulması ilə bağlı xarici dövlətlərə qarşı iddia qaldırılan zaman sonuncuya immunitetin verilməməsini tələb etməsi ilə bağlı arqumenti rədd etməkdə haqlı olmuşlar. Bu arqument bir neçə səbəbə görə əsassız olmuşdur. Birincisi, dövlətin immuniteti qaydası işgəncəyə icazə və ya yol vermir və buna görə də işgəncənin qadağan edilməsi ilə ziddiyyət təşkil etmir. O, sadəcə olaraq istənilən pozuntunun fərqli həll metodunu müəyyən etmişdir. İkincisi, bu arqument hər dəfə beynəlxalq məhkəmədə qaldırılan zaman rədd edilmişdir (inter alia, yuxarıda qeyd edilmiş “Həbs qərarı” və “Əl-Adsani” işlərinə istinad etmişdir). Üçüncüsü, işgəncəyə münasibətdə dövlət immunitetinin olub-olmaması məsələsi BMT-nin Yurisdiksional İmmunitetlər haqqında Konvensiyası ilə bağlı danışıqların aparılması zamanı qaldırılmış və qərara alınmışdır ki, beynəlxalq adət hüququnun hazırkı vəziyyətində hər hansı istisnaya yol verilə bilməz. Nəhayət, bu arqument məsələ ilə üzləşmiş ölkə məhkəmələrinin əksəriyyəti tərəfindən də rədd edilmişdir (inter alia, yuxarıda qeyd edilmiş “Buşeron”, “Siderman de Bleyk”, “Prins” və “Buzari” işlərinə istinad etmişdir). Yunanıstan və İtaliyanın bəzi məhkəmələrinin jus cogens arqumenti qəbul etməsinə baxmayaraq bu işlər üzrə qərarlar elə də inandırıcı olmamış və beynəlxalq hüquqda ümumi qəbul edilmiş təcrübənin yaranmasına səbəb olmamışdır. Ayrı-ayrı qərarlara əsaslanmaq adət hüququnda dəyişikliyin baş verdiyini bildirmək üçün kifayət deyil. Bu mövqe Beynəlxalq Məhkəmə tərəfindən “Almaniya İtaliyaya qarşı” işi üzrə qəbul edilmiş qərarda da təsdiq edilmişdir. Bu qərar dövlətlərin təcrübəsinin geniş araşdırılmasına və təhlilinə söykənərək diqqətlə əsaslandırılmışdır. Hökumət əlavə etmişdir ki, xarici vətəndaşlar tərəfindən ölkə hüdudlarından kənarda törədilmiş beynəlxalq hüququn əsas pozuntuları üzərində yurisdiksiyasını həyata keçirən ABŞ-ın məhkəmə təcrübəsi digər dövlətlər tərəfindən geniş şəkildə qəbul edilən və əməl olunan prinsipləri ifadə etmir.
177. Hökumət daha sonra işgəncənin dövlətin immunitetinin tətbiq edilməsinin mümkün olduğu “rəsmi əməl” hesab edilmədiyi ilə bağlı ərizəçilərin arqumentini rədd etmişdir. Aydın idi ki, işgəncə ilə bağlı iddialar suveren hakimiyyətin həyata keçirilməsi konsepsiyası ilə əhatə olunduğundan onların jure gestionis əməllərlə bağlı olduğunu demək olmaz. Suverenin bəzi əməllərinə münasibətdə dövlətin immunitetin tətbiq edilmədiyi ilə bağlı fərziyyəni dəstəkləmək üçün hər hansı səlahiyyət mövcud deyil. Hökumət həmçinin qeyd etmişdir ki, İşgəncə əleyhinə Konvensiyada işgəncənin anlayışı əməlin dövlətin vəzifəli şəxsi və ya rəsmi səlahiyyətlərini həyata keçirən şəxs tərəfindən edilməsini tələb edir. Bu, dövlətin məsuliyyəti ilə bağlı beynəlxalq hüquq normalarında əks olunmuşdur. Bu normalara görə dövlətin vəzifəli şəxsinin rəsmi səlahiyyətlərini əsas götürərək başqa bir dövlətin vətəndaşına işgəncə verdiyi halda dövlətin məsuliyyəti məsələsi ortaya çıxır.
178. İşgəncə əleyhinə Konvensiyanın 14-cü maddəsi ilə müəyyən edilmiş kompensasiya məsələsinə gəlincə Hökumət belə bir mövqedə olmuşdur ki, o, dövlətlərdən yalnız əraziləri daxilində törədilmiş işgəncə əməllərinə görə kompensasiya ödənilməsini tələb edir. Bu mövqe işgəncəyə və dövlətin immunitetinə görə mülki yurisdiksiyaya dair milli qanunvericilik və dövlət təcrübəsi ilə təsdiq olunur. Danışıqlar zamanı 14-cü maddənin mətni aydınlaşdırılmış və onun dövlətin ərazisi ilə məhdudlaşdırılması niyyəti ifadə olunmuşdur. Lakin göstərilməmiş səbəblərə görə layihə ilə bağlı sonrakı proseslərdə bu aydınlaşdırma çıxarılmışdır. Hökumətin mövqeyinə görə bu çıxarma yanlış idi. Bununla bağlı Hökumət 14-cü maddənin tətbiqinin ərazi hüdudları ilə bağlı ABŞ-ın İşgəncə əleyhinə Konvensiya ilə bağlı verdiyi bəyannaməyə istinad etmişdir.
179. Hökumət sözü gedən dövlətin vəzifəli şəxslərinin öz əməllərinə görə Birləşmiş Krallıqda təqib edilməsinin mümkünlüyünü qəbul etmişdir. Lakin bu kontekstdə cinayət və mülki proseslər arasında fərq qoyulması üçün mühüm əsaslar olmuşdur. Birincisi, İşgəncə əleyhinə Konvensiyada iştirakçı dövlətlərdən forum dövlətin ərazisindən kənarda işgəncə əməlləri törətməsi ilə bağlı xarici dövlətlərin vəzifəli şəxslərini təqib etməyi tələb edən açıq norma mövcuddur. Mülki işlərlə bağlı bununla müqayisə oluna biləcək hər hansı müddəa olmamışdır. İkincisi, “Pinoçet (nömrə 3)” işində Lordlar Palatasının üzvlərinin əksəriyyəti qərarlarını əsaslandırmaq üçün İşgəncə əleyhinə Konvensiyaya görə işgəncənin cinayət hüquqi qaydada təqibi zamanı immunitetin tətbiq edilmədiyinə və işə cəlb olunmuş hər üç dövlətin İşgəncə əleyhinə Konvensiyanın iştirakçısı olduğuna istinad etmişlər. Üçüncüsü, beynəlxalq hüquqa görə fərdin cinayət məsuliyyəti dövlətin məsuliyyətinin bir hissəsi deyil, həmin məsuliyyətdən fərqli bir şeydir. Nəhayət, rəsmi funksiyaların icrası zamanı yerinə yetirilmiş hərəkətlərə görə mülki məsuliyyət zəruri olaraq həmin dövlətin özünün məsuliyyəti ilə bağlıdır. Belə ki, təcrübədə vəzifəli şəxs barəsində vurulmuş ziyana görə çıxarılmış kompensasiyanın dövlət tərəfindən ödənilməsi gözlənilə bilər və belə kompensasiyanın ödənilməsi öz növbəsində ona qarşı qaldırılmış iddia üzrə istənilən işdə kompensasiya ödəmək vəzifəsinin yaranmasına səbəb ola bilər. Diqqətə layiq haldır ki, Beynəlxalq Məhkəmə özü də həmçinin “Almaniya İtaliyaya qarşı” işi üzrə qərarında “Pinoçet (nömrə 3)” işi üzrə qərara istinad edərək mülki və cinayət işləri arasında açıq fərq qoymuşdur.
(c) Üçüncü tərəflər
180. “REDRESS”, “Amnesty International”, “INTERIGHTS” və “JUSTICE” təşkilatları vəzifəli şəxslərin immuniteti ilə bağlı üçüncü tərəf kimi izahatlarını təqdim etmişlər.
181. Üçüncü tərəf kimi işdə iştirak edənlər vurğulamışlar ki, dövlətə və onun vəzifəli şəxslərinə qarşı iş qaldırıldıqda hər birinin immunitetinin ayrıca müəyyənləşdirilməsi zərurəti ortaya çıxır. Belə ki, onlar eyni şey deyil. Onların əsasları və məqsədlərinin fərqli olması o deməkdir ki, dövlətin immunitetdən istifadə etməsi məntiqi olaraq onun vəzifəli şəxslərinin də immunitetdən istifadə etməsi anlamına gəlmir.
182. Beynəlxalq hüquqa görə işgəncə həm fərdi, həm də dövlət məsuliyyətinin ortaya çıxmasına səbəb olur. İşgəncə törətməkdə roluna görə vəzifəli şəxsə qarşı qaldırılmış işə dövlətin özünə qarşı qaldırılan işlə praktiki baxımdan ekvivalent iş kimi baxıla bilməz. Buna görə də burada dövlətin özünün birbaşa olaraq təqib olunduğunu iddia etmək mümkün deyil. Belə bir iddia vəzifəli şəxsin şəxsi məsuliyyəti ilə bağlı idi və istənilən kompensasiya dövlətə və ya onun əmlakına qarşı deyil, yalnız fərdin özünə qarşı yönəldilə bilərdi.
183. Üçüncü tərəf kimi işdə iştirak edənlər bildirmişlər ki, hazırkı işdə ratione materiae immunitet işgəncənin iddia olunduğu hallara tətbiq edilmirdi. Onlar İşgəncə əleyhinə Konvensiyanın obyekti və məqsədinin işgəncəyə görə cavabdehliyin təmin olunması və cəzasızlığın qarşısının alınması olduğunu qeyd edərək işgəncə ilə bağlı işlərdə dövlətin vəzifəli şəxslərinə immunitetin verilməsinin, xüsusilə pozulmuş hüquqların bərpası üçün hər hansı başqa alternativ vasitənin mövcud olmadığı hallarda, bu məqsədə ziddiyyət təşkil etdiyini bildirmişlər. Fransa, İtaliya, Niderland və İspaniyada beynəlxalq hüquqa görə cinayət hesab olunan əməllərə görə ittiham olunmuş fəaliyyətdə olan və sabiq vəzifəli şəxslərə immunitetin verilməsindən imtina olunması kimi dövlət təcrübəsinin mövcudluğunu təsdiq edən aşkar sübutlar vardır. Mülki və cinayət işləri arasında hər hansı ayırıcı fərq qoyan xətt mövcud deyil. Avropa Şurasının üzvü olan bir sıra ölkələrdə məhkəmələr cinayət işlərində qaldırılmış mülki iddiaları təmin etmək səlahiyyətinə malikdir. Fransa məhkəmələri bir sıra hallarda xarici vəzifəli şəxsləri işgəncəyə və digər cinayət əməllərinə görə məhkum etmiş və işdə mülki tərəf kimi iştirak etmiş zərərçəkənlərə təzminatın ödənilməsi barədə qərar çıxarımışdır.
184. Üçüncü tərəf kimi işdə iştirak edənlər bildirmişlər ki, işgəncə iddiaları ilə bağlı mülki işlərdə vəzifəli şəxslərə immunitet verilən zaman məhkəməyə müraciət hüququnun məhdudlaşdırılması qanuni məqsədə xidmət etmir və mütənasib olmur. Bu kontekstdə dövlət immuniteti dövlətin lazımı qaydada fəaliyyətinə töhfə vermir və dövlət təqib olunmadığına görə dövlət immunitetinə haqq qazandırmaq üçün istifadə olunan arqumentlər burada ortaya çıxmır. Ratione materiae immunitetin məqsədi heç bir müstəqil məsuliyyət daşımayan, yalnız dövlətin ruporu kimi çıxış edən vəzifəli şəxslərə qarşı məhkəmə işlərinin aparılmasının qarşısını almaqdır. İşgəncə ilə bağlı iddialar ortaya çıxdıqda bu məqsəd tətbiq olunmur, belə ki, bu, vəzifəli şəxsin şəxsi məsuliyyətinin sərhədləri daxilinə düşür. Bu halda ratione materiae immunitetin verilməsinin yeganə yolu vəzifəli şəxsin cavabdehlik daşımasının qarşısını almaq olmuşdur ki, bu da 6-cı maddənin 1-ci bəndinə görə qanuni məqsəd hesab oluna bilməz.
185. Üçüncü tərəf kimi işdə iştirak edənlər vurğulamışlar ki, immunitet geniş olduqca onun əsaslandırılması daha da inandırıcı olmalıdır (“Kart Türkiyəyə qarşı” işinə (Kart v. Turkey [GC], no. 8917/05, § 83, ECHR 2009 (extracts)) istinad etmişlər). Avropa Məhkəməsi parlament immuniteti ilə bağlı işlərdə immunitetin dar təfsirini vermişdir. O həmçinin göstərmişdir ki, dövlətin heç bir məhdudiyyət və ya Məhkəmənin nəzarəti olmadan mülki iddiaların böyük bir qismini məhkəmələrin yurisdiksiyasından kənar etmə və ya şəxslər qrupuna immunitet vermə imkanının olması demokratik cəmiyyətdə qanunun aliliyi qaydasına uyğun gəlməyəcəkdir (bax: yuxarıda qeyd edilmiş “Fayed” işi, 65-ci bənd və “Kordova İtaliyaya qarşı” işi (Cordova v. Italy (no. 1), no. 40877/98, § 58, ECHR 2003 I)). Barəsində məhkəməyə müraciət edilməsi istənilən hüquq pozuntusu, xüsusi işgəncə xarakter etibarı ilə qoyulan məhdudiyyətlərə daha məhdudlaşdırıcı yanaşmanı tələb edir. Pozulmuş hüquqların bərpası üçün alternativ vasitələrin olub-olmaması da mütənasiblik üçün əhəmiyyət daşıyırdı. Ərizəçilərin işində belə vasitələr olmamışdır. Xüsusilə Səudiyyə Ərəbistanında İşgəncə əleyhinə Konvensiyanın 14-cü maddəsinin tələb etdiyi səmərəli hüquq müdafiə vasitəsi yoxdur. Belə ki, işgəncə Səudiyyə Ərəbistanının qanunvericiliyinə görə cinayət kimi müəyyən edilməmiş və bu əmələ görə burada hər hansı konkret cəza nəzərdə tutulmamışdır. İşgəncə Əleyhinə Komitə Səudiyyə Ərəbistanında işgəncə ilə bağlı iddiaların araşdırılması üçün səmərəli mexanizmlərin olmadığını qət etmişdir. Diplomatik müdafiə səmərəli hüquq müdafiə vasitəsi hesab oluna bilməz. Cavabdeh Hökumət “Əl-Adsani” işində ona müraciət edilməsinin mümkün olduğunu bildirsə də, onun cənab Əl-Adsanini nə zamansa hər hansı belə müdafiə ilə təmin etməsinə dair hər hansı sübut yoxdur. Diplomatik müdafiə tamamilə vətəndaşlıq dövlətinin diskresiyasında olan məsələdir və Hökuməti vətəndaşlarının adından verilən tələbləri dəstəkləməyə məcbur etmək olmaz.
2. Məhkəmənin qiymətləndirməsi
(a) Dövlət immuniteti kontekstində məhkəməyə müraciət hüququnun ümumi prinsipləri
186. 6-cı maddənin 1-ci bəndi hər bir şəxsin mülki hüquq və öhdəlikləri ilə bağlı istənilən hüquqi mübahisə (6-cı maddənin 1-ci bəndinin fransız dilli mətnində “contestation”) ilə bağlı məhkəməyə müraciət etmək hüququnu təmin edir. Bununla belə məhkəməyə müraciət hüququ mütləq deyil. Ona münasibətdə müəyyən məhdudiyyətlər tətbiq oluna bilər. Belə ki, müraciət hüququ xarakter etibarı ilə dövlət tərəfindən tənzimləməni tələb edir. Bu baxımdan Konvensiya tələblərinə əməl olunub-olunmadığı məsələsi ilə bağlı son qərar Məhkəməyə aid olsa da, Razılığa Gələn Dövlətlər burada təqdir səlahiyyətinə malikdirlər. Burada tətbiq edilmiş məhdudiyyətlərin fərdin müraciət hüququnu bu hüququn mahiyyətinə xələl yetirəcək vasitələrlə və ya dərəcədə məhdudlaşdırmaması və ya azaltmaması təmin olunmalıdır. Bundan əlavə, məhdudiyyət qanuni məqsədə yönəlməsə və istifadə olunan vasitələrlə nail olunmasına çalışılan məqsəd arasında hər hansı ağlabatan mütənasiblik əlaqəsi olmazsa, o, 6-cı maddənin 1-ci bəndinin tələblərinə uyğun gəlməyəcək (bax: “Foqarti Birləşmiş Krallığa qarşı” (Fogarty v. the United Kingdom [GC], no. 37112/97, §§ 32-33, ECHR 2001 XI (extracts)); “MakElhinni İrlandiyaya qarşı” (McElhinney v. Ireland [GC], no. 31253/96, §§ 33-34, ECHR 2001 XI (extracts)); yuxarıda qeyd edilmiş “Əl-Adsani” işi, 52-53-cü bəndlər; yuxarıda qeyd edilmiş “Kalogeropulu və Digərləri” işi; “Manualesku və Dobresku Rumıniya və Rusiyaya qarşı” (Manoilescu and Dobrescu v. Romania and Russia (dec.), no. 60861/00, §§ 66 and 68, ECHR 2005 VI); “Kudak Litvaya qarşı” (Cudak v. Lithuania [GC], no. 15869/02, §§ 54-55, ECHR 2010) və “Sabeh El Leil Fransaya qarşı” (Sabeh El Leil v. France [GC], no. 34869/05, §§ 46-47, 29 June 2011)).
187. Konvensiyada nəzərdə tutulmuş hüquqlar praktiki və səmərəli şəkildə təmin olunmalıdır. Ədalətli məhkəmə araşdırılması hüququnun demokratik cəmiyyətdə malik olduğu önəm nəzərə alınarsa, bu, xüsusilə məhkəməyə müraciət hüququ ilə bağlı hallara aiddir. Buna görə də əgər dövlət hər hansı məhdudiyyət və ya Konvensiyanı həyata keçirən orqanların nəzarəti olmadan müəyyən kateqoriyadan olan bütün mülki iddialara baxılmasını məhkəmələrin yurisdiksiyasından çıxara və ya müəyyən şəxslər qrupuna mülki məsuliyyətdən immunitet verə bilsəydi, bu, demokratik cəmiyyətdə qanunun aliliyi qaydası və ya 6-cı maddənin 1-ci bəndində əks olunmuş prinsiplə, yəni mülki iddiaların baxılması üçün hakimə verilməli olması prinripi ilə ziddiyyət təşkil etmiş olardı. Dövlətin yurisdiksiyadan immuniteti prinsipinin tətbiqinin məhkəməyə müraciət hüququnun həyata keçirilməsini məhdudlaşdırdığı hallarda Məhkəmədən işin hallarının belə məhdudlaşdırmaya haqq qazandırıb-qazandırmadığını müəyyən etmək tələb olunmuşdur (yuxarıda qeyd edilmiş “Əl-Adsani” işi, 47-48-ci bəndlər; yuxarıda qeyd edilmiş “Kudak” işi, 58-59-cu bəndlər və yuxarıda qeyd edilmiş “Sabeh El Leil” işi, 50-51-ci bəndlər).
188. Məhkəmə əvvəllər izah etmişdir ki, suverenin immuniteti beynəlxalq hüququn konsepsiyasıdır. Bu konsepsiya par in parem non habet imperium prinsipindən irəli gəlmişdir ki, bu prinsipə görə də bir dövlət başqa bir dövlətin yurisdiksiyasına tabe ola bilməz. Mülki işlərdə dövlətə immunitetin verilməsi başqa dövlətin suverenliyinə hörmət etməklə dövlətlər arasında nəzakət qaydalarına və yaxşı münasibətlərə təkan vermək kimi qanuni məqsədə xidmət edir (bax: yuxarıda qeyd edilmiş “Fogarti” işi, 34-cü bənd; yuxarıda qeyd edilmiş “MakElhinni” işi, 35-ci bənd; yuxarıda qeyd edilmiş “Əl-Adsani” işi, 54-cü bənd; yuxarıda qeyd edilmiş “Kalogeropulu və Digərləri” işi; yuxarıda qeyd edilmiş “Kudak” işi, 60-cı bənd və yuxarıda qeyd edilmiş “Sabeh El Leil” işi, 52-ci bənd).
189. Məhdudiyyətin mütənasibliyi məsələsinə gəlincə Konvensiyanı onun bir hissəsini təşkil etdiyi beynəlxalq hüquq normaları, o cümlədən dövlətin immuniteti ilə bağlı normalarla mümkün olduğu qədər harmoniya halında təfsir edilməsi zərurəti Məhkəməni belə bir nəticəyə gətirmişdir ki, dövlətin beynəlxalq ümumi hüququn immunitetlərlə bağlı hamı tərəfindən tanınmış normalarını əks etdirən tədbirlər həyata keçirməsinə prinsip etibarı ilə 6-cı maddənin 1-ci bəndində təsbit edilmiş məhkəməyə müraciət hüququna qeyri-mütənasib məhdudiyyətin qoyulması kimi baxıla bilməz. Məhkəmə izah etmişdir ki, məhkəməyə müraciət hüququ 6-cı maddənin 1-ci bəndində nəzərdə tutulmuş ədalətli məhkəmə araşdırması hüququnun ayrılmaz hissəsi olduğu kimi bəzi məhdudiyyətlərə, misal üçün millətlər birliyi tərəfindən ümumi şəkildə qəbul edilmiş məhdudiyyətlərə də dövlətin immuniteti doktrinasının ayrılmaz hissəsi kimi baxılmalıdır (bax: yuxarıda qeyd edilmiş “MakElhinni” işi, 36-37-ci bəndlər; yuxarıda qeyd edilmiş “Fogarti” işi, 35-36-cı bəndlər; yuxarıda qeyd edilmiş “Əl-Adsani” işi, 55-56-cı bəndlər; yuxarıda qeyd edilmiş “Kalogeropulu və Digərləri” işi; yuxarıda qeyd edilmiş “Manualesku və Dobresku” işi, 70-ci və 80-ci bəndlər; yuxarıda qeyd edilmiş “Kudak” işi, 56-57-ci bəndlər və yuxarıda qeyd edilmiş “Sabeh El Leil” işi, 48-49-cu bəndlər).
(b) Dövlətin immuniteti ilə bağlı əvvəlki işlərdəki prinsiplərin tətbiqi
190. Məhkəmə bir sıra müxtəlif mülki işlərdə, o cümlədən səfirliklərdə işə götürmə (yuxarıda qeyd edilmiş “Foqarti”, “Kudak” və “Sabeh El Leil” işləri), forum dövlətdə şəxsə yetirilmiş bədən xəsarəti (yuxarıda qeyd edilmiş “MakElhinni” işi), xaricdə verilmiş işgəncə nəticəsində vurulmuş bədən xəsarəti (yuxarıda qeyd edilmiş “Əl-Adsani” işi), müharibə vaxtı törədilmiş bəşəriyyət əleyhinə cinayətlər (yuxarıda qeyd edilmiş “Kalogeropulu və Digərləri” işi), məhkəmə sənədinin verilməsi (yuxarıda qeyd edilmiş “Uollishauzer” işi) və xüsusi hüquq təbiətli şikayətlərlə (“Oleynikov Rusiyaya qarşı” (Oleynikov v. Russia, no. 36703/04, 14 March 2013)) bağlı mübahisələr üzrə immunitetin verilməsi kontekstində 6-cı maddənin 1-ci bəndində təsbit olunmuş məhkəməyə müraciət hüququna əməl olunub-olunmadığı məsələsini araşdırmışdır. Bu işlərdən hər biri dövlət immunitetinin əvvəlki mütləq anlayışının öz yerini hansı dərəcədə immunitetin daha məhdud formasına verməsi ilə bağlı olmuşdur. Məhkəmə xüsusilə cavabdeh dövlətin hərəkətlərinin hazırda qəbul edilmiş beynəlxalq standartlardan kənara çıxıb-çıxmadığı (yuxarıda qeyd edilmiş “Foqarti” işi, 37-ci bənd və yuxarıda qeyd edilmiş “MakElhinni” işi, 38-ci bənd), “millətlər birliyinin ümumilikdə dövlət immunitetinin bir hissəsi kimi qəbul etdiyi məhdudiyyətlərə ziddiyyət təşkil edib-etmədiyi” (yuxarıda qeyd edilmiş “Əl-Adsani” işi, 66-cı bənd və dolayı şəkildə yuxarıda qeyd edilmiş “Kalogeropulu və Digərləri” işi) və ya tətbiq edilmiş beynəlxalq adət hüququ norması ilə müəyyən edilmiş dövlət immunitetindən istisnaya potensial olaraq ziddiyyət təşkil edib-etmədiyi (yuxarıda qeyd edilmiş “Kudak” işi, 67-ci bənd, yuxarıda qeyd edilmiş “Sabeh El Leil” işi, 58-ci bənd, yuxarıda qeyd edilmiş “Uolishauzer” işi, 69-cu bənd və yuxarıda qeyd edilmiş “Oleynikov” işi, 68-ci bənd) məsələlərini araşdırmışdır.
191. “Əl-Adsani” işi üzrə 2001-ci ildə qəbul edilmiş qərarında Məhkəmə qət etmişdir ki, dövlətlərin forum dövlətin ərazisinin hüdudlarından kənarda törədilmiş işgəncə nəticəsində vurulmuş ziyana görə qaldırılmış mülki iddialarla bağlı immunitetdən istifadə hüququna malik olmadıqlarının beynəlxalq hüquqda qəbul edilməsi barədə ümumi fikrin olması müəyyən edilməmişdir. Buna görə də ölkə məhkəmələri 1978-ci il tarixli qanunun dövlətin immuniteti ilə bağlı normalarını tətbiq edərək işgəncə nəticəsində dəymiş ziyanla bağlı ərizəçilərin Küveytə qarşı iddiasını qəbul etməməklə 6-cı maddənin 1-ci bəndinin tələblərini pozmamışdır. Yunanıstanın ədliyyə nazirinin ərizəçilərə 1944-cü ildə baş vermiş bəşəriyyət əleyhinə cinayətlərlə bağlı onların xeyirlərinə qərar qəbul edildikdən sonra Yunanıstandakı Almaniya mülkiyyətinə ekspropriasiya etməyə icazə verməkdən imtina etməsi ilə bağlı olan, yuxarıda qeyd edilmiş “Kalogeropulu və Digərləri” işi üzrə 2002-ci ildə qəbul edilmiş qərarda da eyni nəticəyə gəlinmişdir. Lakin Məhkəmə həmin qərarda bildirmişdir ki, onun “Əl-Adsani” işi üzrə qəbul etdiyi qərar beynəlxalq adət hüququnun gələcək inkişafının qarşısını almır.
192. Dövlət immuniteti ilə bağlı bir sıra sonrakı işlərdə Məhkəmə BMT-nin Yurisdiksional İmmunitetlər haqqında Konvensiyasının beynəlxalq adət hüququna əsasən cavabdeh dövlətə tətbiq edilməsinə və immunitetin verilməsinin ya beynəlxalq adət hüquq norması ilə ziddiyyət təşkil etdiyinə, ya da immunitetin sözü gedən qaydanın ölkə məhkəmələri tərəfindən lazımı qaydada nəzərdən keçirilmədən verildiyinə görə mütənasib olmamasına əsaslanaraq 6-cı maddənin 1-ci bəndinin pozulduğunu qət etmişdir (yuxarıda qeyd edilmiş “Kudak” işi, 67-74-cü bəndlər, yuxarıda qeyd edilmiş “Sabeh El Leil” işi, 58-67-ci bəndlər, yuxarıda qeyd edilmiş “Uolishauzer” işi, 69-72-ci bəndlər və yuxarıda qeyd edilmiş “Oleynikov” işi, 68-72-ci bəndlər).
(c) “Əl-Adsani” işi üzrə yanaşmaya yenidən nəzər salınmalıdırmı?
193. Ərizəçilər Məhkəmənin “Əl-Adsani” işi üzrə Böyük Palatanın yanaşmasından uzaqlaşmalı olduğunu bildirmişlər. Onların fikrincə Böyük Palata bu işdə mütənasiblik məsələsi ilə bağlı əsas qiymətləndirməni aparmamış, o cümlədən konkret işin hallarını və mahiyyətini, xüsusilə pozulmuş hüquqların bərpası üçün alternativ vasitələrin olub-olmadığını qiymətləndirməmişdir.
194. “Əl-Adsani” işində tədbirin mütənasibliyini qiymətləndirərkən əsas məsələ ölkə məhkəmələri tərəfindən tətbiq edilmiş immunitetlə bağlı qaydaların dövlətin immunitetinə dair beynəlxalq ümumi hüququn hamı tərəfindən tanınmış normalarını əks etdirib-etdirmədiyi məsələsidir (yuxarıda qeyd edilmişdir, 55-56-cı və 66-67-ci bəndlər). Məhkəmə əvvəlki qərarları ilə formal cəhətdən bağlı olmasa da, hüquqi müəyyənlik, proqnozlaşdırıla bilmə və qanunun aliliyi maraqlarına görə o, üzürlü səbəblər olmadan əvvəlki işlərdə müəyyən edilmiş presedentlərdən fərqli qərar qəbul etməməlidir (misal üçün bax: “Kristin Quduin Birləşmiş Krallığa qarşı” (Christine Goodwin v. the United Kingdom [GC], no. 28957/95, § 74, ECHR 2002 VI); “Skoppola İtaliyaya qarşı” (Scoppola v. Italy (no. 2) [GC], no. 10249/03, § 104, 17 September 2009) və “Sabri Güneş Türkiyəyə qarşı” (Sabri Güneş v. Turkey [GC], no. 27396/06, § 50, 29 June 2012)). Sözü gedən presedent hazırkı işdə olduğu kimi Böyük Palatanın nisbətən yaxın dövrə aid və hərtərəfli qərarı olduqda mövcud presedentə əməl etməyə hazır olmayan Palata işi baxılması üçün Böyük Palataya vermək barədə qərar qəbul etməlidir. Hazırkı işdə tərəflərdən heç biri işin Böyük Palataya verilməsini xahiş etməmişdir və hər bir halda belə bir xahiş olduğu təqdirdə də bu barədə qərar qəbul etmək Palatanın səlahiyyətinə daxildir (misal üçün bax: “Hartman Çex Respublikasına qarşı” (Hartman v. Czech Republic, no. 53341/99, § 8 in fine, ECHR 2003 VIII (extracts)) və “Kuznetsova Rusiyaya qarşı” (Kuznetsova v. Russia, no. 67579/01, § 5, 7 June 2007)).
195. Məhkəmə “Əl-Adsani” işində təsbit edilmiş presedenti və həmin qərarda bu Məhkəmənin presedent hüququna və beynəlxalq hüquqa istinad etməklə müvafiq hüquqi məsələlərin geniş izahının verildiyini nəzərə alaraq hazırkı işə baxmaq səlahiyyətinin Böyük Palataya verilməsini münasib hesab etmir. Məhkəmə “Əl-Adsani” işi üzrə qərarında 6-cı maddənin 1-ci bəndinə əsasən müvafiq testə qiymət verən zaman beynəlxalq hüququn müvafiq norma və prinsiplərini nəzərə almaq və Konvensiyanı mümkün olduğu dərəcədə bir hissəsini təşkil etdiyi beynəlxalq hüququn digər normaları ilə harmoniya şəraitində təfsir etmək öhdəliyinə uyğun hərəkət etmişdir (bax: yuxarıda qeyd edilmiş “Əl-Adsani” işi, 55-ci bənd; həmçinin bax “Əl-Saadoon və Müfdi Birləşmiş Krallığa qarşı” (Al-Saadoon and Mufdhi v. the United Kingdom, no. 61498/08, § 126, ECHR 2010 (extracts)); “Katan və Digərləri Moldova Respublikası və Rusiyaya qarşı” (Catan and Others v. the Republic of Moldova and Russia [GC], nos. 43370/04, 8252/05 and 18454/06, § 136, ECHR 2012 (extracts)); “Nada İsveçrəyə qarşı” (Nada v. Switzerland [GC], no. 10593/08, §§ 171-172, ECHR 2012) və Vyana Konvensiyasının 31-ci maddəsinin 3-cü bəndinin c) yarımbəndi).
(d) Səudiyyə Ərəbistanına qarşı iddiada bu prinsiplərin tətbiqi
196. Cənab Counsun Səudiyyə Ərəbistanına qarşı iddiasının baxılmamış saxlanılması barədə şikayətinin faktiki əsasları yuxarıda qeyd edilmiş “Əl-Adsani” şikayətinə oxşardır. Məhkəmənin “Əl-Adsani” işində qət etdiyi kimi immunitetin verilməsi başqa dövlətin suverenliyinə hörmətin təmin olunması ilə dövlətlər arasında nəzakət qaydaları və yaxşı münasibətlərə təkan vermək və bununla da beynəlxalq hüquq normalarına əməl etmək kimi qanuni məqsədə xidmət etmişdir. O, həmin zaman dövlətin immuniteti ilə bağlı beynəlxalq ümumi hüququn hamı tərəfindən qəbul edilmiş normalarını əks etdirdiyi üçün 6-cı maddənin 1-ci bəndinə uyğun idi. Məhkəmə qarşısında duran yeganə sual Lordlar Palatasının ərizəçinin işi üzrə 2006-cı ildə qərar qəbul edən zaman əvvəllər “Əl-Adsani” işi üzrə qəbul etdiyi qərardan sonra dövlətin immuniteti doktrinasından işgəncə ilə bağlı istisnanın mövcudluğuna dair qəbul edilmiş beynəlxalq standartlarda təkamülün olub-olmadığı və bunun bu işdə immunitetin verilməsinin beynəlxalq ümumi hüququn dövlətin immuniteti ilə əlaqədar hamı tərəfindən tanınmış normaları əks etdirmədiyi barədə nəticəni təsdiq edib-etmədiyidir.
197. Son illərdə Lordlar Palatasının hazırkı iş üzrə qərarından əvvəl və sonra bir sıra milli yurisdiksiyalar dövlətə qarşı mülki iddiaların qaldırılması zamanı dövlətin immunitetindən jus cogens istisnanın olub-olmadığı məsələsinə baxmışdır (Amerika Birləşmiş Ştatlarında “Siderman de Bleyk”, “Prins”, “Smit” və “Səmpson” işləri, yuxarıda 117-ci bənd; Kanadada “Buzari” və “Haşemi” işləri, yuxarıda 128-134-cü bəndlər; İtaliyada “Ferrini” işi, yuxarıda 140-cı bənd; Yunanıstanda “Voiotia Prefekturası” işi, yuxarıda 142-ci bənd; Polşada “Natonievski” işi, yuxarıda 144-146-cı bəndlər; Fransada “Buşeron” və “Qroz” işləri, yuxarıda 147-ci bənd; Sloveniyada “A.A.” işi, yuxarıda 148-149-cu bəndlər və Birlə.miş Krallıqda “Əl-Adsani” işi).
198. Lakin bütün bu proseslərin təfsilatı ilə araşdırılması Məhkəmə üçün zəruri deyil. Belə ki, Beynəlxalq Məhkəmənin bu yaxınlarda “Almaniya İtaliyaya qarşı” işi üzrə qəbul etdiyi və Məhkəmə tərəfindən beynəlxalq adət hüququnun məzmunu ilə bağlı mötəbər mənbə kimi qəbul edilən qərarda (yuxarıda 88-94-cü bəndlərə bax) açıq şəkildə 2012-ci ilin fevral ayına qədər dövlətin immunitetinə hər hanı jus cogens istisnanın olmadığını qət etmişdir. Buna görə də İngiltərə məhkəmələri tərəfindən Səudiyyə Ərəbistanı Krallığının 2006-cı ildə etdiyi immunitet tələbinin təmin edilməsi üçün 1978-ci il tarixli qanunun müddəalarının tətbiq edilməsinə ərizəçinin məhkəməyə müraciət hüququnu əsassız şəkildə məhdudlaşdıran addım kimi baxıla bilməz. Buradan belə çıxır ki, cənab Counsun Səudiyyə Ərəbistanı Krallığına qarşı şikayətinin baxılmamış saxlanması 6-cı maddənin 1-ci bəndinin pozuntusu hesab oluna bilməz.
(e) Prinsiplərin dövlətin vəzifəli şəxslərinə qarşı qaldırılmış tələblə bağlı tətbiqi
199. Dörd ərizəçinin hamısı adlarını çəkdikləri vəzifəli şəxslərə qarşı mülki iddia qaldıra bilmədiklərindən şikayət etmişlər. Məhkəmə “Əl-Adsani” işində təsbit olunmuş ümumi yanaşmanı tətbiq etməklə bu iddialar üzrə işə baxmaqdan imtina edilməsinin Konvensiyanın 6-cı maddəsinin 1-ci bəndinin tələblərinə uyğun olub-olmadığını araşdırmalıdır.
200. Məhkəməyə müraciət hüququnun məhdudlaşdırılması ilə nail olunmasına çalışılan məqsədin qanuniliyi məsələsinə gəlincə, Məhkəmə tərəfindən əvvəllər araşdırılmış dövlət immuniteti ilə bağlı işlərdə mübahisə predmeti olan mülki iddia konkret fərdlərə qarşı deyil, dövlətin özünə qarşı qaldırlmışdır. Bununla belə, iş üzrə dövlətin vəzifəli şəxslərinə qarşı tətbiq edilən immunitet “dövlətin” immuniteti olaraq qalır. O, dövlət tərəfindən həyata keçirilir və onun tərəfindən də aradan qaldırıla bilər. Hazırkı işdə olduğu kimi vəzifəli şəxslərə ratione materiae immunitetin verilməsinin məqsədi dövlətin immuniteti ilə bağlı beynəlxalq hüquq normalarına əməl etmək olduğu halda, immunitetin dövlətin özünə verildiyi zaman məhkəməyə müraciət hüququna qoyulan məhdudiyyət qanuni xarakter daşıyır.
201. Beynəlxalq ümumi hüququn dövlətin immuniteti ilə bağlı hamı tərəfindən tanınmış normalarını əks etdirən addımlara prinsip etibarı ilə məhkəməyə müraciət hüququna qeyri-mütənasib məhdudiyyət qoyan addımlar kimi baxıla bilmədiyindən ərizəçinin şikayəti ilə bağlı nəzərdən keçirilməli olan yeganə məsələ dövlətin vəzifəli şəxslərinə ratione materiae immunitetin verilməsinin belə normaları əks etdirib-etdirməməsi məsələsidir. Buna görə də Məhkəmə beynəlxalq ümumi hüquqda Səudiyyə Ərəbistanının vəzifəli şəxslərlə bağlı dövlət immunitetinin tətbiq edilməsinə dair iddiasının təmin olunmasını ölkə məhkəmələrindən tələb edən ümumi normanın olub olmadığını və əgər varsa, işgəncə iddiaları ilə bağlı hər hansı xüsusi qaydanın və ya istisnanın olub-olmadığını araşdıracaqdır.
(i) Ümumi qaydanın olub-olmaması məsələsi
202. Birinci sual dövlətin vəzifəli şəxslərinə ratione materiae immunitetin verilməsinin beynəlxalq ümumi hüququn hamı tərəfindən tanınan normalarını əks etdirib-etdirməməsi ilə bağlıdır. Məhkəmə əvvəllər dövlətə immunitetin verilməsinin belə normaları əks etdirdiyini qəbul etmişdir. Hərəkətin dövlətin özü tərəfindən deyil, yalnız onun adından çıxış edən şəxslər tərəfindən edilməsi mümkün olduğundan immunitetin dövlət tərəfindən həyata keçirilməsi mümkün olan halda başlanğıc mövqe kimi ratione materiae immunitetin dövlətin vəzifəli şəxslərinə tətbiq edilməli olması götürülməlidir. Əgər başqa cür olsaydı, konkret vəzifəli şəxsləri məsuliyyətə cəlb etməklə dövlət immunitetindən daim yan keçmək olardı. Bu praqmatik anlama BMT-nin 2004-cü il tarixli Konvensiyasındakı (yuxarıda 76-cı bəndə bax) “dövlət” anlayışında əks olunmuşdur. Burada bu anlayışın dövlətin nümayəndəsi qismində çıxış edən şəxsləri ehtiva etməsi də qeyd olunmuşdur. Beynəlxalq Hüquq Komissiyasının məruzəçisi ikinci hesabatında qeyd etmişdir ki, dövlətin vəzifəli şəxslərin immunitetinin “norma” olması “kifayət qədər geniş şəkildə tanınmışdır” və konkret işdə immunitetin olmaması ya xüsusi qaydanın mövcudluğunun təsbit edilməsi, ya da ümumi qaydadan istisnaların meydana çıxdığını göstərən təcrübə və opinion juris-in olmasından asılıdır (yuxarıda 96-cı bəndə bax).
203. Eyni zamanda, milli və beynəlxalq səviyyədə mövcud olan geniş presedent hüququna görə dövlətin vəzifəli şəxsləri tərəfindən səlahiyyətlərini həyata keçirən zaman edilən hərəkətlər dövlətin immunitetinin məqsədləri baxımından adlarından hərəkət etdikləri dövlətə aid edilməlidir. Belə ki, “Propend” işində İngiltərənin Apellyasiya Məhkəməsi qət etmişdir ki, 1978-ci il tarixli qanuna uyğun olaraq dövlətə verilən immunitetlərə dövlətin vəzifəli şəxslərinə “dövlətin özünə verilən müdafiə ilə eyni müdafiənin” verilməsi kimi baxılmalıdır (yuxarıda 42-43-cü bəndlərə bax). Kanadada Apellyasiya Məhkəməsi “Jaffe” işi üzrə belə bir nəticəyə gəlmişdir ki, Dövlətin immuniteti haqqında qanunda “dövlət” anlayışı səlahiyyətlərini həyata keçirən dövlət qulluqçularını da ehtiva etmişdir (yuxarıda 127-ci bəndə bax). “Fənq” işində Yeni Zelandiyanın Yüksək Məhkəməsi qət etmişdir ki, dövlətin immuniteti dövlətin səlahiyyətlərini həyata keçirən zaman etdikləri hərəkətlər mübahisə predmeti olan şəxslərə qarşı qaldırılan iddialarda onlara dolayı yolla ratione materiae immunitet verir (yuxarıda 135-ci bəndə bax). “Zanq” işində Avstraliyanın Apellyasiya Məhkəməsi qət etmişdir ki, vəzifəli şəxslər ümumi hüquqa görə immunitetdən istifadə etmək hüququna malik olduqları və İmmunitetlər haqqında qanunla bu məsələdə hər hansı dəyişiklik edilmədiyi üçün həmin qanun bu vəzifəli şəxslərin hərəkətlərinə də münasibətdə tətbiq olunur (yuxarıda 138-ci bəndə bax). ABŞ-ın Ali Məhkəməsi “Samantar” işində XDİQ-ə görə vəzifəli şəxslərin “dövlət” məfhumu ilə əhatə olunmadığını qət etsə də, onların immuniteti məsələsinin ümumi hüquqla tənzim edildiyini bildirmişdir. Belə ki, bu qanun yalnız ABŞ-da immunitetlə bağlı normaların qismən kodifikasiyası üçün nəzərdə tutulmuşdur (yuxarıda 122-ci bəndə bax). Sonradan Apellyasiya Məhkəməsi (Dördüncü Dairə) qəbul etmişdir ki, prinsip etibarı ilə dövlətin vəzifəli şəxsləri dövlət qulluğunda olan zaman etdikləri hərəkətlərə görə immunitetdən istifadə edə bilərlər (yuxarıda 122-124-cü bəndlərə bax). “Blaşkiç” işində keçmiş Yuqoslaviya üzrə Beynəlxalq Cinayət Tribunalı rəsmi səlahiyyətlərini icra edən dövlətin vəzifəli şəxslərini “dövlətin adi alətləri” kimi təsvir etmiş və onların funksional immunitetdən istifadə etdiklərini bildirmişdir (yuxarıda 81-ci bəndə bax). “Cibuti Fransaya qarşı” işində Beynəlxalq Məhkəmə Cibuti hökumətinin dövlətin iki vəzifəli şəxsinin hərəkətlərinin onun öz hərəkətləri olduğunu və vəzifəli şəxslərin bu hərəkətləri edən zaman onun orqanları, idarələri və qurumları kimi fəaliyyət göstərdiklərini bildirməsinin mümkünlüyünü qeyd etmişdir (yuxarıda 86-87-ci bəndlərə bax).
204. Buna görə də belə görünür ki, beynəlxalq və milli səviyyədə olan mənbələr dövlət immunitetinin prinsip etibarı ilə xarici dövlətin qulluqçularına və ya vəzifəli şəxslərinə dövlətin adından edilən hərəkətlərə görə dövlətin özünə verilən müdafiə səviyyəsində müdafiə verildiyi fikrini dəstəkləyir.
(ii) İşgəncə əməlləri ilə bağlı xüsusi qayda və ya istisnanın olub-olmaması məsələsi
205. Yuxarıda qeyd edilənlərdən aydın olur ki, şəxslər yalnız rəsmi vəzifələrinin icrası zamanı etdikləri hərəkətlərə görə ratione materiae immunitetdeən istifadə edirlər. BMT-nin Yurisdiksional İmmunitetlər haqqında Konvensiyasında dövlətin nümayəndəsi “funksiyasını həyata keçirən” şəxslərə istinad edilir (yuxarıda 76-cı bəndə bax). Buna görə də dövlətin immunitetindən hər hansı ümumi jus cogens istisnanın olmaması dövlətin qeyd edilən vəzifəli şəxslərinə qarşı iddialar məsələsində həlledici əhəmiyyətə malik deyil.
206. İşgəncə əleyhinə Konvensiya görə işgəncə dedikdə “rəsmi vəzifələrini icra edən vəzifəli şəxs və ya digər şəxs” tərəfindən törədilən əməl başa düşülür. Belə çıxır ki, bu anlayış işgəncə əməllərinin dövlət immuniteti baxımından “rəsmi vəzifələrin icrası” çərçivəsində törədilə bilməsinə dair arqumentləri dəstəkləyir. Lord hakim Meynsin hazırkı işə Apellyasiya Məhkəməsində baxılması zamanı verdiyi əsaslandırmadan həqiqətən də görünürdü ki, o, İşgəncə əleyhinə Konvensiyanın 1-ci maddəsinin mənasında işgəncə törədilməsi üçün dövlətin vəzifəli şəxsinin “rəsmi vəzifələrinin icrasını” həyata keçirməli olub-olmadığı barədə şübhələrə malik idi (yuxarıda 16-cı bəndə bax). Lakin Lordlar Palatası beynəlxalq hüququn mənbələrinin geniş icmalından sonra bu əsaslandırmanı yekdilliklə rədd etmişdir. Xüsusilə lord Binqəm göstərmişdir ki, ərizəçilərin bu arqumenti əsaslandırmaq üçün irəli sürdükləri yeganə presedent (ABŞ təcrübəsindən idi) digər millətlər tərəfindən geniş şəkildə bölüşülən və əməl olunan prinsipləri ifadə etmirdi (yuxarıda 28-ci bəndə bax).
207. Öz növbəsində Dövlətin məsuliyyəti haqqında Maddələr Layihəsində qeyd edilir ki, hərəkətlər Maddələr Layihəsinin 4-cü maddəsində göstərildiyi kimi dövlət orqanları (yuxarıda 107-ci bəndə bax) və ya Maddələr Layihəsinin 4-cü maddəsində müəyyən edildiyi kimi dövlətin qanunvericiliyi ilə hökumət funksiyalarını həyata keçirmək səlahiyyəti almış və həmin funksiyaları icra edən şəxslər (yuxarıda 108-ci bəndə bax) tərəfindən həyata keçirildikdə, dövlətin hərəkətləri hesab olunur. Ərizəçilər onlara yetirilməsini iddia etdikləri işgəncə əməllərinin Səudiyyə Ərəbistanı dövlətinin məsuliyyətini yaratdığını inkar etmirlər. Lakin qeyd olunmalıdır ki, Maddələr Layihəsi yalnız dövlətin sözü gedən hərəkətlərə görə məsuliyyət daşıyıb-daşımadığını tənzim edir. Belə ki, dövlətin məsuliyyəti məsələsi müəyyən edildikdən sonra beynəlxalq hüquqa əsasən vurulmuş ziyana görə kompensasiyanın ödənilməsi öhdəliyi ortaya çıxa bilər. Heç bir şübhə yoxdur ki, şəxslər də müəyyən hallarda dövlətin məsuliyyətinə səbəb olan qanunsuz əməllərə görə məsuliyyətə cəlb oluna bilərlər və bu şəxsi məsuliyyət eyni əməllərə görə dövlətin məsuliyyəti ilə yanaşı mövcud olur. Bu potensial ikili məsuliyyət Maddələr Layihəsinin 58-ci maddəsində əks olunmuşdur. Bu maddədə qeyd edilir ki, əməlin kimə aid edilməsi ilə bağlı normalar dövlətin adından hərəkət edən istənilən şəxsin beynəlxalq hüquqa görə fərdi məsuliyyəti məsələsinə xələl gətirmir (yuxarıda 109-cu bəndə bax). Bu, işgəncə əməlinə görə fərdi cinayət məsuliyyətinin dövlətin məsuliyyəti ilə yanaşı mövcud olduğu cinayət hüquqi kontekstdə açıq şəkildə görünür (yuxarıda 44-56-cı, 61-ci və 150-154-cü bəndlərə bax). Beləliklə, fərdi cinayət məsuliyyətinin göstərdiyi kimi hətta dövlətin məsuliyyəti məqsədləri üçün hərəkətlərin rəsmi təbiətə malik olduğu qəbul olunsa belə, bu, beynəlxalq hüquqa əsasən eyni əməllərə görə dövlət immunitetinin daim tanınmalı olması barədə yekun fikir söyləməyə imkan vermir.
208. Bildirilmişdir ki, dövlətin vəzifəli şəxslərinə immunitetin verilməsini nəzərdə tutan beynəlxalq ümumi hüquq normaları 14-cü maddəsində universal mülki yurisdiksiyanı nəzərdə tutan İşgəncə əleyhinə Konvensiyanın qəbulu nəticəsində ləğv olunmuşdur. Bu arqument İşgəncə Əleyhinə Komitə tərəfindən dəstəklənir. Belə anlaşılır ki, o, 14-cü maddəni dövlətdən işgəncə əməlinə görə onun harada törədilməsindən asılı olmayaraq mülki hüquq müdafiə vasitəsi təmin etməyi tələb edir (yuxarıda 66-68-ci bəndlərə bax). Lakin ərizəçilər bu prinsipi bəyan edən Beynəlxalq Məhkəmənin və ya beynəlxalq arbitraj tribunallarının hər hansı qərarını göstərməmişlər. Bu təfsir sonradan həm Kanada, həm də Birləşmiş Krallıqda məhkəmələr tərəfindən rədd edilmişdir (yuxarıda 15-ci, 29-30-cu və 128-ci bəndlərə bax). Amerika Birləşmiş Ştatları Konvensiyaya qeyd-şərt edərək bu normanın yalnız forum dövlətin ərazisində törədilmiş işgəncə əməllərinə görə kompensasiyanın ödənilməsini tələb edən müddəa kimi anladığını ifadə etmişdir (yuxarıda 64-cü bəndə bax). Buna görə də İşgəncə əleyhinə Konvensiyanın universal mülki yurisdiksiyanı təsbit edib-etmədiyi məsələsi heç də öz həllini tapmış məsələ deyil.
209. Dövlətin immunitetinə dair beynəlxalq hüquqi sənəd və materiallar dövlətin vəzifəli şəxslərinin işgəncə əməllərinə görə immuniteti məsələsinə az diqqət ayırır. Bazel Konvensiyası və BMT-nin Yurisdiksional İmmunitetlərə dair Konvensiyası da bu məsələni birbaşa tənzim etmir. Sonunu sənədin qəbul edilməsinə qədər Beynəlxalq Hüquq Komissiyasının işçi qrupu etiraf etmişdir ki, dövlətin vəzifəli şəxslərinin mülki və cinayət işlərində dövlətin öz ərazisində törədilmiş işgəncə əməllərinə görə immunitetdən istifadə hüququna malik olmamaları fikrinə bəzi dəstəklər mövcud olmuş, lakin bununla bağlı Maddələr Layihəsinə dəyişiklik təklif olunmamışdır (yuxarıda 79-cu bəndə bax). Bununla bağlı dövlət immunitetinə istisnanın müəyyən edilməsi istiqamətində bəzi hərəkətlər olsa da, hələ də hər hansı konsensusun olmadığı etiraf edilmişdir. Diqqətəlayiq haldır ki, BMT-nin Yurisdiksional İmmunitetlər haqqında Konvensiyasının iştirakçısı olan on dörd dövlətdən üçü bəyanat verərək bildirmişdir ki, Konvensiya insan hüquqlarının müdafiəsi ilə bağlı beynəlxalq hüquqda baş verə biləcək inkişafa hər hansı xələl gətirmir (yuxarıda 80-ci bəndə bax). Beynəlxalq Hüquq İnstitutunun 2009-cu ildə qəbul etdiyi qətnamə dövlətlərə nümayəndələri tərəfindən beynəlxalq cinayətlərin törədildiyi hallarda onların immunitetdən məhrum edilməsi məsələsinə baxmağı təkidlə tövsiyə edir. Lakin burada eyni zamanda bəyan edilmişdir ki, beynəlxalq cinayətlərlə bağlı yurisdiksiyadan, o cümlədən mülki yurisdiksiyadan hər hansı ratione materiae immunitet tətbiq edilmir. Bu qətnamənin əməlin dövlətə aid edilməsi və dövlətin özünün immuniteti ilə bağlı normalara xələl gətirmədiyi qeyd olunmuşdur (yuxarıda 103-106-cı bəndlərə bax). “Furundzija” işində keçmiş Yuqoslaviya üzrə Beynəlxalq Cinayət Tribunalı işgəncənın qadağan edilməsinin jus cogens xarakterini müzakirə edərək bildirmişdir ki, işgəncəyə icazə vermiş və ya ona yol açmış, yaxud da onu törədənləri məsuliyyətdən azad etmiş dövlətin hərəkətindən zərər çəkmiş şəxs “vurulmuş ziyana görə xarici dövlətdə mülki iddia qaldıra bilər” (yuxarıda 82-ci bəndə bax). Məhkəmənin bu cümlə ilə hansı fikri çatdırmaq istədiyi qərarın mətnindən aydın olmur. Hakimlər Hiqqins, Kujimans və Buerqental da Beynəlxalq Məhkəmənin “Həbs qərarı” ilə bağlı işi üzrə qərarına verdikləri birgə xüsusi rəydə ağır beynəlxalq cinayətlərin rəsmi əməllər kimi qəbul edilməli olmaması barədə tələblərin artdığına istinad etmiş və bu mövqenin tədricən dövlətlərin təcrübəsində yer aldığını qeyd etmişlər (yuxarıda 85-ci bəndə bax). Buna baxmayaraq Lordlar Palatasının hazırkı iş üzrə qərarında istər lord Binqəm, istərsə də lord Hofmən belə tələblərin onları nə üçün inandırmağı ilə bağlı hüquqi səbəblər ortaya qoymuşlar (xüsusilə yuxarıda 30-cu və 35-ci bəndlərə bax).
210. Jus cogens pozuntulara görə dövlətin vəzifəli şəxslərinə qarşı mülki iddiaların qaldırılması ilə bağlı milli məhkəmə təcrübəsi azdır. Təcrübədə bir-neçə dövlət belə bir məsələ ilə qarşılaşmışdır. Cavabdeh dövlətin Avropa Şurasının üzvü olan digər dövlətlərdən aldığı cavablar (yuxarıda 110-cu bəndə bax) kifayət qədər hipotetik xarakterli olmuşdur və milli qanunvericiliyin dövlətin immuniteti baxımından işgəncə əməllərinə hansı dərəcədə rəsmi əməl kimi baxıldığına dair hər hansı nəticəyə gəlməyə imkan vermir. Lakin digər ümumi hüquq yurisdiksiyalı ölkələrdən bəzi başqa nümunələr də mövcuddur. Kanadada baxılan “Haşemi” işində Kvebekin Apellyasiya Məhkəməsi qət etmişdir ki, Dövlət immuniteti haqqında qanun xarici dövlətin nümayəndələrinə münasibətdə hətta işgəncə ilə bağlı iddialar olduğu hallarda belə tətbiq olunur. O, İşgəncə əleyhinə Konvensiyada, “Jaffe” işi üzrə əvvəlki qərarında və ərizəçilərin işlərinə Lordlar Palatasında baxılan zaman lord Hofmən tərəfindən verilmiş rəydə təsbit olunmuş işgəncə anlayışına istinad etmişdir (yuxarıda 129-133-cü bəndlərə bax). Lakin işə hazırda Ali Məhkəmədə baxılmaqdadır (yuxarıda 134-cü bəndə bax). Yeni Zelandiyanın Yüksək Məhkəməsi də “Fənq” işində Lordlar Palatasının ərizəçilərin işləri üzrə qərarına istinad edərək işgəncə ilə bağlı dövlətin vəzifəli şəxslərinə qarşı olan işlərdə dövlətin immunitetindən istisnanın olmasının lehinə olan arqumentləri rədd etmiş və hesab etmişdir ki, Yeni Zelandiya məhkəmələrinin beynəlxalq hüquqda yeni meylləri tanımaqla “aparıcı rol” oynaması qeyri-məqbuldur (yuxarıda 135-136-cı bəndlərə bax). Avstraliyanın Apellyasiya Məhkəməsi “Zənq” işində milli qanunvericiliyin birmənalı xarakterinə və Avstraliya məhkəmələrinin həmin qanunu tətbiq etmək öhdəliklərinə istinad edərək jus cogens pozuntuların dövlət immuniteti baxımından rəsmi əməllər hesab olunmadığına dair arqumentləri qəbul etməkdən imtina etmişdir (yuxarıda 138-139-cu bəndlərə bax)
211. Məsələ ABŞ-da daha ətraflı şəkildə nəzərdən keçirilmişdir. Xarici dövlətlərin immuniteti haqqında qanuna əsasən “dövlət” anlayışının rəsmi şəxsləri əhatə edə biləcəyi, lakin qanunvericiliyin səlahiyyətlərindən kənara çıxan hərəkətlər edən vəzifəli şəxsi qorumayacağını qət edən Apellyasiya Məhkəməsinin “Çuidian” işi üzrə qərarının ardından Federal Dairə Məhkəməsi hərəkətlərin vəzifəli şəxslərin qanuni səlahiyyəti çərçivəsində olan hərəkətlər hesab edilməsinin mümkün olmadığını əsas gətirərək işgəncə ilə bağlı işlərdə immuniteti tanımaqdan imtina etmişdir (yuxarıda 119-cu bəndə bax). Sonradan “Belhas” və “Matar” işlərinə baxan Apellyasiya Məhkəməsi jus cogens normaların iddia edilən pozuntuları ilə bağlı işlərdə ratione materiae immuniteti tanımışdır (yuxarıda 120-121-ci bəndlərə bax). Lakin sonradan Ali Məhkəmə “Samantar” işində Xarici dövlətlərin immuniteti haqqında qanunda dövlətin vəzifəli şəxslərinə ümumiyyətlə tətbiq edilmədiyini və bu məsələnin yalnız ümumi hüquqla tənzim edildiyini qət etdikdən sonra bu qərarların hüquqi qüvvəsi şübhə doğurur (yuxarıda 122-ci bəndə bax). Apellyasiya Məhkəməsinin “Samantar” işində ümumi hüquqla müəyyən edilən immunitetlərin səviyyəsi ilə bağlı bu yaxınlarda qəbul etdiyi qərarda dövlətin vəzifəli şəxslərinin ratione materiae immuniteti inkar edilmiş və jus cogens pozuntuların qanuni rəsmi əməllər olmadığı bildirilmişdir (yuxarıda 122-124-cü bəndlərə bax). Bu qərarın qəbul edildiyi gün məsələyə Ali Məhkəmə tərəfindən baxılmamışdır (yuxarıda 125-ci bəndə bax).
212. Mülki kontekstdən kənarda cinayət işlərində də işgəncənin “rəsmi səlahiyyətlərin icrası” zamanı edilə bilməyəcəyi ilə bağlı bəzi arqumentlərə rast gəlmək olar. Pinoçet (nömrə 3) işində lord Braun-Uilkinson və Hatton İşgəncə əleyhinə Konvensiyanın qüvvəyə minməsindən sonra işgəncənin dövlət funksiyası hesab edilməsinin mümkünsüz olduğunu qeyd etmək üçün güclü əsasların olduğunu hesab etmişlər (yuxarıda 47-48-ci və 51-ci bəndə bax). Bununla belə həmin işə baxan digər hakimlər bu yanaşmaya üstünlük verməmişlər (xüsusilə yuxarıda 49-cu bənddə lord Houpun rəyinə bax). “Buterse” işində Amsterdamın Apellyasiya Məhkəməsi qərara almışdır ki, çox ağır cinayətlərin törədilməsi (bu işdə işgəncə) dövlət başçısının rəsmi vəzifələrindən biri hesab oluna bilməz (yuxarıda 151-ci bəndə bax). Məsələ İsveçrənin Federal Cinayət Məhkəməsi tərəfindən “A.” işində müzakirə edilmişdir. Bununla belə immunitetin inkar edilməsi birbaşa olaraq işgəncənin “rəsmi əməl” hesab edilə bilməməsi ilə bağlı gəlinən nəticəyə əsaslanmır (yuxarıda 152-153-cü bəndlərə bax). Beynəlxalq Hüquq Komissiyası tərəfindən xüsusi məruzəçi təyin edilmiş cənab Kolodkin Komissiyanın dövlətin vəzifəli şəxslərinin xarici cinayət yurisdiksiyasından immunitetinin analizi kontekstində ikinci hesabatında beynəlxalq hüquqa görə ağır cinayətlərin rəsmi funksiyaların icrası zamanı edilən hərəkətlər hesab edilməsinin mümkünsüzlüyünə dair “kifayət qədər geniş yayılmış” mövqenin olduğunu bildirmişdir (yuxarıda 99-cu bəndə bax). Lakin bu bəyanat Beynəlxalq Hüquq Komissiyasında yekdil razılaşma ilə qarşılanmamış və məsələ ilə bağlı yeni xüsusi məruzəçi, xanım Hernandes tərəfindən 2014-cü ilə qədər yeni fikrin bildirilməsi gözlənilir (yuxarıda 100-cü bəndə bax). Aydındır ki, bəzi dövlətlərdə zərərçəkənlərin cinayət prosesi çərçivəsində vurulmuş ziyana görə mülki iddia qaldırmalarının mümkünlüyü nəzərə alınmaqla mülki və cinayət işlərində ratione materiae immunitetə yanaşmada hər hansı fərqlilik müxtəlif dövlətlərdə mülki qaydada ödənilməli olan kompensasiyanın məbləğinə təsir etmiş olacaq. Bununla belə bu, şübhəsiz immunitetlə bağlı məhkəmə qərarlarında və ya beynəlxalq hüquq qurumlarının fəaliyyətində daha da çox əks edilməli olan məsələ olduğundan, özü-özlüyündə Məhkəmənin hazırkı işdə immunitetin tanınmasının beynəlxalq ümumi hüququn hamı tərəfindən tanınmış normalarını əks etdirmədiyini qət etməsi üçün kifayət edici səbəb deyil.
213. Məhkəmə yuxarıda qeyd edilənləri nəzərə alaraq hesab edir ki, onun fikrincə işgəncə ilə bağlı xarici dövlətlərin vəzifəli şəxslərinə qarşı qaldırılan mülki iddialar üzrə işlərdə beynəlxalq hüquqda xüsusi qayda və ya istisnanın olmasının xeyrinə olan dəstək artsa da, hazırkı işə Lordlar Palatasında baxılarkən lord Binqəmin də dediyi kimi qərarların əksəriyyətində dövlətin immunitetdən istifadə hüququndan onun qulluqçuları və ya nümayəndələrini təqib etməklə yan keçilməsinin mümkün olmadığını təsdiq edir. Ərizəçilərin ən güclü arqumentinə görə İşgəncə əleyhinə Konvensiyada işgəncə məfhumunun anlayışı, dövlətin immuniteti ilə Dövlətin məsuliyyətinə dair Maddələr Layihəsində əməlin dövlətə aid edilməsinə dair normalar arasındakı əlaqə və İşgəncə əleyhinə Konvensiyanın 14-cü maddəsinin tətbiqi dairəsi ilə bağlı son zamanlarda debatların getdiyini təsdiq edən sübutlar mövcuddur (yuxarıda 206-208-ci bəndlərə bax). Lakin məsələ ilə bağlı dövlətlərin təcrübəsi daim dəyişmə vəziyyətindədir və belə işlər üzrə həm ratione materiae immunitetin verilməsi, həm də onun verilməsindən imtina ilə bağlı sübutlar vardır. Məsələ ilə bağlı ən azı iki iş Ali Məhkəmələrdə baxılma ərəfəsindədir: biri Amerika Birləşmiş Ştatlarında, digəri isə Kanadada (yuxarıda 125-ci və 134-cü bəndlərə bax). Beynəlxalq Hüquq Komissiyasının cinayət hüququ sahəsindəki fəaliyyəti ilə bağlı son müzakirələrdən də göründüyü kimi belə demək olarsa məsələ üzrə beynəlxalq rəy hələ formalaşmaqdadır. Bu iş davamlıdır və gələcəkdə yeniliklərin olması gözlənilə bilər.
214. Hazırkı işdə aydındır ki, Lordlar Palatası işgəncə yetirilməsi ilə bağlı mülki işlərə münasibətdə dövlətin immuniteti ilə əlaqədar ümumi qaydadan istisnanın olmasına dair bütün müvafiq arqumentləri araşdırmışdır (yuxarıda qeyd edilmiş “Sabeh El Leil” işi (63-67-ci bəndlər), yuxarıda qeyd edilmiş “Uolishauzer” işi (70-ci bənd) və yuxarıda qeyd edilmiş “Oleynikov” işi (69-72-ci bəndlər) işlərini müqayisə et). O, geniş və hərtərəfli qərarında (yuxarıda 24-38-ci bəndlərə bax) belə nəticəyə gəlmişdir ki, beynəlxalq adət hüququ işgəncə hesab oluna biləcək əməllərlə bağlı dövlətin vəzifəli şəxslərinin dövlətin özünün də immunitetdən istifadə etdiyi mülki işlər üzrə ratione materiae immunitetdən istifadə etmələrinə dair mövcud ümumi qaydadan hər hansı istisna müəyyən etmir. Lordlar Palatasının qərarı nə açıq-aşkar səhv, nə də əsassız olmamış, çox saylı beynəlxalq hüquqi sənədlər, ərizəçilərin hüquqi arqumentləri və Apellyasiya Məhkəməsinin ərizəçilərin xeyrinə qəbul etdiyi qərar nəzərə alınmaqla çıxarılmışdır. Digər ölkələrin məhkəmələri Lordlar Palatasının hazırkı iş üzrə qəbul etdiyi qərarı ətraflı şəkildə təhlil etmiş və bu qərarda gəlinmiş nəticələrin kifayət qədər inandırıcı olduğunu qət etmişlər (yuxarıda 131-133-cü və 135-ci bəndlərə bax).
215. Belə olan halda Məhkəmə hesab edir ki, hazırkı işdə dövlətin vəzifəli şəxslərinə immunitetin verilməsi beynəlxalq ümumi hüququn hamı tərəfindən tanınmış normalarını əks etdirmişdir. Buna görə də ərizəçilərin mülki işlərində dövlətin vəzifəli şəxslərinə immunitetin verilməsi üçün 1978-ci il tarixli qanunun müddəalarının tətbiq edilməsi nəticəsində ərizəçilərin məhkəməyə müraciət hüququna əsassız məhdudiyyət qoyulmamışdır. Buna görə də bu işdə Konvensiyanın 6-cı maddəsinin 1-ci bəndinin pozuntusuna yol verilməmişdir. Bununla belə beynəlxalq ümumi hüququn bu sahəsində hazırda baş verməkdə olan proseslər fonunda bu məsələnin Razılığa Gələn Dövlətlərin nəzarətində saxladılması zəruridir.
BU SƏBƏBLƏRƏ GÖRƏ MƏHKƏMƏ
1. Yekdilliklə ərizələrə baxılmasını bir icraatda birləşdirməyi qərar alır;
2. Yekdilliklə ərizələri qəbuledilən elan edir;
3. Altı səs lehinə, bir səs əleyhinə olmaqla cənab Counsun Səudiyyə Ərəbistanı Krallığına qarşı iddiası ilə bağlı Konvensiyanın 6-cı maddəsinin 1-ci bəndinin pozulmadığını qət edir;
4. Altı səs lehinə, bir səs əleyhinə olmaqla ərizəçilərin adları çəkilmiş dövlət vəzifəli şəxslərinə qarşı iddiaları ilə bağlı Konvensiyanın 6-cı maddəsinin 1-ci bəndinin pozulmadığını qət edir.
Qərar ingilis dilində tərtib edilmiş və Məhkəmənin Prosedur Qaydalarının 77-ci maddəsinin 2-ci və 3-cü bəndlərinə uyğun olaraq yazılı şəkildə elan edilmişdir.
Fransuaz Elen-Passos İneta Ziemele
Katib Sədr