Rəşad Cahangirov
Bakı Dövlət Universitetinin Hüquq fakültəsini
və Dokuz Eylül Universitetinin Hüquq fakültəsinin
İnsan Hüquqları ixtisasını bitirib, hüquqşünasdır
Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsində Qəbuledilənlik Meyarları
GİRİŞ
İkinci Dünya müharibəsindən sonra insan hüquq və azadlıqlarının beynəlxalq müdafiə mexanizminin yaradılması məqsədilə 1950-ci ildə Romada Avropa İnsan Hüquqları Konvensiyası (Bundan sonra, “Konvensiya”) Avropa Şurası tərəfindən imza üçün açıq elan edilib. Avropa Şurasının üzv dövlətləri tərəfindən imzalanan Konvensiya 1953-cü ildən qüvvəyə mindi. Bu Konvensiyanı digər beynəlxalq müqavilələrdən fərqləndirən əsas cəhəti onun dinamikliyidir. Bu xüsusiyyətinə görə Konvensiya müəyyən tarixi şəraitdə imzalandığı üçün dəyişməz olaraq qalan və nəzarət mexanizmi olmayan sənəd olmadı. Əksinə mütəmadi olaraq yaranan yeni ehtiyaclar, insan hüquqlarının inkişaf edən yeni baxışları çərçivəsində Konvensiyaya dəyişikliklər və əlavələr edildi. Konvensiyaya uyğun olaraq nəzarət və müdafiə mexanizmini yaratmaq məqsədi ilə 1959-cu ildə Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsini (Bundan sonra, “Məhkəmə”) təsis edildi. İstənilən yerli məhkəmə orqanı kimi beynəlxalq Məhkəmənin də özünəməxsus müraciət qaydaları, ərizələrə baxılmasına dair prosessual və qəbuledilənlik şərtləri var. Məhkəmənin təqdim etdiyi məlumatlara görə ona təqdim edilən ərizələrin böyük bir hissəsi bu prosessual qaydaların pozulması əsası ilə Məhkəmə tərəfindən rədd edilərək qəbul edilə bilənlik araşdırmasından keçə bilmir. Bu qaydaları doğru bilmək, əməl etmək, prosesin başlanması üçün ilk və ən vacib addımdır. Bu o deməkdir ki, dövlət tərəfindən Konvensiya ilə qorunan hüquq və azadlıqlar pozulsa belə, fərdin prosedur qaydalarını gözləməməsi şikayətin rədd edilməsi ilə nəticələnə bilər.
Qəbuledilənlik sadəcə prosessual əsaslardan ibarət deyil. Məhkəmənin Konvensiyaya əsaslanan presedent hüququnda şikayətlərin qəbuledilənliyi prosedur əsaslara (I), məhkəmənin yurisdiksiyası ilə bağlı əsaslara (II) və mahiyyəti üzrə baxılma əsaslarına (III) görə araşdırılır.
İki hissədən ibarət olan bu yazı, şikayətlərin qəbuledilənliyinin yalnız prosessual əsaslarını, 14 saylı Protokol ilə yenilənmiş mahiyyət üzrə əsaslarını, o cümlədən məhkəmənin araşdırma prosesi və mərhələlərini əhatə edəcəkdir. Yazının birinci hissəsində qəbuledilənliyə dair əsas anlayışlar, meyarlar müfəssəl başlıqlarla həm hüquqi doktrinaya, həm də presedent hüququna istinad edilməklə izah ediləcəkdir. Yazının ikinci hissəsi isə ərizənin məhkəməyə təqdim edilməsindən sonrakı mərhələlərini, ərizənin necə araşdırıldığını, kimlər tərəfindən baxıldığını və nəticə olaraq qəbuledilənlik şərtlərinin vacibliyini və əsaslı rədd qərarlarının statistik göstəricilərini ehtiva edəcəkdir.
A. Qəbuledilənlik meyarları
Məhkəməyə edilən müraciətlər 2 mərhələdə araşdırılır. Bunlardan ilki qəbuledilənlik baxımından araşdırmadır. Ərizələr ilk olaraq qəbul edilə bilmə mərhələsində tək hakim və ya üç hakimdən ibarət Komitə tərəfindən nəzərdən keçirilir. Bu mərhələdən keçməyən müraciətlər qəbuledilməz elan edilir və Məhkəmə tərəfindən baxılmır.
Konvensiyanın qəbul edilənlik şərtlərini təsbit edən 35-ci maddəsi ilk 2 bəndi ilə prosedur əsaslarını, üçüncü bəndi ilə isə mahiyyət üzrə əsasları müəyyən edir:
- Məhkəmə yalnız beynəlxalq hüququn hamılıqla qəbul edilmiş normalarına müvafiq olaraq bütün daxili hüquq müdafiə vasitələri tükəndikdən sonra işi baxılmağa qəbul edə bilər və iş üzrə son qərarın çıxarıldığı tarixdən sonrakı dörd ay ərzində işi baxılmağa qəbul edə bilər.
- Məhkəmə 34-cü maddənin müddəalarına müvafiq olaraq verilmiş aşağıdakı fərdi şikayətlərə baxmır: (a) anonim olan; və ya (b) mahiyyətcə Məhkəmənin artıq baxdığı məsələ ilə eyni olan yaxud digər beynəlxalq araşdırma və ya nizamlama prosedurunun predmeti olan və işə aid yeni faktları əks etdirməyən.
- Məhkəmə 34-cü maddəyə əsasən təqdim edilmiş istənilən fərdi şikayəti qəbuledilməz elan edir, əgər o hesab edirsə ki: (a) şikayət Konvensiyanın və ya ona dair Protokolların müddəalarına uyğun deyil, açıq-aşkar əsassızdır və ya fərdi müraciət hüququndan sui-istifadədir; və ya (b) Konvensiya və ona dair Protokollarda göstərilmiş insan hüquqlarına hörmətin şikayətə mahiyyəti üzrə baxılmasını tələb etdiyi hallar istisna olmaqla ərizəçi böyük zərərə məruz qalmayıbsa.
- Məhkəmə bu maddəyə müvafiq olaraq qəbuledilməz hesab etdiyi istənilən şikayəti rədd edir. O bunu icraatın istənilən mərhələsində edə bilər.
- Daxili hüquqi müdafiə vasitələrinin tükənməsi
Bu qayda fərdlərdən daxili hüquq üzrə bütün müraciət yollarını tükətməsini tələb edir. Bu qaydanın əsas məqsədi pozulmuş hüququn bərpa edilməsi baxımından daxili hüquqa və yerli məhkəmələrə fürsət tanımaqdır. Hüquq və azadlıqların qorunması üçün 3 daxili hüquq yolu – siyasi, inzibati və məhkəmə yolları mövcuddur. Pozuntunun təbiətinə nəzərən bərpa edilməsi baxımından əlaqəli subyektin hansı olduğu müəyyən edilərək bu 3 yoldan biri seçilə bilər. Bu vasitələrdən ən geniş yayılmışı məhkəmə vasitəsilə daxili hüququn müdafiə vasitələrinin tükənməsinə çatmaqdır. Məhkəmə vasitəsini seçən şəxslər sadəcə ilk instansiya qərarı ilə deyil, yerli qanunvericilik çərçivəsində yuxarı məhkəmələrə də müraciət etməli və qəti qərar əldə etməlidir. Türkiyə nümunəsində olduğu kimi Konstitusiya məhkəməsi olan və vətəndaşları üçün fərdi şikayət hüququ nəzərdə tutan, konstitusiya icraatı təcrübəsi olan dövlətlərdə daxili hüququn tükənməsi üçün Konstitusiya məhkəməsinə də müraciət etmək zərurəti mövcuddur.
Bu meyarın istisnası da mövcuddur. Bəzən daxili hüququn tükənməsi prosesi yerli idarəetmənin təzyiqləri ilə uzun çəkə bilər. Məqbul müddətdə başa çatmayan müraciətləri Məhkəmə, daxili hüququnun tükənməsi üçün edilən cəhdlərin boş və mənasız olduğu qənaətinə gələrək daxili hüquq yollarının tükənməsini gözləmədən qərar qəbul edə bilər.[i]
- Müraciətin altı aylıq müddət ərzində edilməs
Daxili hüquq yolları baxımından son instansiya üzrə qərar qəbul edildikdən sonra hər bir vətəndaşın altı ay ərzində Məhkəməyə müraciət etmək hüququ vardır. Yeni qəbul edilmiş 16 saylı Prototokol ilə bu müddət 6 aydan 4 aya endirilir. Şikayət müddətinin azaldılmasını nəzərdə tutan Protokolun bu hissəsi 1 fevral 2022-ci ildən qüvvəyə minəcəkdir. Bu prosessual müddətin müəyyən edilməsinin məqsədi hüquqi baxımdan mübahisələrin məqbul müddətdə baxılmasının təmin edilməsi, ardıcıllıq və fərdlərin uzun müddət qərarsızlıq vəziyyətində qalmalarının qarşısının almaqdır.
Məhkəmə müraciətin altı aylıq müddət ərzində edilməsi qaydası ilə bağlı qanunsuz olaraq həbsdə saxlama və bu tutmanın uzadılması kimi ard-arda və davamlı pozuntu hallarında istisnalar edərək 6 aylıq müddəti bitməmiş hesab edə bilər.[ii]
Azərbaycanın qanunvericilik aktlarında olduğu kimi, digər bir çox ölkə qanunlarında da müraciət üçün müəyyənləşdirilən prosessual müddətin son günü qeyri-iş gününə düşərsə, son gün həmin qeyri-iş günündən bir sonrakı gün olaraq müəyyənləşdirilir. Ancaq Məhkəmə Sabri Güneş Türkiyəyə qarşı qərarında da son müraciət tarixi (“dies ad quem”) ilə bağlı yerli qanunvericilikdə istisna nəzərdə tutan norma olmasının Məhkəmənin müddət barəsindəki yanaşmasına təsir göstərməyəcəyini bildirib.[iii]
- Müraciətin anonim olmaması
Məhkəmə qaydalarının 47-ci Qaydasının 1(a) bəndinə əsasən, müraciət edən şəxsin məlumatları – adı, soyadı, doğum tarixi, vətəndaşlığı, ünvanı tam və aydın şəkildə ərizəyə əlavə edilməlidir. Bəzən ərizəçi terror və münaqişə mühitində özünün, ailəsinin həyat və sağlamlıqlarının təhlükədə olduğunu əsaslandıraraq fərdi məlumatları tam olmadan da məhkəməyə müraciət edə bilər. Məhkəmə bu hallarda istisna edərək müraciətin anonim olmayan müraciət olduğu qənaətinə gələ bilər.[iv] Eyni zamanda prosesin gələcək mərhələlərində ərizəçi şəxsiyyətinin açıqlanmaması tələbi ilə də çıxış edə bilər. Məhkəmə ictimaiyyətə ərizəçinin şəxsiyyətini açıqlamasa da üzv dövlətə açıqlamaq məcburiyyətindədir.
- Mahiyyət üzrə eyni işlər
Baş vermiş konkret pozuntu ilə əlaqəli fərd Məhkəməyə daha əvvəl də müraciət edibsə, yenidən həmin pozuntu ilə bağlı edilmiş müraciət qəbul edilə bilməz. Ərizə üzrə tərəflər, pozuntu və müraciət eyni olarsa, məhkəmə qəbul edilə bilməzlik haqqında qərar qəbul edir. Ancaq bu, şəxsi başqa hadisələrdə, pozuntularda müraciətdən məhrum etmək mənasına gəlməməlidir. Müraciət zamanı tərəflər, hətta əsaslar eyni olsa belə, hadisə və hadisənin kontekstində pozuntu yeni və fərqlidirsə, əvvəlki müraciət nəzərə alınmadan qəbul edilə bilənlik baxımından yeni araşdırma təşkil edilir.
- Müraciətin başqa bir beynəlxalq araşdırma prosesinin predmeti olmaması
Məhkəmə fərdi müraciətlər zamanı, edilən müraciətin daha əvvəllər başqa beynəlxalq təşkilatın araşdırmasının predmeti olduğunu aşkarlayarsa, qəbuledilənlik araşdırması zamanı işə baxmağı rədd edir. Başqa bir beynəlxalq araşdırma prosesinin predmeti olması dedikdə bu qayda həmin proses üzrə əsas baxımından araşdırılmış olmanı nəzərdə tutur. Yəni, şikayət başqa bir beynəlxalq təşkilatın araşdırması zamanı prosedur qaydalarına nəzərən qəbul edilməyibsə və mahiyyət baxımından araşdırılmayıbsa, həmin fərd Məhkəməyə yenidən müraciət edə bilər.
Bu qaydanın məqsədi eyni predmetli mübahisələrin birdən çox beynəlxalq təşkilata yönləndirilməsinin qarşısının almaqdır. Məhkəmə OAO Neftyanaya Kompaniya Yukos Rusiyaya qarşı qərarında eyni məzmunlu müraciətin iki fərqli beynəlxalq quruma yönləndirilməsini Konvensiyanın təbiətinə zidd olduğu qənaətinə gəlmişdir.[v] Burada eyni məzmunlu müraciət dedikdə, eyni mübahisə, eyni hadisə və hallar nəzərdə tutulur. Ancaq eyni mübahisə yeni hallar ehtiva edirsə, fərd yenə də Məhkəməyə müraciət edə bilər.[vi]
- Müraciət hüququndan sui-istifadə hallarının olmaması
Sui-istifadə ilə bağlı Filis Yunanıstana qarşı qərarında fərd eyni müraciətlə bağlı təkrar-təkrar məhkəməyə 5 dəfə müraciət etmiş və bu məsələ də məhkəmə tərəfindən tənqid edilmişdir.[vii] Qısası, bu kimi hallar, saxta sənədlərin sübut kimi təqdim edilməsi, doğru olmayan bəyanlar, bəzi sənədlərin qəsdən Məhkəmədən gizlədilməsi, prosessual qaydaların qəsdən pozulması, məhkəmə vəzifəlilərinə qarşı qəsdən və kəskin təhqiredici formada münasibət müraciət hüququndan sui-istifadə olaraq şərh edilə bilər.
Qəbul edilə bilənliyin prosedur əsasları ərizəçinin şikayəti Məhkəməyə ünvanlanan zaman gözləməli olduğu ilkin formal qaydalardır. Konvensiyaya əlavə edilmiş 14 saylı Protokol ilə isə qəbul edilə bilənlik şərtləri baxımından yeni, mahiyyət üzrə qəbul edilə bilənlik meyarları əlavə edilmişdir. Qəbul edilərkən 14 saylı Protokolun məqsədləri Məhkəmənin iş yükünün azaldılması, ərizələrin daha məqbul müddətdə baxılması və Məhkəmənin diqqətinin daha dərin araşdırma tələb edən işlərə cəlb edilməsi olmuşdur. 14 saylı Protokol ilə qəbuledilənlik şərtlərinə edilən əlavələr aşağıdakılardır:
- Müraciətin aşkar şəkildə əsassız olmaması
Konvensiya tərəfindən qorunan hüquqların pozuntusuna dair ilk baxışdan (“prima facia”) heç bir əlamətin olmaması, sübutların kifayət qədər olmaması, müraciətin xəyali olması əsaslı qəbul edilə bilməzlik qərarlarına gətirib çıxarda bilər. Məhkəmə bəzən bu qərarları verə bilmək üçün tərəflərin rəyini alır. Tərəflərin rəyinin alınması, qərarda uzun və əhatəli şərhlərin edilməsi bu əsaslı qərarların açıq-aşkar əsassız olduğu xarakterini dəyişmir.[viii]
Açıq aşkar əsassız müraciətlərin olması, əslində Məhkəməyə “dördüncü instansiya baxışı” ilə də əlaqələndirilə bilər. Məhkəmə, üzv dövlətlərin ali məhkəmələrinin yuxarı instansiyası, yerli məhkəmələrin prosessual normalara sadiqliyinə nəzarət edən, qərarlarının qanunlara uyğunluğunu yoxlayan yuxarı məhkəmə və ya super ali məhkəmə deyildir.[ix] Bundan əlavə, açıq aşkar əsassız ərizələr həm də Konvensiya və Protokollar ilə qorunan hüquqların pozuntusu ilə əlaqəli olmayan, özündə fundamental insan hüquqlarına hörmət ilə bağlı mübahisə ehtiva etməyən ərizələri də əhatə edir və belə ərizələr Məhkəmə tərəfindən qəbul edilmir.
Həmçinin, sübutların da kifayət qədər olmaması eyni nəticəyə gətirib çıxarda bilər. Ərizəçi və ya onun nümayəndəsi məhkəmə prosesinin davam edən mərhələlərində ehtiyac olarsa, şikayətini sübutlarla, əlaqəli sənədlərlə gücləndirməlidir. Sadəcə qurban olduğunu bəyan etmək bu kontekstdə kifayət deyil.[x] Bu şərtin mövcudluğu həm məhkəmə, həm də üzv dövlətlər üçün vaxt itkisinin qarşısını almaq məqsədini daşıyır.
- Əhəmiyyətli zərərin olması
Bu şərt də Konvensiyaya 14 saylı Protokol ilə əlavə edilmişdir. Bu kriteriyada “əhəmiyyətli zərər” (“significant disadvantage”) anlayışının əsas 2 meyarı mövcuddur;
- Maddi cəhətdən vurulmuş əhəmiyyətli zərər – Faktiki dəymiş zərər (“damnum emergens”) və əldən çıxmış fayda (“lucrum cessans”).
- Dövlətlər tərəfindən Konvensiyanın prinsiplərinin pozuntusu, fundamental insan hüquqlarına hörmət prinsipi və yerli məhkəmələrin işi kifayət qədər araşdırmamış olması baxımından ərizəçiyə vurulmuş zərər.
Bu dəyər meyarları kontekstində əhəmiyyətli bir zərər olmadığı qəbul edilərsə “hakim əhəmiyyətsiz işlərlə məşğul olmaz” (“de minimis non curat preator”) prinsipi əsasında müraciət qəbul edilə bilən olmayacaqdır.[xi] Korolev Rusiyaya qarşı işində ərizəçi yerli məhkəmənin kompensasiya olaraq təyin etdiyi 22 rubl məbləğində pul vəsaitini cavabdehdən ala bilməmiş, daha sonra Məhkəməyə müraciət etmişdir. Məhkəmə isə məbləğin miqdarına nəzərən dəymiş maddi zərərin “əhəmiyyətli” olmadığı qənaətinə gələrək işə baxmağı rədd etmişdir.[xii]
B. Müraciətlərin qəbul edilənlik baxımından araşdırılması prosesi
- Araşdırmadan əvvəlki proses
Məhkəməyə edilən şikayətlər qəbuledilənlik qərarına qədər də həyata keçirilən bəzi hüquqi proseslərin predmeti olur. Məhkəmədə işləyən hüquqşünaslar tərəfindən ilk olaraq ərizələrə dair qısa xülasələr hazırlanır, və lazımi məlumatlar Məhkəmənin elektron mərkəzi sisteminə daxil edilir, işə raportyor hüquqşünas (Bəzi ədəbiyyatlarda filtraj hüquqşünas[xiii]) təyin edilir və bu hüquqşünasın şəxsiyyəti tərəflər üçün gizli saxlanılır. Ərizə Məhkəməyə daxil olduğu zaman “müvəqqəti material” olaraq, ərizəçinin ilk cavab yazdığı tarix isə materiallar üzrə qeydiyyatda ilk yazışma tarixi olaraq qeydə alınır. Danışıqlar sonrasında daha təcrübəli və səlahiyyətli hüquqşünas tərəfindən iş üzrə materiallar imzalanaraq Tək hakimə göndərilir. Əgər ərizəçi kommunikasiya mərhələsində Məhkəmənin tələblərinə, məktublarına ümumilikdə 6 ay ərzində geri dönüş etməzsə, Məhkəmə ərizəçinin prosesə davam etmək niyyətinin olmadığı qənaətinə gələrək iş üzrə materialları məhv edir.
- Araşdırma prosesi və qərar mərhələsi
Araşdırma prosesi zamanı iş üzrə materiallar tək hakimin qarşısına gəlir. Tək hakim müraciət qəbul edilənlik kriteriyalarına cavab vermirsə, qəbul edilməzlik qərarını elan edir. Bu qərar qətidir. Əgər o, belə qərar verməkdən çəkinirsə, iş üzrə materialları 3 hakimdən ibarət Komitəyə və ya 7 hakimdən ibarət Palataya göndərir. Komitə qəbul edilənliklə bağlı qərar ilə yanaşı mahiyyət üzrə də qərar verə bilər. Bu, iki mərhələnin birə endirilməsinə və vaxt qazanmağa kömək edən bir imkandır. Qəbul edilənliklə bağlı istər Komitələrin, istərsə də Palataların qərarı qətidir. Qərardan şikayət edilə biləcək başqa bir instansiya yoxdur. Eyni zamanda, Komitə qərar qəbul edərkən işi ilkin icraatına götürən raportyor hüquqşünasın da görüşlərini əsas götürə və onu dinləyə bilər.[xiv]
Müraciətin qəbul edilməsi, əsas baxımından araşdırmanın başlanğıc nöqtəsidir. Ancaq qeyd etmək lazımdır ki, prosesin davam edən mərhələlərində də Məhkəmə qəbul edilənlik qərarını ləğv edə bilər. Bu əsasən, müraciətdən sui-istifadə hallarında rast gəlinən haldır.
Digər bir qərar isə müraciətin qeydiyyatının silinərək işin siyahıdan çıxarılması haqqında qərardır. Əgər Məhkəmə ərizəçinin prosesi izləmə, pozuntunun və mübahisənin həll edilməsi ilə bağlı niyyətinin olmadığını aşkarlayarsa prosesin istənilən mərhələsində iş üzrə materialların qeydiyyatını ləğv edərək işi siyahıdan çıxara bilər. Həm qəbul edilə bilənlik qərarının ləğv edilməsi, həm də iş üzrə materialların qeydiyyatının ləğv edilməsi prosesin istənilən mərhələsində qəbul edilə bilər.
Qəbul edilə bilənlik qərarında, qərarın səs çoxluğu və ya yekdillik ilə qəbul edildiyi təsbit edilməlidir. Qərar dəftərxana tərəfindən ərizəçiyə və üzv dövlətə göndərilir. Məhkəmə ictimaiyyətə açıq olan bu qərarların hər iki rəsmi dildə yazılmasına qərar vermədikcə bütün qərarlar ya ingilis dilində, ya da fransız dilində qəbul edilir və dərc edilir.[xv]
Nəticə əvəzinə qeyd
Təcrübədə dövlətlərin hüquq pozuntularına səbəb olan hərəkət və ya hərəkətsizlikləri fərdləri “qurban”[xvi] statusuna gətirir. Məhkəməyə ərizə ilə müraciət edərkən prosessual qaydaları bilməmək və ya riayət etməmək isə həmin fərdin olduğu qurban statusunda qalması ilə nəticələnir. Statistikaya əsasən, 2020-ci ildə Məhkəməyə ünvanlanmış 41700 müraciətdən 37289-u qəbul edilə bilməzlik qərarı ilə rədd edilib.[xvii] Yəni, edilən müraciətlərin 89 faizi qəbuledilənlik baxımından məhkəmənin şərtlərinə cavab verməyib. Bunun səbəblərindən biri də fərdlərin maddi səbəblərlə əlaqəli olaraq təcrübəli hüquqşünasların xidmətlərindən istifadə etmədən, təkbaşına müraciət etmək məcburiyyətində qalmasıdır. Prosesin başlanğıcında Məhkəmə tərəfindən fərdlərə hüquqi yardımın təklif edilməsi mümkünsüz olsa da, prosesin davam edən digər mərhələlərində Məhkəmə fərdə belə bir fürsət verə bilər. Ərizəçinin hüquqi yardım ilə təmin edilməsi ilə prosesin qazanılması və ya nəticədə pozuntu qərarının qəbul edilməsi ehtimalı düz mütənasibdir. Yəni, Məhkəmə bu fürsəti prosesi qazanması ehtimalı daha çox olan fərdlərə tanıyır.
Yazıda haqqında bəhs edilən 14 saylı Protokol Avropa Şurasının 2000-ci illərin əvvəllərindən etibarən başlayan islahat cəhdlərinin nəticəsidir. Məhkəməyə edilən müraciətlərin ehtimal edilməyən dərəcədə artması, hətta Məhkəmənin özünün işlərə ağlabatan müddətdə baxmasına mane olurdu. Məhkəmənin iş yükünün azaldılması baxımından islahat cəhdlərindəki əsas məqsəd isə Məhkəmənin məhdud resurslarını daha əhəmiyyətli və əsaslı işlərə cəlb etmək, o cümlədən iş yükünü azaltmaq idi. Bu Protokolun qəbul edilməsi fonunda iş yükünün azaldılması məqsədilə müraciət dilinin məhdudlaşdırılması, müraciətlər baxımından “vəkillik inhisarı”[xviii], yerli insan hüquqları məhkəmələrinin yaradılması kimi təkliflər də olmuş, lakin bu təkliflər rədd edilmişdir. Yekun nəticədə 14 saylı Protokol ilə Konvensiyaya yeni qəbul edilə bilənlik meyarları və “tək hakimli tərkib” sistem əlavə edildi. Beləliklə, qəbul edilə bilənlik üzrə qərarlar yeni əlavə edilmiş və daha sərt meyarlarla birgə tək hakimli tərkib tərəfindən qəbul edilməyə başlanıldı. Məhkəmənin 2009-cu il üzrə illik hesabatında Məhkəmə sədri Jan-Pol Kosta da 14 saylı Protokolun məqsədləri baxımından gətirdiyi yeniliklərin 18 ölkə üçün icra edildiyini və ilkin nəticələrin ümidverici olduğunu ifadə etmişdir.[xix] 2020-ci il üzrə statistikaya nəzər yetirdiyimiz zaman isə qəbuledilməzlik haqqında qərarların 83 faizinin tək hakimli tərkib tərəfindən qəbul edildiyini müşahidə edə bilərik.[xx]
Prosessual normalar və müraciət qaydaları bəzən formal xarakteri ilə əlaqədar olaraq tənqid edilir. Ancaq zənnimcə, hüquqi prosedur qaydaları ədalətin təmin olunması, pozulmuş hüquqların bərpası prosesinin sürətlənməsi, effektiv və səmərəli olması üçün əhəmiyyətli, köməkçi faktorlardır.
[i] Doğan, İlyas; İnsan Hakları Hukuku (Əsli türkcədir, “İnsan Haqları Hüququ”.), 2. Baskı, Astana Yayınevi, Ankara, 2015, s. 743.
[ii] Doğan, s. 744.
[iii] Sabri Güneş Türkiyəyə qarşı, № 27396/06. § 61, http://hudoc.echr.coe.int/eng?i=001-111957.
[iv] Şamayev və başqaları Rusiyaya qarşı, № 36378/02, § 275, http://hudoc.echr.coe.int/eng?i=001-68790.
[v] OAO Neftyanaya Kompaniya Yukos Rusiyaya qarşı, № 14902/04, § 520, http://hudoc.echr.coe.int/eng?i=001-106308.
[vi] Doğan, s. 744.
[vii] Nikolas Filis Yunanıstana qarşı, № 28970/95, http://hudoc.echr.coe.int/eng?i=001-3353.
[viii] Mentzen Latviyaya qarşı, № 71074/01, http://hudoc.echr.coe.int/eng?i=001-70407.
[ix] Gözler, Kemal; Anayasa Hukukunun Genel Teorisi (Əsli türkcədir, “Konstitusiya Hüququnun Ümumi Nəzəriyyəsi”.), 2. Cilt, Ekin Yayınevi, Bursa, 2011, s 620.
[x] Özbey, Özcan; Avrupa İnsan Hakları Mahkemesine Başvuru Yöntemleri (Əsli türkcədir, “Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsinə Müraciət Üsulları”), 1. Baskı, Adalet Yayınevi, Ankara, 2005, s. 104.
[xi] Doğan, s. 746.
[xii] Vladimir Petroviç Korolev Rusiyaya qarşı, № 25551/05, http://hudoc.echr.coe.int/eng?i=001-99843.
[xiii] Baysal, Mustafa; Bireysel başvuru ve kabuledilebilirlik kriterleri (Əsli türkcədir, Fərdi Şikayət və Qəbul Edilə Bilənlik Kriteriyaları”.), “Avrupa İnsan Hakları Mahkemesince Başvuruların İncelenme Süreci ve Sürecin Etkin Kılınmasına Yönelik Uygulamalar”, s. 19-45, Şen Matbaa, Ankara 2013, s. 19.
[xiv] Anayurt, Ömer; Avrupa İnsan Hakları Hukukunda Kişisel Başvuru Yolu (Əsli türkcədir, “Avropa İnsan Haqları Hüququnda Fərdi Şikayət Üsulu”.), 1. Baskı, Seçkin Yayınevi, Ankara, 2004, s. 265.
[xv] Ergül, Ergin; Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi ve uygulaması (Əsli türkcədir, “Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsi və İcraatı”.), 2. Baskı, Yargı Yayınevi, Ankara, 2004, s. 56.
[xvi] Qurban ifadəsindən burada normativ anlayış olaraq istifadə edirəm. Konvensiyanın 34-cü maddəsində nəzərdə tutulur ki, “Məhkəmə istənilən fiziki şəxsdən, qeyri-hökumət təşkilatından və ya ayrı-ayrı şəxslər qrupundan, Razılığa gələn Yüksək Tərəflərdən birinin onun bu Konvensiyanın və ya ona dair Protokolların müddəaları ilə nəzərdə tutulmuş hüquqlarını pozmasının qurbanı olduğunu iddia edən şikayətlər qəbul edə bilər.”. Konvensiya ilə qorunan hüquq və azadlıqların pozuntusu (və ya pozuntusu riski) ilə əlaqəli olan, pozuntunun kifayət qədər təsir etdiyi şəxs “qurban” hesab oluna bilər. Ümumi olaraq “qurban” ifadəsini dövlətlərin hərəkət və ya hərəkətsizlikləri nəticəsində Konvensiya ilə qorunan hüquqların pozuntusu nəticəsində zərər çəkmiş şəxslər üçün istifadə edə bilərik.
[xvii] ECHR, Analysis of statistics 2020, p. 4, (Əsli ingiliscədir, “2020-ci il statistikasının analizi”.), https://www.echr.coe.int/Documents/Stats_analysis_2020_ENG.pdf .
[xviii] Vəkillik inhisarı dedikdə burada müraciətlərin sadəcə vəkil və ya hüquqşünaslar vasitəsilə, onların nümayəndəliyi və təmsilçiliyi ilə edilməsinin məcburi hala gətirilməsi başa düşülməlidir.
[xix] ECHR, Annual Report, 2009, p. 6, (Əsli ingiliscədir, “2009-cu il üzrə İllik Hesabat”.), https://www.echr.coe.int/Documents/Annual_report_2009_ENG.pdf.
[xx] ECHR, Analysis of statistics 2020, p. 4, (Əsli ingiliscədir, “2020-ci il statistikasının analizi”.), https://www.echr.coe.int/Documents/Stats_analysis_2020_ENG.pdf .