Facebook Twitter Youtube

MADDƏ 5/3/6/№71503/01 ASSANİDZE GÜRCÜSTANA QARŞI – 8 APREL 2004-CÜ İL

 

 

 Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsi

Böyük Palata 

ASSANİDZE (ASSANIDZE) GÜRCÜSTANA QARŞI 

(Ərizə Nº 71503/01)

QƏRAR

 

 

Strasburq

8 aprel 2004-cü il

 

Assanidze Gürcüstana qarşı məhkəmə işində Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsi,

hakimlər: cənab L. Vildhaber (L. WİLDHABER), sədr;

cənab X.L. Rozakis (C.L. ROZAKİS);

cənab J.-P. Kosta (J.-P. COSTA);

cənab G. Ress (G. RESS);

cənab Nikolas Bratsa (Nicolas BRATZA);

cənab L. Kafliş (L. CAFLISCH);

cənab L. Lukaides (L. LOUCAIDES);

cənab İ. Kabral Barreto (I. CABRAL BARRETO);

xanım V. Strajnitska (V. STRÁŽNİCKÁ);

cənab K. Yunqvert (K. JUNGWIERT);

cənab J. Kasadevall (J. CASADEVALL);

cənab B. Zupançiç (B. ZUPANČİČ);

xanım V. Tomassen (W. THOMASSEN);

xanım S. Botuçarova (S. BOTOUCHAROVA);

cənab M. Uqrexelidze (M. UGREKHELİDZE);

cənab V. Zaqrebelski (V. ZAGREBELSKY);

xanım A. Mularoni (A. MULARONI);

habelə katib cənab P.J. Mahoneydən (P.J. MAHONEY) ibarət tərkibdə Böyük Palatada iclas keçirərək,

19 noyabr 2003-cü ildə və 10 və 24 mart 2004-cü ildə qapalı müşavirə keçirərək, yuxarıda göstərilən sonuncu tarixdə qəbul edilmiş aşağıdakı qərarı elan edir.

PROSEDUR

  1. İş İnsan hüquqlarının və əsas azadlıqların müdafiəsi haqqında Avropa Konvensiyasının (“Konvensiya”) 34-cü maddəsinə əsasən Gürcüstan vətəndaşı cənab Tengiz Assanidze (“ərizəçi”) tərəfindən 2 iyul 2001-ci ildə Məhkəməyə təqdim edilmiş Gürcüstan Respublikasına qarşı ərizə (Nº 71503/01) əsasında başlanmışdır.
  1. Hüquqi yardımla təmin olunmuş ərizəçini Tbilisidə yerləşən “Konstitusiyanın 42-ci maddəsi” adlı assosiasiyanın vəkili xanım L. Muxaşavriya və Gürcüstan Müstəqil Vəkillər İttifaqının üzvü, vəkil cənab Z. Xatiaşvili təmsil etmişlər. Gürcüstan Hökumətini (“Hökumət”) Gürcüstan Respublikasının Məhkəmədəki baş nümayəndəsi cənab L. Çelidze və Strasburq Vəkillər Assosiasiyasının üzvü cənab L. Hinker təmsil etmişlər.
  2. Ərizəçi konkret olaraq azadlıq və toxunulmazlıq hüququnun pozuntusundan şikayətlənərək iddia etmişdir ki, Acarıstan məhkəmələri tərəfindən məhkum edildiyi birinci hüquq pozuntusu ilə bağlı 1999-cu ildə prezident tərəfindən əfv olunmasına və ikinci hüquq pozuntusu ilə bağlı 2001-ci ildə Gürcüstan Ali Məhkəməsi tərəfindən bəraət almasına baxmayaraq, onun Acarıstan Muxtar Respublikasının hakimiyyət orqanları tərəfindən həbsdə saxlanılması Konvensiyanın 5-ci maddəsinin 1, 3 və 4-cü bəndləri, 6-cı maddəsinin 1-ci bəndi, 10-cu maddəsinin 1-ci bəndi və 13-cü maddəsi ilə və 4 saylı Protokolun 2-ci maddəsi ilə təmin olunan hüquqlarının pozuntusunu təşkil edib. 4. Ərizə Məhkəmənin İkinci Seksiyasının icraatına verilmişdir (Məhkəmə Reqlamentinin 52-ci Qaydasının 1-ci bəndi). 26 fevral 2002-ci ildə şikayət ərizəsi barədə cavabdeh Hökumətə məlumat verilmişdir (54-cü Qaydanın 2(b) bəndi). 18 aprel 2002-ci ildə Məhkəməyə təqdim etdiyi qeydlərdə Hökumət faktları göstərməklə kifayətlənmiş, ərizənin qəbul edilənliyi və ya mahiyyəti üzrə hüquqi arqumentlərini bildirməmişdir. 30 may 2002-ci ildə ərizəçi Hökumətin qeydlərinə dair şərhlərini təqdim etmişdir.
  3. 12 noyabr 2002-ci ildə ərizə İkinci Seksiyada təşkil edilmiş hakimlər cənab J.-P. Kosta, cənab A.B. Baka (B. Baka), cənab Qaukur Yöründsson (Gaukur Jörundsson), cənab K. Yunqvert, cənab V. Butkeviç (V. Butkevych), xanım V. Tomassen, cənab M. Uqrexelidze və Seksiya katibi xanım S. Dolledən (S. Dollé) ibarət tərkibdə Palata tərəfindən qismən qəbul olunan elan edilmişdir.
  4. 2002-ci ilin dekabrı ilə 2003-cü ilin fevralı arasında işin dostcasına həllinə nail olmaq üçün cəhdlər edildi (Konvensiyanın 38-ci maddəsinin 1(b) bəndi və 62-ci Qayda). 10 fevral 2003-cü ildə Hökumət Məhkəməyə məlumat verdi ki, mərkəzi dövlət hakimiyyəti orqanlarının Acarıstanın yerli hakimiyyəti orqanları ilə danışıqları uğursuz olub, buna görə də onlar Məhkəməyə dostcasına həll üçün təkliflər təqdim etmək iqtidarında deyillər.
  5. 18 mart 2003-cü ildə tərkibində dəyişiklik baş vermiş Palata (işdə iştirak edə bilməyən cənab Qaukur Yöründssonu cənab L. Lukaides əvəz etdi) Böyük Palatanın xeyrinə öz yurisdiksiyasından imtina etdi, tərəflərin heç biri buna etiraz etmədi (Konvensiyanın 30cu maddəsi və 72-ci Qayda).
  6. Böyük Palatanın tərkibi Konvensiyanın 27-ci maddəsinin 2-ci və 3-cü bəndlərinə, habelə 24-cü Qaydaya uyğun olaraq müəyyən edildi.
  7. İş Seksiyanın Palatasına verilərkən Hökumət işin mahiyyəti üzrə hər hansı hüquqi arqumentlərini bildirmədiyinə görə 11 iyul 2003-cü ildə Böyük Palatanın sədri tərəfləri qəbul olunan elan edilmiş şikayətlərin mahiyyəti üzrə yazılı qeydlərini təqdim etməyə dəvət etdi (59-cu Qayda və 71-ci Qaydanın 1-ci və 2-ci bəndləri). Bundan sonra həm ərizəçi, həm də Hökumət şikayət ərizəsinin mahiyyəti üzrə qeydlərini təqdim etdilər. 10. 18 iyul 2002-ci ildə, habelə 17 fevral və 15 sentyabr 2003-cü ildə Strasburq Vəkillər Assosiasiyasının üzvü cənab Hinker Məhkəməyə müraciət etdi ki, Tamaz və Tengiz Assanidzelərin və onların cinayətkar dəstəsinin törətdiyi cinayətlərin qurbanlarını təmsil edən “Cinayət Qurbanları Birliyi”nin, Acarıstan Muxtar Respublikası Ali Məhkəməsinin sədr müavini cənab Xaxutaişvilinin və Acarıstan Muxtar Respublikası Ali Məhkəməsinin sədri cənab Avtandil Abaşidze tərəfindən təmsil olunan Acarıstan yerli hakimiyyət orqanlarının üçüncü tərəfi qismində prosesə qatılmasına icazə verilsin (Konvensiyanın 36-cı maddəsinin 2-ci bəndi).
  8. 9 oktyabr 2003-cü ildə Hökumət Məhkəmədən xahiş etdi ki, Acarıstan hakimiyyət orqanlarının üçüncü tərəf qismində prosesə qatılmasına icazə versin.
  9. 30 oktyabr 2003-cü ildə, Böyük Palatanın hakimləri ilə məsləhətləşdikdən sonra, sədr üçüncü tərəflərin prosesə qatılması barədə vəsatətləri rədd etdi. Acarıstan Muxtar Respublikasının hakimiyyət orqanlarının adından edilmiş müraciətlərə gəldikdə, o, qeyd etdi ki, prinsipcə Məhkəmədəki prosesdə tələb olunur ki, cavabdeh dövlətin hakimiyyət orqanlarını, o cümlədən regional hakimiyyət orqanlarını (hətta onlar muxtar statusa malik olsalar belə) mərkəzi hökumət təmsil etsin, buna görə də sonuncular üçüncü tərəf qismində prosesə qatıla bilməzlər.
  10. Bununla belə, Hökumətin 9 oktyabr 2003-cü il tarixli müraciəti ilə əlaqədar olaraq sədr Hökumətə xatırlatdı ki, o, regional hakimiyyət orqanlarının nümayəndələrini Məhkəmə qarşısına çıxmaq səlahiyyətinə malik olmaqla 19 noyabr 2003-cü il tarixli dinləmədə iştirak edəcək nümayəndə heyətinin tərkibinə daxil etmək hüququna malikdir.
  11. 8 noyabr 2003-cü ildə Hökumət Məhkəməyə məlumat verdi ki, onun nümayəndə heyətinə Acarıstan hakimiyyət orqanlarının nümayəndələri daxil ediləcək.
  12. 17 noyabr 2003-cü ildə cənab Hinker, cənab Avtandil Abaşidze və cənab V. Xaxutaişvili, Gürcüstanın Məhkəmədəki baş nümayəndəsi cənab L. Çelidzenin dəstəyi ilə, dinləmənin təxirə salınması barədə Məhkəməyə müraciət etdilər, çünki Acarıstanın yerli hakimiyyət orqanları nümayəndə heyətinin tərkibinə onların üzvlərinin daxil edilməsi barədə mərkəzi hökumətin qərarından sonra işə hazırlaşmaq üçün kifayət qədər vaxta malik olmamışdılar. 18 noyabr 2003-cü ildə sədr bu vəsatəti rədd etdi.
  1. Beləliklə, görə də işin mahiyyəti üzrə dinləmə 19 noyabr 2003-cü ildə Strasburqda İnsan Hüquqları Sarayında keçirildi (59-cu Qaydanın 3-cü bəndi).

       Məhkəmədə iştirak etdilər:

  1. Hökumətin adından:

cənab L. Çelidze, Gürcüstanın Məhkəmədəki baş nümayəndəsi, cənab A. Abaşidze, Acarıstan Muxtar Respublikası Ali Məhkəməsinin sədri, cənab V. Xaxutaişvili, Acarıstan Muxtar Respublikası Ali Məhkəməsinin sədr müavini, cənab L. Hinker, vəkil, cənab Q. Nuss, məsləhətçi;

  1. ərizəçinin adından: vəkillər:

xanım L. Muxaşavriya, cənab Z. Xatiaşvili,

məsləhətçilər:

xanım V. Vandova, xanım M. Gioşvili, cənab D. Assanidze, ərizəçinin oğlu.

Məhkəmə xanım L. Muxaşavriyanın, cənab Çelidzeinin və cənab Hinkerin çıxışlarını və bəzi hakimlərin suallarına onların cavablarını dinlədi.

  1. Gürcüstanda konkret olaraq Gürcüstan prezidenti cənab Eduard Şevardnadzenin istefası ilə nəticələnmiş 2003-cü il noyabr hadisələri ilə əlaqədar olaraq, Böyük Palatanın sədri 28 noyabr 2003-cü ildə tərəflərdən xahiş etdi ki, həmin hadisələrdən irəli gələn dəyişikliklərin artıq Məhkəməyə təqdim edilmiş izahatlara hər hansı mümkün təsiri barədə onu məlumatlandırsınlar.
  2. Qeydlərin təqdim olunması üçün vaxt uzadıldıqdan sonra 15 dekabr 2003-cü ildə tərəflər öz qeydlərini təqdim etdilər.
  3. 15 yanvar 2004-cü ildə Hökumət 63-cü Qaydanın 3-cü bəndinə uyğun olaraq əvəzin ədalətli ödənilməsi barədə ərizəçinin tələbi ilə bağlı öz qeydlərini təqdim etdi.

       FAKTLAR

  1. İŞİN HALLARI
  1. Ərizəçi 1944-cü ildə Gürcüstanda doğulub. Hazırda Gürcüstanın Acarıstan Muxtar Respublikasının paytaxtı Batumidə həbsdədir.

A. Ərizəçinin birinci məhkumluğu və prezidentin əfv fərmanı

  1. Ərizəçi Acarıstan Muxtar Respublikasının paytaxtı Batuminin sabiq meri və Acarıstan Ali Şurasının sabiq üzvüdür. O, özəl şirkət olan Batumi Tütün Emalı Şirkəti qanunsuz maliyyə əməliyyatlarında və qanunsuz olaraq odlu silah saxlamaqda və gəzdirməkdə şübhəli bilindiyinə görə 4 oktyabr 1993-cü ildə həbs edildi. 28 noyabr 1994cü ildə o, məhkum olundu və barəsində həbs qətimkan tədbiri seçilməklə səkkiz il həbs cəzası aldı; onun əmlakının müsadirəsi barədə qərarlar çıxarıldı və ondan şirkətin məruz qaldığı maddi itkilərin əvəzinin ödənilməsini tələb edən qərar qəbul edildi. 27 aprel 1995ci ildə Gürcüstan Ali Məhkəməsi hüquqi məsələlərlə bağlı apellyasiya şikayəti üzrə qərarı ilə ərizəçinin qanunsuz maliyyə əməliyyatlarına görə 28 noyabr 1998-ci il tarixli ittiham hökmünü qüvvədə saxladı, lakin digər ittihamları ləğv etdi. Cəzasını çəkmək üçün həbsxanaya göndərilmək əvəzinə ərizəçi Acarıstan Muxtar Respublikasının Təhlükəsizlik Nazirliyinin qısamüddətli saxlama həbsxanasında saxlanıldı.
  2. 1 oktyabr 1999-cu il tarixli 1200 saylı fərmanı ilə Gürcüstan prezidenti ərizəçini əfv edərək onun cəzasının qalan iki ilini şərti cəza ilə əvəz etdi. (Fərmanın müvafiq hissələrində deyilirdi: “… [aşağıdakı] şəxslər əfv edilsin: 1. Tengiz David Assanidze, 1944-cü ildə doğulub, Cinayət Məcəlləsinin 238-ci maddəsinin 2-ci bəndi, 96.1-ci maddəsi və 45-ci maddəsində nəzərdə tutulmuş cinayətlərdə ittiham edilib və 28 noyabr 1994-cü ildə Acarıstan Muxtar Respublikasının Ali Məhkəməsi tərəfindən səkkiz illik həbs cəzasına məhrum edilib; həbs cəzasının qalan iki ili eyni müddətə şərti azadlığa buraxılma ilə əvəz edilsin…” 2. N.V.G,, 1983-cü ildə anadan olub, …M.A.M,, 1953-cü ildə anadan olub, …”)
  3. Prezidentin əfv fərmanına baxmayaraq, ərizəçi Acarıstanın Təhlükəsizlik Nazirliyinin qısamüddətli saxlama həbsxanasında qaldı.
  4. Batumi Tütün Emalı Şirkəti dərhal 1 oktyabr 1999-cu il tarixli 1200 saylı prezident fərmanından Acarıstan Muxtar Respublikasının Ali Məhkəməsinə (“Acarıstan Ali Məhkəməsinə”) şikayət edərək belə əsas gətirdi ki, ərizəçi qanunsuz olaraq əfv edilib. Bu səbəbdən, İnzibati İcraat Məcəlləsinin 29-cu maddəsinə uyğun olaraq, əfv fərmanının icrası dayandırıldı.
  5. 11 noyabr 1999-cu ildə Acarıstan Ali Məhkəməsi əfv fərmanını etibarsız elan edərək belə əsas gətirdi ki, Gürcüstan prezidentinin əfv hüququnu həyata keçirməsindən əvvəl yerinə yetirilməli qanunvericilik proseduru tamamlanmayıb.
  6. 28 dekabr 1999-cu ildə bu qərar Gürcüstan Ali Məhkəməsi tərəfindən ləğv olundu; həmin vaxt qüvvədə olan Mülki Məcəllənin 360-cı maddəsinə uyğun olaraq, iş Tbilisi Apellyasiya Məhkəməsinin inzibati işlər və vergi işləri üzrə kollegiyasına göndərildi.  Həmin məhkəməyə təqdim etdiyi arqumentlərində Batumi Tütün Emalı Şirkəti yenə iddia etdi ki, əfv qərarı Gürcüstan prezidenti tərəfindən əfv hüququnun həyata keçirilməsini tənzimləyən normaları müəyyən edən 13 may 1998-ci il tarixli prezident fərmanına ziddir, üstəlik, ərizəçi şirkətin məruz qaldığı maddi ziyanı hələ ödəməyib.
  1. Bu arada ərizəçi 11 dekabr 1999-cu ildə digər cinayət əməllərində də ittiham olundu (aşağıda 33-cü və sonrakı bəndlərə bax).
  2. 24 mart 2000-ci il tarixli qərarı ilə Tbilisi Apellyasiya Məhkəməsi Batumi Tütün Emalı Şirkətinin şikayətlərini əsassız hesab edərək rədd etdi. O, qərara aldı ki, istinad edilən prosessual nöqsanlar (Əfv Şurasının rəyinin alınmaması və ərizəçinin peşmançılıq hissi keçirməməsi) prezidentin qərarını qanunsuz etmir, çünki əfv hüququ Gürcüstan prezidentinə verilmiş mütləq konstitusion hüquqdur. O, bildirdi ki, ərizə barəsindəki əfv qərarı onun maddi ziyanı ödəməkdən ibarət əlavə cəzasına şamil olunmadığına görə şirkət kompensasiya almaq üçün əlavə hüquqi iddia qaldıra bilər, qalan məsələlərə gəldikdə, əfv fərmanının hüquqa uyğunluğuna və ya prezidentin qərarının qanuniliyinə etiraz etmək üçün şirkətin heç bir əsası yoxdur. Apellyasiya Məhkəməsi həmçinin qeyd etdi ki, qanuna əsasən şirkətin ərizəçiyə qarşı cinayət icraatının təzələnməsini tələb etmək hüququ yoxdur. O, bildirdi ki, ərizəçinin həbsdə saxlanmasını İnsan hüquqları haqqında Avropa Konvensiyasının 5-ci maddəsinin 1-ci bəndinin pozuntusu hesab edir.
  1. 11 iyul 2000-ci ildə Gürcüstan Ali Məhkəməsi Batumi Tütün Emalı Şirkətinin hüquqi məsələlər üzrə şikayətini əsassız hesab edərək rədd etdi. O, qeyd etdi ki, barəsində şikayət verilən əfv qərarı həm ərizəçinin əsas cəzasına, həm də şirkətə vurulmuş ziyanın ödənilməsi öhdəliyinə münasibətdə qüvvədə qalır. Məhz buna görə cəzanın qalan iki ilinin çəkilməsi dayandırılmış və eyni müddətə şərti azadlıqdan məhrum edilmə ilə əvəz olunmuşdu. Gürcüstan Ali Məhkəməsi bildirdi ki, müvafiq olaraq, prezidentin əfv qərarının yeganə nəticəsi ərizəçinin dərhal azad edilməsindən ibarət idi, amma onun əsas və əlavə cəzaları qüvvədə qalırdı. Gürcüstan prezidentinin “Əfv hüququnun həyata keçirilməsi Qaydaları”na riayət etməməsinə gəldikdə, Ali Məhkəmə müəyyən etdi ki, 13 may 1998-ci il tarixli fərmanda respublika prezidenti idarəsinin qüvvədə olan norma və təlimatları yer alıb və onlara riayət edilməməsi heç bir halda Gürcüstan prezidentinin konstitusion hüququ olan əfvetmə hüququnu həyata keçirməsinin qarşısını ala bilməz. 30. Lakin 11 iyul 2000-ci ildən sonra da Acarıstan Muxtar Respublikasının hakimiyyət orqanları ərizəçini Acarıstan Təhlükəsizlik Nazirliyinin Batumidəki qısamüddətli saxlama həbsxanasında saxlamaqda davam etdilər.
  2. Ərizəçinin əfv edilməsinin qanuniliyi məsələsi 24 iyun 2002-ci ildə Parlament Bürosu tərəfindən Gürcüstan parlamenti nəzdində dövlət qulluqçularının fəaliyyətinin qanuniliyinə nəzarətə görə cavabdeh olan istintaq komitəsinə göndərildi, 26 sentyabr 2002-ci ildə komitə öz hesabatını təqdim etdi (aşağıda 72-ci və sonrakı bəndlərə bax).
  3. 4 oktyabr 2002-ci ildə Gürcüstan prezidenti “Əfv hüququnun həyata keçirilməsi Qaydaları”nı müəyyən edən 13 may 1998-ci il tarixli fərmana dəyişiklik edən fərman qəbul etdi. Fərmanın yeni – 10.1-ci maddəsi ilə Gürcüstan prezidentinə, Konstitusiyanın 73-cü maddəsinin 1-ci bəndinin 14-cü yarımbəndində müəyyən edildiyi kimi, fərmanda müəyyən edilmiş əlavə tələblərə qabaqcadan riayət etmədən məhkumları əfv etmək səlahiyyəti verildi.

B. Ərizəçinin ikinci məhkumluğu və sonra bəraət alması

  1. Gürcüstan Ali Məhkəməsi tərəfindən 20 sentyabr 1996-cı ildə on iki illik həbs cəzasına məhkum edilmiş ərizəçinin yaxın qohumu cənab David Assanidze 12 noyabr 1999-cu ildə Acarıstan Muxtar Respublikasında yayımlanan televiziya kanalına müsahibə verərək təsdiq etdi ki, ərizəçi onun cinayət ortaqlarından biri olub.
  2. Prezident tərəfindən 1 oktyabr 1999-cu ildə əfv olunan, lakin hələ həbsxanada saxlanılan ərizəçi bu müsahibədən sonra 1999-cu il dekabrın 11-də 1993-cü ildə cinayətkar birliyin üzvü olmaqda və Daxili İşlər Nazirliyinin Xelvaçauri rayon şöbəsinin (Acarıstan Muxtar Respublikası) rəhbəri V.G.-ni oğurlamağa cəhddə ittiham edildi.
  3. 28 dekabr 1999-cu ildə Batumi Birinci İnstansiya Məhkəməsi yeni ittihamlar üzrə istintaq aparılan müddətdə ərizəçinin həbsdə saxlanılması barədə qərar qəbul etdi. Ərizəçinin sözlərinə görə, iş üzrə ibtidai istintaq 29 dekabr 1999-cu ildə başa çatdı və beş cildlik iş tərtib olundu.
  4. 2 mart 2000-ci il tarixli qərarı ilə Gürcüstan Baş Prokurorluğu hər hansı əlavə istintaq hərəkətləri etməməyi qərara alaraq hesab etdi ki, ərizəçi barəsindəki cinayət təqibi tutarlı səbəblərə əsaslanmayıb və V.G.-nin qətli ilə bağlı işin bütün halları və sübutlar 1996-cı ildə cənab David Assanidzenin cinayət işi üzrə məhkəmə araşdırmasında ərizəçiyə bəraət hökmü çıxarmış Gürcüstan Ali Məhkəməsi tərəfindən araşdırılıb. Baş Prokurorluğun rəyi bundan ibarət idi ki, V.G.-nin oğurlanması və qətli ilə bağlı iş tam araşdırıldıqdan sonra ərizəçinin cənab David Assanidzenin başçılıq etdiyi cinayətkar birliyin üzvü olduğuna dair hər hansı sübut aşkar edilmədiyinə görə hadisədən altı il sonra onu eyni işlə bağlı ittiham etməyə heç bir əsas yoxdur.
  5. 20 mart 2000-ci ildə bu qərar mülki iş üzrə tərəfin şikayəti əsasında Batumi Birinci İnstansiya Məhkəməsi tərəfindən ləğv edildi. Nəticədə 28 aprel 2000-ci ildə Acarıstan Muxtar Respublikasının Baş Prokurorluğu ərizəçiyə qarşı cinayət işinin təzələnməsi barədə göstəriş verdi. O, ibtidai istintaqı 29 aprel 2000-ci il tarixli qərarla başa çatdırdı.
  6. Ərizəçi Acarıstan Yüksək Məhkəməsi qarşısında dayanmalı oldu, orada o, bütün ittihamları rədd etdi. O, bildirdi ki, barəsindəki ikinci cinayət təqibi ona qarı təşkil olunmuş qəsddir. O, cənab David Assanidze ilə və ya həbsə alınmazdan əvvəl Acarıstan meşələrində qaçaq həyatı yaşayan onun cinayət ortaqları ilə hər hansı əlaqəsini inkar etdi. Ərizəçi həmçinin əlavə etdi ki, cənab David Assanidzenin dəstəsi tərəfindən qətlə yetirilmiş V.G.-ni öldürmələri üçün heç vaxt onları muzdla tutmayıb və ittiham tərəfinin üç şahidinin öz ifadələrində təsdiq etdiklərinin əksinə olaraq, dövlət rəsmisinin oğurlanması ərizəçinin Batumi meri qismində hakimiyyətini möhkəmləndirməsinə kömək etməyəcəkdi. O, hakimlərdən xahiş etdi ki, onun təqsirsiz olduğu barədə qərar çıxarsınlar.
  7. Acarıstan Yüksək Məhkəməsi müəyyən etdi ki, ərizəçi qurbanın qətli ilə nəticələnmiş oğurlanmanın təşkilinə kömək etdiyini inkar etsə də, onun təqsiri ittiham tərəfinin üç şahidinin: cinayətkar dəstənin başçısı cənab David Assanidzenin və dəstənin iki üzvünün – cənab Mamuka Mosiavanın və cənab Tamaz Cinçaradzenin and içərək verdikləri ifadələrlə müəyyən edilib. 20 sentyabr 1996-cı ildə onların hər üçü, digər əməllərlə yanaşı, V.G.-nin qətlinə görə ərizəçinin qardaşı Tamaz Assanidze ilə birlikdə məhkum edildilər.
  8. Ərizəçinin məhkəməsində cənab David Assanidze ilə ərizəçinin üzləşdirilməsi keçirildi, üzləşdirmədə cənab David Assanidze təsdiq etdi ki, qətli icra etməsi üçün ərizəçi onu vəsaitlə və iki avtomat silahla təchiz edib.
  9. Cənab Mamuka Mosiava dedi ki, ərizəçini tanımır və onunla heç vaxt görüşməyib. O, izah etdi ki, sadəcə cənab David Assanidzeni bir görüşdə müşayiət edərkən ərizəçini ötəri görüb və onun cənab David Assanidzeyə V.G.-ni öldürmək tapşırığı verdiyini eşidib.
  10. Məhkəmə hökmündən görünür ki, üçüncü şahid cənab Tamaz Cinçaradze xəstəliyi ucbatından məhkəməyə gələ bilməyib və Acarıstan Təhlükəsizlik Nazirliyinin qısamüddətli saxlama həbsxanasının rəisinin otağında hakimlər tərəfindən dindirilib. O, bildirib ki, ərizəçini tanımır və onu yalnız televizorda görüb. O, cənab David Assanidzedən öyrənib ki, ərizəçinin qardaşı cənab Tamaz Assanidze onların qrupuna V.G.-ni öldürmək tapşırığını verib. Cənab David Assanidze qətdə iştirak etmək istəməyib və ərizəçi ilə görüşməli olub, o, qətlin arxasında ərizəçinin dayandığına əmin idi. Həmin görüşdə ərizəçi cənab David Assanidzeyə dəyib ki, V.G.-ni aradan götürməyə ehtiyac yoxdur, onu yalnız oğurlamaq lazımdır. 2 oktyabr 1993-cü ildə qrupun üç üzvü ərizəçinin tapşırıqlarına əsasən Batumidə küçədə qurban üçün pusqu quraraq onu oğurlamağa cəhd edərkən təsadüfən onu öldürüblər.
  11. Acarıstan Yüksək Məhkəməsi bildirdi ki, ərizəçinin təqsiri təkcə üç şahidin and içərək verdiyi ifadələrlə təsdiqlənməyib, həm də onların 20 sentyabr 1996-cı ildə Gürcüstan Ali Məhkəməsi tərəfindən məhkum edilməsi faktı ilə təsdiqlənib. Bu məsələni əlavə olaraq araşdırmadan Acarıstan Yüksək Məhkəməsi yekunda bildirdi ki, ərizəçinin işi, hətta həmin işlə cənab David Assanidzenin və onun cinayət ortaqlarının işi arasında sıx əlaqə olsa belə, cənab David Assanidze tərəfindən başçılıq edilən cinayətkar dəstənin fəaliyyətlərində iştirakı və V.G.-nin oğurlanmasının təşkilini özündə ehtiva edən müstəqil cinayət aktıdır. Məhkəmənin fikrincə, ərizəçi cinayət qanunvericiliyinə əsasən həmin hadisələrə görə birbaşa məsuliyyət daşıyırdı.
  12. Nəticədə 2 oktyabr 2000-ci ildə ərizəçi təqsirli bilindi və cəzasını ciddi rejimli həbsxanada çəkməklə on illik həbs cəzasına məhkum edildi.
  13. Acarıstan Yüksək Məhkəməsi bildirdi ki, 4 oktyabr 1993-cü ildə həbs ediləndən bəri ərizəçi daim həbsxanada saxlanılıb və 1 oktyabr 1999-cu ildə prezident tərəfindən əfv edildikdən sonra azadlığa buraxılmayıb. Müvafiq olaraq, belə hesab edilməlidir ki, onun cəza müddəti 4 oktyabr 1993-cü ildən başlayıb.
  14. Ərizəçi hüquqi məsələlərlə bağlı Gürcüstan Ali Məhkəməsinə şikayət etdi. Mərkəzi hakimiyyət orqanları dinləmə günü üçün onun Batumidən Tbilisiyə köçürülməsindən ötrü müxtəlif cəhdlər etdilər. Gürcüstanın ədliyyə naziri Gürcüstanın dövlət təhlükəsizliyi nazirinin və ictimai müdafiəçisinin (ombudsmanın) vasitəçiliyi ilə Acarıstanın hakimiyyət orqanlarından xahiş etdi ki, ərizəçinin paytaxta köçürülməsini təşkil etsinlər, amma cəhdi baş tutmadı.
  15. 29 yanvar 2001-ci ildə Gürcüstan Ali Məhkəməsinin cinayət işlər üzrə kollegiyası ərizəçinin iştirakı olmadan onun şikayətinə baxdı; o, 2 oktyabr 2000-ci il tarixli hökmü ləğv edərək ərizəçiyə bəraət verdi.
  16. Qərarda o cümlədən deyilirdi:

“Hazırkı iş üzrə ibtidai istintaq və məhkəmə istintaqı qanunvericilik normalarının kobudcasına pozulması ilə aparılıb. Cinayət işinin materialları arasında ittiham hökmünü təsdiq edə bilən təkzibolunmaz sübutlar yoxdur, üstəlik, hökmün özü ziddiyyətlidir və ziddiyyətli ehtimallara və prosesin nəticəsində maraqlı olan şəxslərin and içərək verdikləri ifadələrə əsaslanıb, həmin ifadələr isə prosessual normalar pozulmaqla alınıb.

Təqsirləndirlən şəxs Tengiz Assanidze təqsirləndirildiyi əməlləri nə ibtidai istintaqda, nə də məhkəmə araşdırmasında boynuna aldı. O dedi ki, prosesin nəticəsinin onun üçün uğurlu olmamasında maraqlı olan şəxslərin ona qarşı təşkil etdiyi qəsd nəticəsində ittiham olunub.

Ali Məhkəmə qeyd edir ki, işin materialları arasında onun arqumentlərini təkzib edən heç bir sübut yoxdur. Müəyyən edildi ki, cənab David Assanidze və [ərizəçinin qardaşı] cənab Tamaz Assanidze 20 sentyabr 1996-cı ildə məhkum ediliblər və cinayət ortağının cənab Tamaz Assanidze olduğunu dəfələrlə söyləyən cənab David Assanidze həmin vaxt cənab Tengiz Assanidzenin cinayətdə iştirak etməsi barədə heç vaxt bir söz deməyib. Yalnız 12 noyabr 1999-cu ildə (hadisədən altı il bir ay sonra) Acarıstan televiziyasına verdiyi müsahibədə cənab David Assanidze cənab Tengiz Assanidzenin prezident tərəfindən əfv edilməsindən təəccübləndiyini və hiddətləndiyini ifadə edib və hakimiyyət orqanlarının onu “günahsız quzu” kimi qələmə vermək cəhdlərini pisləməyə çalışıb”.

  1. Ali Məhkəmə müəyyən etdi ki, istintaq orqanları və birinci instansiyada işə baxmış məhkəmə cənab David Assanidzenin ərizəçini bu işə qatmazdan əvvəl nəyə görə bu qədər uzun müddət gözlədiyini və niyə öz məhkəməsində bunu etmədiyini müəyyən etməyə çalışmayıblar. Bunun əvəzinə onlar sadəcə təsdiq ediblər ki: “Cənab David Assanidze ilə cənab Tengiz Assanidze arasında sağlam münasibətlər olub və cənab David Assanidzenin gecikmiş iddialarının onun öz maraqlarına xidmət etmədiyi inandırıcı deyil”. Lakin Ali Məhkəmənin fikrincə, işin materiallarındakı sübutlar bunun əksini düşünməyə əsas verir və “cənab David Assanidzenin ərizəçiyə qarşı iddialar irəli sürməkdə heç bir marağı olmadığı, yaxud həmin iddiaların əsaslı və doğru olduğu barədə nəticə çıxarmağa imkan vermir”. Ali Məhkəmə qeyd etdi ki, ərizəçi atasının dəfn edildiyi ailə məzarlığının bölüşdürülməsi ilə bağlı mübahisə nəticəsində onunla cənab David Assanidze arasında münasibətlərin gərginləşdiyini deyib. 20 sentyabr 1999-cu il tarixli dinləmədə cənab David Assanidze həmin mübahisənin mövcudluğunu inkar etməyib. Buna görə də Ali Məhkəmə bu qənaətə gəldi ki, onlar arasında ədavətin olmadığı barədə iddialar həqiqəti əks etdirmir.
  2. O, qərara aldı ki, təkcə cənab David Assanidzenin sözügedən hadisələrdən altı il sonrakı etirafları əsasında ərizəçi təqsirkar sayıla bilməz.
  3. Ali Məhkəmə fikrini davam etdirərək qeyd etdi ki, cənab David Assanidzedən əlavə, cənab Mosiava və cənab Cinçaradze də ərizəçini cənab David Assanidzenin başçılıq etdiyi cinayətkar dəstənin fəaliyyətlərində iştirakda çox gec ittiham ediblər. Onlar da ərizəçinin cinayətdə əli olduğunu yalnız öz məhkəmələrindən yeddi il sonra bildiriblər. Lakin məhkəmədə hər iki şəxs demişdilər ki, ərizəçini tanımırlar və onun oğurlama işində əli olduğunu yalnız cənab David Assanidzenin özündən eşidiblər. Ali Məhkəmə qərara aldı ki, belə olan halda cənab Mosiava və cənab Cinçaradzenin ifadələri həqiqəti əks etdirmir və təkzibolunmaz sübut təşkil etmir.
  4. O, həmçinin qeyd etdi ki, V.G.-ni oğurlamaq üçün ərizəçinin dəstəni pulla və iki avtomat silahla təchiz etdiyi barədə onların iddiaları təsdiq olunmayıb.
  5. Ərizəçinin işində birinci instansiya məhkəməsinin əsaslandığı digər sübutları araşdırdıqdan və onları cənab David Assanidzenin 1996-cı ildə öz məhkəmə araşdırmasında verdiyi ifadələrlə tutuşdurduqdan sonra Ali Məhkəmə müəyyən etdi ki:  “[Ərizəçinin] həm ittiham aktı, həm də məhkum edilməsi barədə hökm yalnız prosesin nəticəsinin onun əleyhinə olmasında birbaşa marağı olan şəxslərin ifadələrinə əsaslanıb və işin materialları arasında onun təqsirli olduğu barədə heç bir başqa sübut yoxdur. Buna görə də məhkəmə bu qənaətə gəlməlidir ki, cənab Tengiz Assanidze cinayət qanunvericiliyində nəzərdə tutulmuş hüququ pozuntusunu törətməyib”.
  1. Bundan əlavə, Ali Məhkəmə ərizəçiyə qarşı aparılmış cinayət prosesində ciddi prosessual nöqsanlar aşkar etdi. O, digər məsələlər yanaşı, qeyd etdi ki, 6 mart 2000-ci ildə işin istintaqına görə məsuliyyət daşıyan müstəntiq adam oğurluğu ittihamı ilə bağlı ərizəçinin cənab David Assanidze ilə üzləşdirilmək barədə vəsatətini rədd edərək belə əsas gətirib ki, bunun cənab David Assanidzenin işçinə aidiyyəti yoxdur və yalnız prosesin lüzumsuz yubadılmasına xidmət edir. Ali Məhkəmənin fikrincə, istintaq orqanları ərizəçinin bu işlə əlaqəsi olduğuna dair hərtərəfli araşdırma aparmayıblar. 55. Ali Məhkəmə qeyd etdi ki: “Barəsində şikayət edilən hökmə əsasən, hazırkı iş, cənab David Assanidzenin və onun cinayət ortaqlarının işi ilə əlaqəli olmasına baxmayaraq, müstəqil cinayət aktı təşkil edir. Lakin eyni hökmün digər yerində deyilir ki, ona qarşı digər sübutlardan əlavə, cənab Tengiz Assanidzenin təqsiri cənab David Assanidzenin və onun cinayət ortaqlarının ifadələri vasitəsilə sübut olunub və yekun nəticə bunların əsasında çıxarılıb”. Ali Məhkəmə əlavə etdi ki, bunu iddia edərkən işə baxmış məhkəmə “hər hansı izahat verməyib ki, cənab David Assanidzenin və onun cinayət ortaqlarının məhkum olunmaları cənab Tengiz Assanidzenin təqsirini necə təsdiq edə bilərdi, axı onlar rəsmi şəxsin qətlinə görə məhkum olunmuşdular, halbuki cənab Tengiz Assanidze adam oğurluğunun təşkilində təqsirləndirilirdi”. Beləliklə, Ali Məhkəmənin fikrincə, işə baxmış məhkəmə faktiki olaraq ərizəçinin işinə cənab David Assanidzenin işini bir hissəsi kimi, yaxud ayrıca cinayət aktı kimi baxmağın mümkünlüyü məsələsini həll etməmişdi. Buna görə də Ali Məhkəmə müvafiq hərəkətlərin hüquqi təsnifatı ilə bağlı olan digər əsaslara görə ərizəçinin məhkum edilməsinin qanunsuz olduğunu müəyyən etdi.
  1. Nəticədə o, qərara aldı ki:  “Cənab Tengiz Assanidzenin barəsində 2 oktyabr 2000-ci ildə Acarıstan Muxtar Respublikasının Yüksək Məhkəməsi tərəfindən çıxarılmış ittiham hökmü ləğv edilsin və ona qarşı cinayət işinə xitam verilsin, çünki onun hərəkətlərində hüququ pozuntusu olduğunu göstərən hər hansı sübut aşkar olunmadı. Cənab Tengiz Assanidze dərhal azad olunsun.  Qərar qətidir və ona qarşı şikayət verilə bilməz. Cənab Assanidzeyə məlumat verilsin ki, o, cinayət işi ilə məşğul olmuş orqanların qanunsuz və əsassız hərəkətləri nəticəsində məruz qaldığı ziyana görə kompensasiya almaq üçün məhkəmədə iddia qaldırmaq hüququna malikdir”.
  1. 29 yanvar 2001-ci ildə Ali Məhkəmənin kollegiyasının sədri ərizəçinin bəraət hökmünün qısa versiyasını icra olunmaq üçün Ədliyyə Nazirliyinə – Ədliyyə Nazirliyi nəzdində məhkəmə hökmlərinin icrasına görə cavabdeh olan departamentin direktoruna və Acarıstan Muxtar Respublikasının Təhlükəsizlik Nazirliyinin qısamüddətli saxlama həbsxanasının rəisinə göndərdi. Sədr onlara məlumat verdi ki, daha sonra onlar hökmün əsaslandırılmış versiyasını da alacaqlar.
  2. 5 fevral 2001-ci ildə kollegiya sədri icra olunmaq üçün onlara ərizəçinin bəraət hökmünün əsaslandırılmış versiyasını göndərdi.
  3. Bu hökm heç vaxt icra olunmadı və ərizəçi Acarıstan Təhlükəsizlik Nazirliyinin qısamüddətli saxlama həbsxanasında qaldı.
  4. Ərizəçinin qanunsuz həbsdə saxlanması bir neçə dəfə Gürcüstan Baş Prokurorluğu, ictimai müdafiəçi, Gürcüstan ədliyyə naziri və Gürcüstan parlamentinin hüquqi məsələlər komitəsi tərəfindən pislənildi. Onlar Acarıstan Muxtar Respublikasının müvafiq yerli orqanları ilə təmasa girərək onun dərhal azadlığa buraxılmasını istədilər.
  5. 20 aprel və 22 may 2001-ci il tarixli məktublarla Gürcüstan Baş Prokurorluğu ərizəçinin həyat yoldaşına aşağıdakı məlumatları verdi:

“Sizin məktubunuza cavab olaraq sizə məlumat vermək istərdim ki, Gürcüstan Baş Prokurorluğu Gürcüstan Ali Məhkəməsinin 29 yanvar 2001-ci il tarixli hökmünə əməl olunmasını təmin etmək və cənab Tengiz Assanidzeinin qanunsuz olaraq həbsə saxlanmasına son qoymaq üçün hər cür səy göstərir”.

  1. 20 aprel 2001-ci il tarixli məktubunda Gürcüstan Ali Məhkəməsinin sədr müavini ərizəçinin həyat yoldaşına məlumat verdi ki, onun ərinə bəraət vermiş 29 yanvar 2001-ci il tarixli hökmün nəticə hissəsinin müddəaları icra olunmaq üçün həmin gün faks vasitəsilə Gürcüstan ədliyyə nazirinə, Ədliyyə Nazirliyi nəzdində məhkəmə hökmlərinin icrasına görə cavabdeh olan departamentin direktoruna və Acarıstan Təhlükəsizlik Nazirliyinin qısamüddətli saxlama həbsxanasının rəisinə göndərilmişdir. O, əlavə etdi ki, əsaslandırılmış qərar onlara 5 fevral 2001-ci il tarixli məktubla göndərilmişdir. Sədr müavini həmçinin məktubda bildirdi ki, 9 fevral 2001ci ildə Gürcüstan Ali Məhkəməsi məktubun alındığı barədə Acarıstan Təhlükəsizlik Nazirliyinin qısamüddətli saxlama həbsxanasının rəisi tərəfindən imzalanmış qəbzin kötüyünü alıb.
  1. 18 may 2001-ci ildə ictimai müdafiəçi birbaşa Acarıstan Muxtar Respublikasının rəhbəri cənab Aslan Abaşidzeyə məktub yazaraq bildirdi:  “… Sizin hakimiyyət orqanları mənim 31 yanvar 2001-ci il tarixli tövsiyəmə hələ də cavab verməyiblər, baxmayaraq ki, cənab Tengiz Assanidzenin Acarıstan Təhlükəsizlik Nazirliyinin həbsxanasında qalması kobud qanun pozuntusudur. … “İctimai müdafiəçi haqqında” Qanuna əsasən, İctimai müdafiəçinin tövsiyələrinə əməl olunmaması, əgər onun öz vəzifələrini icra etməsinə mane olursa, həm inzibati, həm də cinayət hüquq pozuntusudur. … Buna görə də mən sizdən xahiş etmək istərdim ki, ictimai müdafiəçi kimi mənim qanuni tələblərimi yerinə yetirəsiniz və həm Acarıstan Təhlükəsizlik Nazirliyinin qısamüddətli saxlama həbsxanasının rəisini, həm də nazirin özünü məsuliyyətə cəlb edəsiniz”.
  1. 10 may 2001-ci ildə Gürcüstan parlamentinin hüquqi məsələlər komitəsinin sədri Gürcüstan Baş Prokurorluğuna aşağıdakı məzmunda məktub yazdı:

“29 yanvar 2001-ci il tarixli hökmü ilə Gürcüstan Ali Məhkəməsi cənab Tengiz Assanidzeyə bəraət verib. Lakin o, Acarıstan Muxtar Respublikası Təhlükəsizlik Nazirliyinin qısamüddətli saxlama həbsxanasının kamerasında cəza çəkməkdə davam edir. … Bu, İnsan hüquqları və əsas azadlıqlar haqqında Konvensiyanın 5-ci maddəsinin … ciddi pozuntusunu təşkil edir. … Buna görə də sizdən xahiş etmək istərdim ki, yuxarıda adı çəkilən məhkəmə qərarının yerinə yetirilməsinə görə cavabdeh olan şəxslər barəsində cinayət təqibinə başlamaq üçün zəruri tədbirlər görəsiniz”.

  1. 7 iyun 2001-ci il tarixli məktubunda Gürcüstan Ədliyyə Nazirliyi nəzdində məhkəmə hökmlərinin icrasına görə cavabdeh olan departamentin direktoru ərizəçinin həyat yoldaşına məlumat verdi ki, onun ərinin Gürcüstan dövlətinə qarşı Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsinə şikayət ərizəsi vermək üçün tam hüququ var. O, məktubunda bildirirdi: “Biz hesab edirik ki, Acarıstan Muxtar Respublikasının hakimiyyət orqanları qanunu və insan hüquqlarını kobudcasına pozmaqla hərəkət edirlər”.
  2. Mərkəzi hakimiyyət orqanlarının ərizəçinin azad edilməsini təmin etmək üçün səyləri uğursuz oldu.
  3. Hökumətin sözlərinə görə, 3 sentyabr 2001-ci ildə Gürcüstanın hərbi işlər üzrə cinayət təqibi orqanı ərizəçiyə bəraət vermiş 29 yanvar 2001-ci il tarixli hökmü icra etməməkdə şübhəli bilinən Acarıstan Təhlükəsizlik Nazirliyinin müəyyən vəzifəli şəxslərinin Cinayət Məcəlləsində nəzərdə tutulmuş hüquq pozuntularında ittiham edilməsi barədə qərar çıxardı. Polis müvafiq şəxsləri axtarmağa başladı.
  4. 8 yanvar 2002-ci il tarixli məktubunda ərizəçinin oğlu Məhkəməyə məlumat verdi ki, atasının səhhəti pisləşib. 4 dekabr 2001-ci il tarixli tibbi arayışa əsasən, ərizəçi qastritdən, ürək çatışmazlığından, habelə mədədə və qida borusunda çatışmazlıqlardan əziyyət çəkirdi. Bu, ona ciddi pəhriz problemləri yaratdığına görə, onun təcili olaraq müvafiq tibbi qulluğa ehtiyacı var idi.
  5. 28 may 2003-cü ildə Hökumət Məhkəməyə cənab E. Şevardnadzenin Acarıstan Muxtar Respublikasını rəhbəri cənab Aslan Abaşidzeyə yazdığı 4 mart 2003-cü il tarixli məktub təqdim etdi, məktubda deyilirdi:  “Siz dövlətin maraqlarını düşünən şəxssiniz və mən inanıram ki, sizin vəziyyəti başa düşəcəyinizə bel bağlaya bilərəm. … Bildiyiniz kimi, [Strasburqdakı] Məhkəmə yaxın vaxtlarda Assanidzenin işinə mahiyyəti üzrə baxıb-baxmamaq barədə qərar verməlidir. Onun ailəsi kompensasiya qismində üç milyon avro istəyir. Demək olar açıq-aydın bəllidir ki, Gürcüstan bu işi uduzacaq və bizim dövlət ağır məhkəmə qərarı ilə üzləşəcək. Bu problemin həlli var. Cənab Assanidze azadlığa buraxılarsa, onun ərizəsini şikayət ərizəsini geri götürməyə razıdır. Əminəm ki, siz yalnız ədalətli olan və Gürcüstanın maraqlarına xidmət edən qərarın qəbul edilməsində öz rolunuzu oynayacaqsınız.
  6. 3 aprel 2003-cü ildə Acarıstan Yüksək Məhkəməsinin sədri Gürcüstan prezidentinə cavab göndərdi. O, dövlət başçısını Acarıstan muxtar Respublikasının rəhbərinə qarşı terror hücumlarını təşkil etməyə cəhd etdikdən sonra Tbilisidə sığınacaq tapmaq üçün Batumidən qaçmış acar mənşəli şəxslərə sığınacaq verməkdə ittiham etdi. Sonra o, prezidentin diqqətini parlament komitəsinin hesabatına (aşağıda 72-ci və sonrakı bəndlərə bax) cəlb etdi, həmin hesabat məhkəmə prosesində ərizəçinin əfv olunmasına və bəraət almasına səbəb olmuş çoxsaylı pozuntuları önə çəkirdi. Parlament komitəsinin gəldiyi nəticələrə və İnsan hüquqları haqqında Avropa Konvensiyasının 7 saylı Protokolunun 2ci maddəsinə istinad edərək, Acarıstan Yüksək Məhkəməsinin sədri Gürcüstan prezidentinə təklif etdi ki, ərizəçinin işinə hesabatda əks olunmuş məsələlərin işığında yenidən baxılması üçün ərizəçi barəsindəki məhkəmə araşdırması təzələnsin.
  7. O, məktubda həmçinin bildirdi ki, ərizəçinin Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsinə müraciəti Konvensiyanın 35-ci maddəsinin 3-cü bəndində nəzərdə tutulan mənada şikayət vermə hüququndan sui-istifadədir və bu işi görməkdə ona Gürcüstan Baş Prokurorluğu, ictimai müdafiəçi, Gürcüstan Ali Məhkəməsi və Milli Təhlükəsizlik Şurası kömək ediblər. O, əlavə etdi ki, parlament komitəsi Konvensiyanın 13-cü maddəsində nəzərdə tutulan mənada dövlət orqanı olduğuna görə, 26 sentyabr 2002-ci ilədək, yəni komitənin öz hesabatını təqdim etdiyi tarixədək ərizəçi daxili hüquqi müdafiə vasitələrini tükəndirmiş hesab edilə bilməzdi. O, Gürcüstan prezidentinin diqqətini bu məsələyə cəlb edərək bildirdi ki, Gürcüstan Ədliyyə Nazirliyi öz izahatlarında Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsinə yanlış məlumat verib.
  1. Parlament komitəsinin 26 sentyabr 2002-ci il tarixli hesabatı və buna cavab olaraq Gürcüstan Ali Məhkəməsinin izahatları

     1. Parlament komitəsinin hesabatı

  1. 30 iyul 2002-ci il tarixli məktubunda Hökumət Məhkəməyə məlumat verdi ki, Parlament Bürosu 24 iyun 2002-ci ildə Gürcüstan parlamenti nəzdində dövlət qulluqçularının fəaliyyətinin qanuniliyinə nəzarətə görə cavabdeh olan istintaq komitəsindən xahiş edib ki, Assanidzenin işi ilə bağlı prezidentin əfv qərarının hallarını araşdırmağa başlasın. Universitet mühazirəçiləri və praktiki fəaliyyətlə məşğul olan hüquqşünaslar tərəfindən yardım göstərilən parlament üzvlərindən təşkil olunmuş komitə 26 sentyabr 2002-ci ildə hesabatını təqdim etdi.
  2. Komitənin səlahiyyət çərçivəsi prezidentin əfv qərarı ilə bağlı məsələlərlə məhdudlaşsa da, o, ikinci məhkəmə prosesində ərizəçi barəsindəki cinayət təqibinin və ona bəraət verilməsinin hallarını araşdırmağı qərara aldı. Hesabatını təqdim edərkən komitə öz səlahiyyət çərçivəsini genişləndirməsinin səbəblərini izah etdi. O, konkret olaraq bildirdi ki: “prezidentin əfv qərarı təcrid halında götürülməli olan akt və ayrıca prosedur təşkil etmir; bu işdə onun bütün proseslərlə sıx əlaqəsi vardır və bütün məsələlərin ümumi mənzərəsini təqdim etmək üçün ərizəçiyə qarşı aparılmış müxtəlif məhkəmə proseslərinin xronologiyasını, həmin proseslərin aparılmasını və qəbul edilmiş qərarların mahiyyətini araşdırmaq məqsədəuyğun sayılır”. Buna görə də hesabatda iki ayrıca hissə vardı: birincisi prezidentin əfv qərarının qanuniliyinə, digəri isə ərizəçiyə qarşı aparılmış cinayət proseslərində daxili məhkəmələrin qərarlarına aid idi.
  1. a) Prezidentin əfv qərarı
  1. i) Prezidentin əfv qərarının qanuniliyi
  1. 12 oktyabr 1998-ci ildə Milli Təhlükəsizlik Şurası həbsxana sistemində həyata keçirilməli olan tədbirlər məsələsini araşdırdı. Gürcüstan prezidentinin təklifi ilə qərara alındı ki, o, öz əfvetmə hüququnu həyata keçirsin. Həbsxanaların müdiriyyətlərindən xahiş edildi ki, onların həbsxanalarında olan məhkumların işlərini araşdırsınlar və prezidentə əfv üçün müraciətləri, müvafiq məhbusların işinin materialları ilə və öz qiymətləndirmələri ilə birlikdə, təqdim etsinlər. Prezidentə əfv üçün müraciətlər aşağıdakı şəkildə edilməli idi:

“Möhtərəm prezident, mən törətdiyim cinayətdən peşmanam və sizdən xahiş edirəm məni cəzamın qalan hissəsini çəkməkdən azad edəsiniz”.

Yuxarıdakı formada edilmiş müraciətlər araşdırıldı və bir neçə halda prezident öz əfvetmə hüququnu həyata keçirdi.

  1. Parlament komitəsi müəyyən etdi ki, 15 yanvar 1999-cu ildə ərizəçi Gürcüstan prezidentinə məktub göndərərək cəzasının qalan hissəsini çəkməkdən azad edilməsini xahiş edib. O, xahişini yuxarıda göstərilən formada etmədiyinə görə, komitə hesab etdi ki, onun əfv edilməsi qüvvədə olan normativ aktların tələblərinə cavab vermir və buna görə də etibarsız sayılmalıdır. O, həmçinin bir sıra digər nöqsanları da qeyd etdi: “[ərizəçinin] işi” Gürcüstan prezidentinin tərəfindən təyin edilən Əfv Şurasına təqdim edilməyib, ərizəçinin adı əfv olunmalarını istəyən məhkumların Acarıstanın müvafiq hakimiyyət orqanları tərəfindən prezidentə təqdim edilmiş ümumi siyahısında olmayıb və Acarıstanın həbsxana orqanları ərizəçinin müraciətini qiymətləndirərək dəstəkləməyiblər. Komitə müəyyən etdi ki, Milli Təhlükəsizlik Şurasının sədr müavini, Gürcüstan prezidentinin köməkçilərindən biri qüvvədə olan normaları pozmaqla yalnız ərizəçinin 15 yanvar 1999-cu il tarixli məktubu əsasında ərizəçinin əfv edilməsi barədə tövsiyə hazırlayaraq prezidentə təqdim edib. Komitə bildirdi ki, cinayət prosessual normalara əsasən həmin vəsatət əfv üçün Gürcüstan prezidentinə deyil, baxılmaq üçün məhkəməyə göndərilməli idi.
  2. Komitənin sözlərinə görə, hətta fərq etsək ki, Gürcüstan prezidenti əfv müraciətlərinin öncə birinci instansiya qismində səlahiyyətli orqan tərəfindən araşdırılmasını tələb edən qanunvericilik normasına əməl etmədən ərizəçini əfv etmək hüququna malik idi, qərar 1999-cu ilin oktyabr ayındakı ümumi seçkilərə çox az müddət qalarkən qəbul edilmişdi və qərara açıq-aydın siyasi mülahizələr təsir göstərmişdi.
  1. ii) Prezidentin əfv qərarına məhkəmə nəzarəti qaydasında baxılması
  1. Komitə hesab etdi ki, Tbilisi Apellyasiya Məhkəməsinin və Gürcüstan Ali Məhkəməsinin müvafiq olaraq 24 mart və 11 iyul 2000-ci il tarixli qərarlarını əsaslandırmaq üçün gətirdikləri əsaslar İnzibati Məcəllənin 60-cı və 61-ci maddələrinə uyğun deyildi, həmin maddələrdə inzibati aktların etibarsız elan edilməsinin əsaslarının tam siyahısı verilir. Əslində bu qərarlar hər kəsin öz hüquqlarının müdafiəsi üçün məhkəməyə müraciət etmək hüququnu nəzərdə tutan Konstitusiyanın 42-ci maddəsini nəticə etibarı ilə mənasız edirdi.
  2. O, qeyd etdi ki, daxili qanunvericiliyə əsasən prezidentin əfv qərarı inzibati akt idi və həmin akta inzibati məhkəmələr tərəfindən nəzarət qaydasında baxılmalı idi. Ərizəçini əfv etmiş prezident qərarından məhkəmələrə şikayət edildiyinə görə, o, 11 iyul 2000-ci ilədək, yəni Ali Məhkəmənin qərarının qəbul edildiyi tarixədək qüvvəyə minə bilməzdi. 80. Komitə Tbilisi Apellyasiya Məhkəməsinin 24 mart 2000-ci ildə Batumi Tütün Emalı Şirkətinin məsələyə məhkəmə nəzarəti qaydasında baxılması üçün verdiyi vəsatəti rədd edərkən gətirdiyi əsası tənqid etdi. Tbilisi Apellyasiya Məhkəməsi qərar qəbul edərkən vəsatətdə göstərilmiş məsələlərin çərçivəsindən kənara çıxmışdı, belə ki, şirkət vəsatətdə ərizəçiyə qarşı cinayət işinin təzələnməsini istəmişdi. Buna görə də Apellyasiya Məhkəməsi yalnız ərizəçinin həbsdə saxlanmasının qanuniliyi məsələsi ilə bağlı qərar çıxarmalı idi. Bu iki məsələ inzibati məhkəmələrin deyil, cinayət məhkəmələrinin yurisdiksiyasında olduğu üçün komitə hesab etdi ki, Tbilisi Apellyasiya Məhkəməsinin baxışı etiraz edilən prezident aktının qanuniliyi məsələsi ilə məhdudlaşmalı idi.
  3. Komitə daha sonra qeyd etdi ki, prezidentin əfv qərarı yalnız ərizəçinin azadlıqdan məhrum edilmə cəzası ilə bağlı idi və onun Batumi Tütün Emalı Şirkətinə dəymiş ziyana görə kompensasiya ödəmək öhdəliyi ilə bağlı deyildi. Buna görə də Tbilisi Apellyasiya Məhkəməsi prezidentin əfv qərarının həmin yardımçı cəzaya təsirlərini də araşdırmalı idi.
  1. b) Ərizəçinin bəraət alması
  1. Komitənin sözlərinə görə, ərizəçinin bəraət aldığı ikinci məhkəmə prosesinə də birincidə olduğu kimi həm ibtidai istintaq, həm də məhkəmə araşdırması mərhələlərində müxtəlif prosessual qüsurlar tərəfindən xələl gətirilmişdi. Bundan əlavə, işə baxmış məhkəmələr istintaqın gedişində alınmış ifadələrdəki ziddiyyətləri həll edə bilməmiş və ya işin xüsusi hallarını hərtərəfli araşdırmamışdılar. Komitənin fikrincə, həmin hallara “məhkəmələr tərəfindən sübut kimi yanaşılmalı və həqiqəti müəyyən etmək məqsədi ilə məhkəmələr onları araşdırmalı idilər”.
  2. Bu məsələni əyani şəkildə nümayiş etdirmək üçün komitə cənab David Assanidzeyə, cənab Tamaz Assanidzeyə, cənab Nodar Şotadzeyə və digər cinayətlərlə yanaşı Daxili İşlər Nazirliyinin müvafiq vəzifəli şəxsinin qətlində onlarla birlikdə ittiham edilərək məhkum olunan on dörd şəxsə qarşı cinayət prosesində əldə edilmiş müxtəlif sübutların və alınmış ifadələrin ətraflı araşdırılmasını həyata keçirdi (yuxarıda 33-cü və sonrakı bəndlərə bax).
  3. Beləliklə, komitə müəyyən etdi ki, 1996-cı ildə Gürcüstan Ali Məhkəməsindəki araşdırmada cənab David Assanidze və cənab Şotadze ərizəçini Acarıstan Muxtar Respublikasının rəhbəri cənab Aslan Abaşidzeyə hücumun təşkilatçılarından biri kimi “təqdim etməyə çalışdılar”. Komitənin fikrincə, “ərizəçinin ciddi cinayətlərdə iştirakı barədə cənab David Assanidzenin və cənab Şotadzenin iddialarına əhəmiyyət verməməkdənsə”, ərizəçinin apellyasiya şikayətini hüquqi məsələlər baxımından araşdırmış Gürcüstan Ali Məhkəməsinin hakimləri “həmin vaxt [yəni 1993-cü ildə] qüvvədə olan Cinayət Prosessual Məcəlləsinin 257-ci maddəsinə uyğun olaraq [ərizəçiyə] qarşı yeni cinayət işinə başlamalı idilər”.
  4. Komitə hesab etdi ki, həqiqəti aşkara çıxarmaq üçün müəyyən detalları aydınlaşdırmaqdan ötrü Gürcüstan Ali Məhkəməsi təkcə çağırılmış şahidlərin ifadələrini deyil, həm də 1996-cı ildə işinə baxmış hakimlə qeyri-formal görüşü barədə cənab David Assanidzenin ifadəsini, habelə hakimin öz ifadəsini dinləməli idi. O, həmin görüşün (bu görüşdə cənab David Assanidze qeyri-formal şəkildə ərizəçini onun dəstəsinin fəlaiyyətlərində iştirakda təqsirləndirmişdi) kim tərəfindən və hansı şəraitdə lentə alındığını və müvafiq hakimin 20 sentyabr 1996-cı il tarixli hökmdə bunu qeyd etməməsinin səbəbini müəyyən etməyə çalışmalı idi.
  5. Komitə Ali Məhkəməni cənab David Assanidze tərəfindən ittiham olunan digər iki nəfərin və ərizəçinin oğlunun ifadələrini almadığına görə tənqid etdi. O, hesab etdi ki, ərizəçinin işinə baxmış Ali Məhkəmənin hakimləri 1996-cı ildə cənab David Assanidzenin işində müsadirə olunmuş silahların, hərbi sursatların və texniki avadanlıqların nə vaxt, kim tərəfindən və necə alındığını müəyyən etmək üçün ekspert ifadələrinin alınması barədə göstəriş verməli idilər. Onlar prokurorun nə üçün ərizəçinin işini cənab David Assanidzenin işi ilə birləşdirməkdən imtina etdiyini aydınlaşdırmağa da çalışmamışdılar.
  6. Nəhayət, komitə müəyyən etdi ki, Gürcüstan Ali Məhkəməsi “ərizəçinin işini əlavə istintaq üçün istintaq orqanlarına göndərməyib” və o, “qanunsuz, ədalətsiz və yetərincə araşdırılmayan faktlara əsaslanan bəraət qərarı” çıxarmamalı idi.
  7. Komitənin fikrincə, “parlament hesabatının hazırlanması məqsədi ilə işin araşdırılması istintaq və təhlil üçün əsas təşkil edən yeni hallar aşkara çıxarıb”. Araşdırma nəticəsində məlum olub ki, “həqiqəti müəyyən etmək məqsədi daşıyan qanuni müdafiə vasitələri hələ tükəndirilməyib”. Komitə Cinayət Prosessual Məcəlləsinin 593-cü maddəsinin 2(g) bəndinə və 539-cu maddəsinə istinad edərək hesab etdi ki, ərizəçinin məhkəmə araşdırması təzələnməlidir.
  8. 25 mart 2003-cü ildə Gürcüstan Baş Prokurorluğu parlament komitəsinin gəldiyi nəticələrin işığında işin təzələnməsi və ona yenidən baxılması barədə ərizəçinin işi üzrə mülki tərəfin vəsatətini rədd etdi. O, digər məsələlərlə yanaşı müəyyən etdi ki, həmin nəticələr ərizəçinin işinin təzələnməsi üçün əsas ola biləcək yeni hallar təşkil etmir. Yeni hallar olmadığına görə, Gürcüstan qanunvericiliyinə əsasən, Ali Məhkəmənin qərarına etiraz etmək olmazdı, bu, qəti qərar idi və ondan şikayət edilə bilməzdi.

2. Gürcüstan Ali Məhkəməsi sədrinin izahatları

  1. 8 noyabr 2002-ci ildə Gürcüstan Ali Məhkəməsinin sədri Gürcüstan prezidentinə parlament komitəsinin 26 noyabr 2002-ci il tarixli hesabatında gəldiyi nəticələrlə bağlı izahatlarını təqdim etdi. 91. O, hesabatı “tərəfkeş”, “qərəzli”, “konstitusiyaya zidd” və “yanlış” adlandırdı. Birincisi, o, qeyd etdi ki, parlament komitəsi öz səlahiyyəti çərçivəsindən xeyli kənara çıxıb və ərizəçinin prezident tərəfindən əfv edilməsinin hallarını araşdırmaq əvəzinə ölkənin yüksək məhkəmələrinin qərarlarını araşdırmağı qərara alıb. Bunu edərkən komitə, sədrin fikrincə, hakimiyyət bölgüsünü tələb edən fundamental konstitusiya normasını pozub. Hesabat demokratiya və qanunun aliliyi anlayışlarına xələl gətirib. Ali Məhkəmənin sədri bildirdi ki, Konstitusiyaya əsasən heç kəsin iş barədə hakimdən izahat tələb etmək hüququ yoxdur. Barəsində şikayət verilməsi mümkün olmayan yekun məhkəmə qərarının parlament komitəsi tərəfindən tənqid edilməsi yalnız qərarın icrasına maneə yaratmağa və məhkəmə hakimiyyətini gözdən salmağa xidmət edib.
  1. a) Prezidentin əfv qərarı
  1. Prezidentin əfv qərarı ilə bağlı komitənin çıxardığı nəticələrə gəldikdə, Gürcüstan Ali Məhkəməsinin sədri əvvəla qeyd etdi ki, Konstitusiyanın Gürcüstan prezidentinə verdiyi əfvetmə hüququ mütləq və qeyd-şərtsiz hüquq idi və əfv üçün müraciətlərin Prezident İdarəsi tərəfindən araşdırılması prinsiplərini müəyyən edən normativ aktlardan müstəqil surətdə həyata keçirilə bilərdi. O, daha sonra qeyd etdi ki, bir çox ölkələrdə nəticə etibarı humanizm aktı təşkil edən əfv qərarından şikayət etmək hüququ mövcud deyil. Ərizəçinin əfv üçün müraciətinin əvvəlcə Prezidentin Əfv Şurası tərəfindən araşdırılmaması əfv qərarını qanunsuz etmirdi, xüsusən ona görə ki, ərizəçinin məsələsində onun işi üzrə materialları və təfsilatları Acarıstanın həbsxana orqanlarından əldə etmək asan vəzifə deyildi. Gürcüstan Ali Məhkəməsinin sədri həmçinin qeyd etdi ki, hazırkı işdə əfv qərarı məhkum olunmuş və qanunsuz olaraq illərlə həbsdə saxlanılmış məhbus üçün həm də ədaləti bərpa etmək cəhdi idi.
  2. O, əlavə etdi ki, Acarıstan Yüksək Məhkəməsinin 11 noyabr 1999-cu il tarixli qərarı ilə bağlı hesabatın prosessual nöqsanlara görə prezident fərmanının etibarsız olduğunu bəyan edən hissəsi tamamilə yanlış idi. O, qeyd etdi ki, 11 noyabr 1999-cu ildə yeni İnzibati Prosessual Məcəllə qüvvəyə minməmişdi və Mülki Prosessual Məcəllənin 360-cı maddəsinə (həmin vaxt inzibati işlərdən şikayətlərə bu maddə tətbiq edilirdi) uyğun olaraq Tbilisi Apellyasiya Məhkəməsi prezident aktlarına məhkəmə nəzarəti qaydasında baxılması barədə vəsatətlərə baxmaq üçün müstəsna ərazi yurisdiksiyasına malik idi. Gürcüstan Ali Məhkəməsinin sədri dedi ki, komitənin belə bir faktı qeyd etməməsi təəssüf doğurur ki, Acarıstan Yüksək Məhkəməsi 11 noyabr 1999-cu ildə qüvvədə olan qanunu pozaraq Gürcüstan prezidentinin əfv qərarına məhkəmə nəzarəti qaydasında baxılması barədə vəsatətlərə baxmaq səlahiyyətini öz üzərinə götürüb.
  1. b) Ərizəçinin bəraət alması
  1. Öz izahatlarında Gürcüstan Ali Məhkəməsinin sədri qeyd etdi ki, ərizəçiyə bəraət vermiş məhkəmə hökmünün qərəzli, natamam və qanunsuz olduğunun bildirərkən parlament komitəsi ərizəçinin maraqları və ya qanunsuz həbsi məsələsini hesabatın heç bir yerində qeyd etməyib. Ali Məhkəmənin sədri hesab etdi ki, bununla komitə ərizəçinin bəraət aldığına baxmayaraq həbsdə saxlanılmaqda davam etməsinə haqq qazandırmağa çalışıb.
  2. Komitə ərizəçiyə bəraət vermiş hökmü öz təşəbbüsü ilə araşdırmağa üstünlük verib, amma ərizəçinin təqsirini göstərən bircə dənə də olsun inandırıcı arqument ortaya qoymayıb. Eləcə də komitə göstərməyib ki, Ali Məhkəmə əlindəki hansı sübuta əsasən ittiham hökmü çıxara bilərdi. Əksinə, komitə bəraət almış ərizəçinin yeni açılmış halların işığında təqsiri və ya təqsirsizliyi məsələsinə baxılanadək həbsxanada saxlanılmasında heç bir problem görməyib. Ali Məhkəmə sədrinin yekun olaraq dediyinə görə, bu, “tamamilə qanunsuz” idi.
  3. Ali Məhkəmənin sədri bunu məyusedici hal hesab etdi ki, komitə ərizəçinin məhkum ediləndən bəri qanuna zidd olaraq Acarıstan Təhlükəsizlik Nazirliyinin həbsxanasında saxlanıldığını qeyd etməyib. O, qeyd etdi ki, komitənin rəyinə görə, televiziyada dediyi fikirlərlə Gürcüstan Ali Məhkəməsini ərizəçini məhkum etməyə təhrik etmək məqsədi daşıyan cənab David Assanidze özünü iyirmi illik həbs cəzasını eyni həbsxanada çəkirdi.
  4. Hesabatda parlament komitəsi tərəfindən aşkar edilən yeni açılmış halların işığında məhkəmə araşdırması təzələnənə qədər ərizəçinin qanunla nəzərdə tutulmuş hüquqi müdafiə vasitələrini tükəndirmədiyi barədə rəyin olduğu hissə Ali Məhkəmənin sədri tərəfindən “hüquqi ixtira şedevri” adlandırıldı. O, hesabatın müxtəlif xarici dillərə tərcümə olunmasını tövsiyə etdi ki, beynəlxalq insan hüququ təşkilatları da onunla tanış ola bilsinlər.
  5. Ali Məhkəmənin sədri təəssüfləndi ki, parlament komitəsi hesabatının sonunda ifadə etdiyi arzusuna uyğun olaraq ədalət mühakiməsinin zəfər çalmasına kömək etmək əvəzinə müəyyən qrupların siyasi təzyiqinə uyub.
  6. Yekun olaraq Gürcüstan Ali Məhkəməsinin sədri bildirdi ki, ərizəçinin bəraət aldıqdan sonra həbsdə saxlanılmaqda davam etməsi məsələsini Strasburq Məhkəməsinin ixtiyarına buraxacaq.
  1. MÜVAFİQ BEYNƏLXALQ MÜQAVİLƏLƏR VƏ DAXİLİ QANUNVERİCİLİK

A. Acarıstanın (“Batumi rayonu”) statusunun təkamülü və 1921-ci il tarixli Gürcüstan Konstitusiyası

  1. 1080-ci ildə “Gürcü Krallığı” adı ilə tanınan Baqratid Krallığının bir hissəsi olan Acarıstan cənubdan işğalçı səlcuqlar tərəfindən işğal edildi. 1570-ci illərdə o, Osmanlı İmperiyası tərəfindən işğal olundu. Orada Yuxarı Acarsıtan və Aşağı Acarıstan sancaqları (rayonları) təşkil edildi və bu region Çıldır (Axaltsixe) vilayətinə (əyalətinə) qatıldı. Sonradan müxtəlif vaxtlarda osmanlılar və qonşu ərazilərin gürcü knyazlıqları bu region uğrunda mübarizə apardılar. 2 sentyabr 1829-cu ildə Çar Rusiyası ilə Osmanlı İmperiyası arasında imzalanmış Adrianopol Müqaviləsinin IV maddəsinin şərtlərinə əsasən, Acarıstan sonuncunun tərkibinə verildi.
  2. 13 iyul 1878-ci ildə Rusiya ilə Osmanlı İmperiyası arasında imzalanmış Berlin Müqaviləsinin LVIII maddəsində deyilirdi:

“Ali Porta [Osmanlı Hökuməti] Asiyada Ərdəhan, Qars və Batumi ərazilərini, Batumi limanı da daxil olmaqla, güzəştə gedir”.

  1. 30 oktyabr 1918-ci ildə Mudrosda Böyük Britaniya və onun müttəfiqləri ilə Türkiyə arasında imzalanmış Atəşkəs Müqaviləsinin XI və XV maddələrində deyilirdi:

“XI. … Artıq göstəriş verilmişdir ki, Türkiyə qoşunları Trans-Qafqazın bir hissəsindən çıxsınlar, qalan hissəsindəki vəziyyət müttəfiqlər tərəfindən öyrənildikdən sonra müttəfiqlər tələb etsələr, qoşunlar həmin hissəni də tərk edəcəklər”.

“XV. … Bu maddə Batuminin müttəfiqlər tərəfindən tutulmasını özündə ehtiva edir. …”  103. 3 mart 1918-ci ildə Brest-Litovskda Almaniya, Avstriya-Macarıstan, Bolqarıstan və Türkiyə ilə Rusiya arasında imzalanmış Atəşkəs Müqaviləsində deyilirdi:

“IV. … Ərdəhan, Qars və Batumi rayonları da eyni ilə ləngidilmədən Rusiya qoşunlarından təmizlənəcəkdir. Rusiya bu rayonlardakı milli və beynəlxalq münasibətlərin yenidən təşkilinə müdaxilə etməyəcək və qonşu dövlətlərlə, xüsusən Türkiyə ilə razılaşdırmaqla, bu yenidən təşkil olunmanı bu rayonların əhalisinin ixtiyarına buraxacaqdır”.

  1. Gürcüstan Demokratik Respublikasının 21 fevral 1921-ci ildə qəbul edilmiş Konstitusiyasının 107-ci maddəsində deyilirdi:

“Gürcüstan Respublikasının ayrılmaz hissələri, yəni Abxaziya-Suxumi rayonu, müsəlman Gürcüstanı (Batumi rayonu) və Zaqatala rayonu yerli məsələlərin həllində özünüidarə hüququna malikdirlər”.

  1. Rusiya və Türkiyə tərəfindən imzalanmış 16 mart 1921-ci il tarixli Moskva Sazişinin 2-ci maddəsində deyilirdi:

“Türkiyə Batumi limanını, bu Müqavilənin 1-ci maddəsində qeyd edilən, sərhədin şimalında yerləşən və Batumi rayonunun tərkib hissəsini təşkil edən ərazi ilə birlikdə, Gürcüstanın suveren hakimiyyətinə verməyə razılıq verir … , bu şərtlə ki: a) bu ərazilərin əhalisi hər bir icmanın mədəni və dini hüquqlarını təmin edən geniş dərəcədə yerli inzibati muxtariyyət hüququna malik olmalıdırlar və onlara yuxarıda qeyd edilən yerlərdə öz istəklərinə uyğun aqrar rejim tətbiq etmək icazəsi verilməlidir. …”

  1. 16 iyul 1921-ci ildə Acarıstana Gürcüstan Sovet Sosialist Respublikasının (SSR) tərkib hissəsi qismində Muxtar Sovet Sosialist Respublikası statusu verildi.
  2. 13 oktyabr 1921-ci ildə Türkiyə ilə Azərbaycan, Ermənistan və Gürcüstan Sovet Sosialist Respublikaları arasında imzalanmış Qars Müqaviləsinin 6-cı maddəsində deyilirdi:

“Türkiyə Batumi şəhərini və limanını, bu Müqavilənin 4-cü maddəsində qeyd edilən, sərhədin şimalında yerləşən və Batumi rayonunun tərkib hissəsini təşkil edən ərazi ilə birlikdə, Gürcüstanın suveren hakimiyyətinə verməyə razılıq verir, … bu şərtlə ki:

  • bu maddədə göstərilmiş yerlərin əhalisi hər bir icmanın mədəni və dini hüquqlarını təmin edən geniş dərəcədə yerli inzibati muxtariyyət hüququna malik olmalıdırlar və onlara yuxarıda qeyd edilən yerlərdə öz istəklərinə uyğun aqrar rejim tətbiq etmək icazəsi verilməlidir.
  • Batumi limanı vasitəsilə malların və bütün materialların tranzit haqqından, gömrük haqqından, hər cür vergi və rüsumlardan azad olmaqla maneəsiz olaraq Türkiyəyə və ya Türkiyədən daşınmasına dair Türkiyəyə təminat verilməli və Türkiyənin xüsusi xərclər tələb olunmadan Batumi limanından istifadə etmək hüququ təmin edilməlidir. Bu müddəanı icra etmək üçün bu Müqavilə imzalandıqdan dərhal sonra Maraqlı Tərəflərin Nümayəndələr Komitəsi təşkil olunacaqdır”.

B. 1995-ci il Konstitusiyasının hazırkı mətninə əsasən Acarıstanın statusu

  1. 24 avqust 1995-ci ildə, SSRİ-nin dağılmasından dörd il sonra, Gürcüstan parlamenti yeni Konstitusiya qəbul etdi, onun 2-ci maddəsinin 3-cü bəndində deyilir:

“Gürcüstanın daxili ərazi sazişləri Gürcüstanın bütün ərazisi üzərində yurisdiksiyasının bərpasından sonra konstitusiya qanunu ilə hakimiyyət bölgüsü prinsipi əsasında müəyyən ediləcəkdir”.

  1. 20 aprel 2000-ci ildə konstitusiya qanunu vasitəsilə Konstitusiyaya dəyişikliklər edilərək “Acarıstan” sözü “Acarıstan Muxtar Respublikası” sözləri ilə əvəz edildi və Konstitusiyanın 3-cü maddəsinə üçüncü abzas əlavə edildi, orada deyilir: “Acarıstan Muxtar Respublikasının statusu Acarıstan Muxtar Respublikasının statusu haqqında konstitusiya qanunu ilə müəyyən edilir”.
  2. 10 oktyabr 2002-ci ildə Gürcüstan parlamenti Abxaziya ilə bağlı analoji dəyişiklik və əlavələrin yer aldığı konstitusiya qanunu qəbul etdi. O, Sxinvali regionu barədə hər hansı analoji qanunvericilik qəbul etmədi (keçmiş Cənubi Osetiya Muxtar Vilayəti).
  1. Yuxarıda qeyd olunan, Acarıstan Muxtar Respublikasının statusunu müəyyən edəcək konstitusiya qanunu (Konstitusiyanın 3-cü maddəsinə bax) hələ qəbul olunmayıb.
  1. Prezidentin əfv qərarları

1. Konstitusiya

  1. 73-cü maddənin 1-ci bəndinin 14-cü yarımbəndinə deyilir:

“Gürcüstan prezidenti: … məhkum olunmuş şəxsləri əfv etmək hüququna malikdir; …”

2. Əfvetmə hüququnun həyata keçirilməsi haqqında 319 saylı Prezident Fərmanı

  1. Əfvetmə hüququnun həyata keçirilməsi haqqında 13 may 1998-ci il tarixli 319 saylı Fərmanın 1-ci maddəsinin müvafiq müddəaları aşağıdakı kimidir:

Maddə 1

“Gürcüstan prezidenti Konstitusiyanın 73-cü maddəsinin 1-ci bəndinin 14-cü yarımbəndinə uyğun olaraq məhkumları əfv edə bilər. Bu hüququ həyata keçirmək üçün prezident əvvəlcə Gürcüstan məhkəmələri tərəfindən təqdim olunan məhkumların əfv xahişlərinə, … parlament üzvləri, fiziki şəxslər, fiziki şəxs qrupları, təşkilatlar və ya dövlət orqanları tərəfindən təqdim olunan əfv müraciətlərinə, habelə Gürcüstan məhkəmələrinin qərarı əsasında dövlət müəssisəsinin, qurumunun və ya təşkilatının xeyrinə təyin olunmuş kompensasiyanı ödəmək öhdəliyindən məhkumların azad olunması barədə məhkumların vəsatətlərinə baxmalıdır. Əgər məhkum olunmuş şəxs təqsirini etiraf edirsə və peşmançılıq çəkirsə, onun müraciəti əsasında əfv qərarı verilə bilər”.

 Maddə 2, 1-ci bənd

“Əfv üçün müraciətlər və vəsatətlər prezidentə təqdim olunmazdan əvvəl onlara Prezident Şurası tərəfindən baxılır. Şura əfv üçün prezidentə təqdim olunmuş müraciətlərə və vəsatətlərə ilkin baxışı həyata keçirmək və bu məsələ ilə bağlı tövsiyələr vermək üçün təşkil edilir. Prezident şuranın tövsiyələrini nəzərdən keçirir baxır və yekun qərar çıxarır”.

 Maddə 7

“Əfv olunduğu təqdirdə məhkum aşağıdakı hüquqlara malikdir:

  1. məhkumluğu götürülməklə və ya götürülmədən əsas və əlavə cəzaları çəkməkdən azad edilmək;
  2. əsas və əlavə cəzaların bir hissəsini çəkməkdən azad edilmək, başqa sözlə, cəza müddətinin azaldılması;
  3. qalan cəzasının daha yüngül cəza ilə əvəz olunması;
  4. birinci instansiya məhkəməsinin maddi ziyana görə kompensasiya qərarını yerinə yetirməkdən tam və ya qismən azad edilmək”.

Maddə 9

“Aşağıdakı məhkumlar barəsində əfv qərarı qəbul edilə bilməz:

  1. ağır cinayətlərə görə məhkum olunan və beş ildən artıq müddətə azadlıqdan məhrum edilən, cəza müddətinin ən azı yarısını çəkməyən məhkumlar;
  2. ilk dəfə məhkum olunan və beş ildən az müddətə azadlıqdan məhrum edilən, cəza müddətinin ən azı üçdə birini çəkməyən məhkumlar;

…

  1. f) saxlanıldıqları cəzaçəkmə müəssisəsi tərəfindən pis xarakterli şəxs kimi səciyyələndirilən və tətbiq edilən həbsxana normalarını yolverilməz şəkildə pozan şəxs kimi tanınan məhkumlar.

Xüsusi hallar bunun əksini tələb etmirsə, bu maddənin müddəalarının tətbiq dairəsinə düşən məhkumların müraciətlərinə Prezident Şurası tərəfindən baxılmır”.

Maddə 10

“Əfv müraciəti Prezident Şurası tərəfindən baxılmazdan əvvəl cəzaçəkmə müəssisəsi tərəfindən tərtib olunmuş işin materiallarındakı sənədlərlə birlikdə rəy üçün Gürcüstan Ali Məhkəməsinə, Baş Prokurorluğa və Daxili İşlər Nazirliyinə göndərilir.

Maddi ziyana görə kompensasiya ödəmək öhdəliyindən azad edilmək barədə müraciət Prezident Şurası tərəfindən baxılmazdan əvvəl işin materiallarındakı sənədlərlə birlikdə Gürcüstan Ali Məhkəməsinə, müvafiq ərazi-inzibati və özünüidarə orqanlarına və məhkəmə prosesində mülki tərəf olan hər hansı hüquqi şəxsə göndərilir.

Yuxarıda qeyd olunan orqanların rəyləri və hüquqi şəxslərin qeydləri iki həftə ərzində Prezident Şurasına göndərilir”.

  1. 4 oktyabr 2002-ci il tarixli 426 saylı Prezident Fərmanı ilə 10-cu maddənin yuxarıdakı Fərmana 10.1-ci maddə əlavə edildi. Orada deyilir:

“Hətta bu Fərmanda göstərilən əlavə şərtlər təmin olunmasa belə, Gürcüstan prezidenti Konstitusiyanın 73-cü maddəsinin 1-ci bəndinin 14-cü yarımbəndinə uyğun olaraq məhkumları əfv etmək hüququna malikdir”.

3. Digər Məcəllələrin müvafiq müddəaları

  1. 1 yanvar 2000-ci ildə İnzibati Prosessual Məcəllə qüvvəyə minənə qədər yaranan inzibati hüquqi mübahisələrinə tətbiq edilən prosessual hüquq normalarının yer aldığı Mülki Prosessual Məcəllənin XIX fəslinin 360-cı maddəsində deyilir:

“Ərizə şikayət edilən aktı qəbul etmiş orqanın yerləşdiyi ərazi aidiyyəti üzrə apellyasiya məhkəməsinə təqdim olunmalıdır”. 115. İnzibati Prosessual Məcəllənin müvafiq müddəaları aşağıdakı kimidir:

Maddə 6, 1 (a) bəndi

“Apellyasiya məhkəmələri aşağıdakılarla bağlı ərizələrə birinci instansiya məhkəmələri qismində baxırlar: a) Gürcüstan prezidentinin inzibati aktlarının qanuniliyi məsələsinə; …”

Maddə 29

“İnzibati akta məhkəmə nəzarəti qaydasında baxılması üçün edilmiş müraciət həmin aktın icrasını dayandırır”.

D. Parlamentin hesabatı

116. Konstitusiyanın müvafiq müddəaları aşağıdakı kimidir:

Maddə 56, 1-ci və 2-ci bəndlər

“Parlament qanunvericilik məsələlərinin ilkin araşdırılması və qərarların icrası üçün, habelə hökumətin və öz işlərinə görə parlament qarşısında hesabat verən orqanların fəaliyyətlərinə nəzarət etmək üçün öz səlahiyyət müddəti ərzində komitələr təşkil edir.

Konstitusiyada və Parlamentin Reqlamentində nəzərdə tutulmuş hallarda, yaxud ən azı parlament üzvlərinin dörddə birinin müraciəti əsasında təhqiqat komitələri və digər müvəqqəti komitələr təşkil edilir. Belə komitələrdə təmsil olunan parlament çoxluğunun sayı komitə üzvlərinin ümumi sayının yarısından çox olmamalıdır”.

Maddə 42, 1-ci bənd

“Hər kəs öz hüquq və azadlıqlarının məhkəmə tərəfindən müdafiəsi üçün müraciət etmək hüququna malikdir”.

  1. 2 mart 2001-ci ildə dəyişikliklər edilmiş İnzibati Məcəllənin 60-cı maddəsində deyilir: “1. Aşağıdakı hallarda inzibati qərar etibarsız elan edilir:
    1. əgər o, səlahiyyəti olmayan orqan və ya şəxs tərəfindən qəbul edilibsə;
    2. onun icrası hüquq pozuntusunun törədilməsinə səbəb ola bilərsə;
    3. onun icrası obyektiv faktiki səbəblərə görə mümkün deyilsə;
    4. o, qanuna ziddirsə, yaxud onun hazırlanmasını və ya qəbulunu tənzimləyən qanunvericilik normaları əhəmiyyətli şəkildə pozulubsa.
    5. Qanunun pozulması qanuna riayət edildiyi təqdirdə qəbul edilə biləcək qərardan fərqli qərarın qəbulu ilə nəticələnərsə, bu, inzibati qərarların hazırlanmasını və ya qəbulunu tənzimləyən qanunvericilik normalarının əhəmiyyətli pozuntusu sayılır.
    6. İnzibati qərar daxili müraciət əsasında ya onu qəbul etmiş orqan tərəfindən, ya da yuxarı inzibati orqan tərəfindən, yaxud da məhkəmə nəzarəti qaydasında baxış üçün müraciət olduqda inzibati məhkəmə tərəfindən etibarsız elan edilir”.
  1. 15 may 1999-cu ilədək qüvvədə olmuş keçmiş Cinayət Prosessual Məcəlləsinin 257ci maddəsində deyilir:

“İş üzrə məhkəmə araşdırmasının gedişində hüquq pozuntusunun məsuliyyətə cəlb olunmamış şəxs tərəfindən törədildiyini göstərən hallar meydana çıxarsa, məhkəmə həmin barəsində cinayət işinin başlanması barədə qərar qəbul edir və qərarı icra olunmaq üçün təhqiqat və istintaq orqanlarına göndərir”.

  1. 15 may 1999-cu ildən qüvvəyə minmiş yeni Cinayət Prosessual Məcəlləsinin müvafiq müddəaları aşağıdakı kimidir:

Maddə 539

“Hökm və ya məhkəmənin digər qərarı aşağıdakı hallarda əsassız sayılır: a) ittiham hökmü işdəki sübutlara əsaslanmadan çıxarılarsa; b) sübutlar arasında məhkəmənin gəldiyi nəticəni sual altına alan həllolunmaz ziddiyyətlər olarsa, c) məhkəmə qərarını çıxararkən maddi sübutları nəzərə almayıbsa; d) məhkəmənin rəyi qəbuledilməz olan və ya işə aidiyyəti olmayan sübutlara əsaslanıbsa; e) məhkəmə müəyyən sübutlara üstünlük verərkən onlarla ziddiyyət təşkil edən digər sübutları rədd edibsə və bu hərəkətini əsaslandırmayıbsa; f) məhkəmə şübhənin məhkumun xeyrinə həll olunması prinsipini nəzərə almayıbsa.

Maddə 593

“1. Yeni faktiki və ya hüquqi hallar aşkara çıxarsa, məhkəmə hökmü … bütünlüklə və ya qismən ləğv oluna bilər.

  1. Yeni faktiki hallar istənilən qanunsuz və ya əsaslandırılmamış məhkəmə qərarına yenidən baxılması ilə nəticələnir. Yenidən baxılma konkret olaraq aşağıdakı hallarda baş verə bilər:
  2. a) şikayət edilən məhkəmə qərarının əsasını təşkil etmiş şahid və ya ekspertin ifadəsinin və ya hər hansı digər növ sübutun saxta olduğu məhkəmə qaydasında müəyyən edilibsə; b) işə baxmış hakimin, dövlət ittihamçısının, müstəntiqlərin və cinayət təqibi orqanının işə baxarkən qanuna zidd hərəkət etdiyi məhkəmə qaydasında müəyyən edilibsə; c) məhkum olunmuş şəxsin təqsirsizliyini və ya bəraət almış şəxsin təqsirini sübuta yetirə biləcək … yeni sübut ortaya çıxıbsa; d) qərarın əsaslandığı sübutun qəbuledilməz olduğunu göstərən yeni sübut ortaya çıxıbsa.

E. Gürcüstan Ali Məhkəməsinin prosedur qaydaları və bəraət proseduru

  1. Gürcüstan Ali Məhkəməsi haqqında 12 may 1999-cu il tarixli İnstitusional Qanunun 9-cu maddəsində, cinayət işləri üzrə kollegiya da daxil olmaqla, Ali Məhkəmənin müxtəlif kollegiyalarının yurisdiksiyası təsbit olunur: “Gürcüstan Ali Məhkəməsinin … kollegiyaları regional apellyasiya məhkəmələrinin, Abxaziya və Acarıstan Muxtar Respublikalarının Yüksək Məhkəmələrinin və Ali Məhkəmənin cinayət işləri üzrə kollegiyasının qərarlarına qarşı verilmiş şikayətlərə hüquqi məsələlər üzrə baxan kassasiya məhkəmələridir”.
  1. Yeni Cinayət Prosessual Məcəlləsinin müvafiq müddəaları aşağıdakı kimidir:

Maddə 28 (a)

“Hərəkət və ya hərəkətsizlik Cinayət Məcəlləsinə əsasən cinayət deyilsə, cinayət işi başlanıla bilməz, başlanmış cinayət işinə isə xitam verilməlidir”.

Maddə 602, 2-ci bənd

“Hökmlər qüvvəyə mindikdən sonra ən geci yeddi gün ərzində icraya hazırlanmalıdır”.

Maddə 604

“1. Hökmü və ya qərarı icraya göndərmək onları çıxarmış məhkəmənin vəzifəsidir. Hökmün icrasına aid qərar və hökmün sürəti hakim və ya məhkəmənin sədri tərəfindən onların icrasına görə cavabdeh olan orqana göndərilir. … 2. İcraya görə cavabdeh olan orqan hökmü çıxarmış məhkəməyə icra barədə dərhal məlumat verməlidir. …”

F. Cəzaçəkmə yeri

  1. Cəzaçəkmə haqqında 22 iyul 1999-cu il tarixli Qanunun 6-cı maddəsinin 1-ci və 3cü bəndlərində deyilir:  “Məhkəmənin hökmü əsasında azadlıqdan məhrum edilmə cəzaları Gürcüstan Ədliyyə Nazirliyi tərəfindən nəzarət edilən cəzaçəkmə müəssisələrində çəkilir. Gürcüstan ərazisində həmin cəzaçəkmə müəssisələri aşağıdakılardır: a) adi rejimli həbsxanalar; b) ciddi rejimli həbsxanalar; c) təcridxanalar.

HÜQUQİ MƏSƏLƏLƏR

  1. DAXİLİ HÜQUQİ MÜDAFİƏ VASİTƏLƏRİNİN TÜKƏNDİRİLMƏDİYİNƏ DAİR İLKİN ETİRAZ

1. Tərəflərin arqumentləri

  1. Hökumətin vəkili Məhkəməni buna dəvət etdi ki, Konvensiyanın 35-ci maddəsində nəzərdə tutulmuş daxili hüquqi müdafiə vasitələrini tükəndirmək öhdəliyinin pozulmasına görə ərizəni qəbul olunmayan elan etsin. O, Konvensiyanın bərqərar etdiyi müdafiə mexanizminin insan hüquqlarını təmin edən milli hüquq sistemlərinin əlavəsi olduğunu qeyd edərək (bax: Həndisayd Birləşmiş Krallığa qarşı, 7 dekabr 1976-cı il tarixli qərar, A seriyaları, c. 24, s. 22, b. 48) bildirdi ki, Məhkəmənin hazırkı ərizəni qəbul olunan elan etmiş qərarı beynəlxalq hüquqda təsbit olunmuş həmin subsidiarlıq (əlavəlik) prinsipini pozub. O, qeyd etdi ki, Hökumət Məhkəməyə parlament komitəsinin 26 sentyabr 2002-ci il tarixli hesabatını ərizəçinin şikayətlərinin qəbul edilənliyi məsələsinin Məhkəmə tərəfindən araşdırmasından əvvəl təqdim etməyib. Onun bildirdiyinə görə, bu səhv ərizənin qəbul edilənliyi məsələsi barədə Məhkəmənin məlumatlı şəkildə qərar çıxarmasına mane olub.
  1. Hökumətin vəkili qeyd etdi ki, Gürcüstan parlamentinin istintaq komitəsi ərizəçiyə bəraət vermiş məhkəmə prosesində bir sıra nöqsanlar aşkar edib (yuxarıda 82-ci və sonrakı bəndlərə bax). Lakin komitənin gəldiyi nəticələrin işığında cavabdeh dövlət özünün hüquq sistemi çərçivəsində mümkün olan vasitələrdən istifadə edərək vəziyyəti düzəltmək imkanına indiyədək malik olmayıb (bax: Retimag SA Almaniya Federativ Respublikasına qarşı, ərizə N 712/60, Komissiyanın 16 dekabr 1961-ci il tarixli qərarı, İllik Məcmuə 8, s. 29-42). Onun bildirdiyinə görə, “məhkəmə orqanlarının qərarlarının qanuniliyini yoxlamaq üçün milli parlament xüsusilə həssas dövlətdaxili işi araşdırmağı qərara aldıqda, müvafiq ölkədə işin qəti həll olunduğunu əsaslı olaraq hesab etmək olmaz”.
  2. Hökumətin vəkili parlament komitəsinin hesabatının ətraflı icmalını təqdim etdi və Məhkəmədən xahiş etdi ki, onun bu prosesə aidiyyətini lazımınca nəzərə alsın. O, qeyd etdi ki, parlament komitəsi aşkar etdiyi qüsurlarla əlaqədar olaraq ərizəçi barəsindəki məhkəmə araşdırmasının təzələnməsini təklif edib və dedi ki, bu edilməyənə qədər qanunla nəzərdə tutulmuş hüquqi müdafiə vasitələri tükəndirilməmiş sayılır (yuxarıda 88ci bəndə bax). Onun bildirdiyinə görə, ərizəçinin Konvensiyanın 35-ci maddəsində nəzərdə tutulan mənada daxili hüquqi müdafiə vasitələrini tükəndirmək öhdəliyini yerinə yetirməməsi komitənin rəyi ilə təsdiq edilib, buna görə də bu şikayət qəbuledilməzdir. 125. Ərizəçi cavab olaraq bildirdi ki, parlament komitəsinin hesabatı daxili hüquq sistemində heç bir hüquqi qüvvəyə malik deyildi. O, ayrıca olaraq Məhkəmənin diqqətini belə bir fakta cəlb etdi ki, hesabat yalnız komitə sədri tərəfindən imzalanıb, halbuki parlamentin prosedur qaydalarına əsasən, sənədin etibarlı olması üçün digər üzvlərin imzaları da zəruri idi. Ərizəçi həmçinin qeyd etdi ki, komitənin sədri parlament üzvlüyünə Acarıstan Muxtar Respublikasının rəhbəri Aslan Abaşidzenin siyasi partiyasının namizədi kimi seçilmiş şəxs idi.

2. Məhkəmənin qiymətləndirməsi

  1. Hətta ərizənin qəbuledilməzliyi barədə Hökumətin müraciəti (Məhkəmə Reqlamentinin 55-ci bəndi) gecikmiş olsa belə, Məhkəmə hesab edir ki, işin xüsusi hallarını nəzərə alaraq onu araşdırmalıdır.
  2. O, qeyd edir ki, Gürcüstan parlamentinin istintaq komitəsinə Parlament Bürosu tərəfindən tapşırıq verilmişdi ki, ərizəçinin hətta əfv barədə müraciət etmədiyinə baxmayaraq, prezidentin əfv qərarı ilə əfv olunmasının hallarını araşdırsın. Komitə həmçinin ərizəçinin bəraət aldığı ikinci məhkəmə prosesini öz təşəbbüsü ilə araşdırıb və işin əlavə istintaqdan ötrü istintaq orqanlarına verilə bilməsi üçün 26 sentyabr 2002-ci il tarixli hesabatında işin təzələnməsini təklif edib (yuxarıda 72-88-ci bəndlərə bax). Məhkəmə xatırladır ki, daxili hüquqi müdafiə vasitələrinin tükəndirilməsi haqqında qayda tələb edir ki, ərizəçi iddia edilən pozuntu ilə bağlı hüquqlarının bərpası üçün əlçatan və yetərli hüquqi müdafiə vasitələrinə müraciət etməkdən ötrü normal imkana malik olsun. Sözügedən müdafiə vasitələrinin mövcudluğu təkcə nəzəri cəhətdən deyil, həm də praktiki cəhətdən kifayət qədər aydın olmalıdır, belə olmasa, onlar zəruri əlçatanlıqdan və səmərəlilikdən məhrum olarlar. Yetərli və səmərəli olmayan hüquqi müdafiə vasitələrinə müraciət etmək öhdəliyi mövcud deyil (digər qərarlar arasında bax: Akdivar və başqaları Türkiyəyə qarşı, 16 sentyabr 1996-cı il tarixli qərar, Qərarlar və qərardadlar toplusu 1996-IV, s. 1210, b. 67; və Androniku və Konstantinu Yunanıstana qarşı, 9 oktyabr 1997-ci il tarixli qərar, Qərarlar və qərardadlar toplusu 1997-VI, s. 2094-2095, b. 159). Beləliklə, “əlçatanlıq” və “səmərəlilik” tələblərinə cavab verməyən fövqəladə prosessual hüquqi müdafiə vasitələri Konvensiyanın 35-ci maddəsinin 1-ci bəndinin maddəsinin məqsədləri üçün tükəndirilməsi tələb olunan müdafiə vasitələri deyil (müvafiq dəyişikliklərlə bax: Kiiskinen Finlandiyaya qarşı (qərardad), ərizə N 26323/95, AİHM 1999-V; və Moya Alvares İspaniyaya qarşı (qərardad), ərizə N 44677/98, AİHM 1999- VIII).
  1. Məhkəmə qeyd edir ki, Gürcüstan hüquq sisteminə əsasən məhkəmə qərarı barəsində parlamentin istintaq komitəsinin hesabatı həmin qərarın ləğvinə və ya ona yenidən baxılmasına səbəb olmur. Ən çoxu, cinayət təqibi orqanları bu yolla diqqətlərinə çatdırılan məsələlərlə bağlı öz təşəbbüsləri ilə cinayət prosesinə başlamağı zəruri hesab edə bilərlər. Hazırkı işdə, 25 mart 2003-cü ildə, mülki tərəfin prosesi təzələmək barədə vəsatətindən sonra Gürcüstan Baş Prokurorluğu hesab etdi ki, parlament komitəsinin 26 sentyabr 2002-ci il tarixli hesabatında gəldiyi nəticələr ərizəçinin işinin təzələnməsi üçün əsas ola biləcək yeni faktiki və ya hüquqi hallar təşkil etmir (yuxarıda 89-cu bəndə bax). Parlament komitəsinin hesabatı ərizəçinin bəraət aldığı prosesin (yuxarıda 47-ci bəndə bax) araşdırılması ilə nəticələnmədiyi üçün Hökumət əsaslı olaraq iddia edə bilməz ki, həmin cinayət prosesi hələ daxili məhkəmələrdə davam edir, yaxud ərizəçi Məhkəməyə vaxtından əvvəl müraciət edib. Belə olan halda Məhkəmə hesabatın həqiqətən istintaq komitəsinin bütün üzvləri tərəfindən təsdiq edilib-edilmədiyini araşdırmağı lüzumsuz hesab edir.
  1. İstənilən halda, Məhkəmə qeyd edir ki, qanunun aliliyi prinsipi və Konvensiyanın 6cı maddəsində əks olunmuş ədalətli məhkəmə araşdırması anlayışı mübahisənin məhkəmə vasitəsilə həllinə qanunverici orqan tərəfindən təsir göstərmək məqsədi ilə ədalət mühakiməsinin həyata keçirilməsinə edilən hər hansı müdaxilənin qarşısını alır (bax: “Strən” yunan neft emalı müəssisəsi və Stratis Andreadis Yunanıstana qarşı, 9 dekabr 1994-cü il tarixli qərar, A seriyaları, c. 301-B, s. 82, b. 49). Müvafiq olaraq, Məhkəmə bundan olduqca narahatdır ki, iştirakçı dövlətin qanunvericiliyi və praktikası qeyri-məhkəmə orqanına, nə dərəcədə qanuni olmasından asılı olmayaraq, məhkəmə prosesinə müdaxilə etmək və ya məhkəmənin gəldiyi nəticələri sual altına almaq səlahiyyətini verir (müvafiq dəyişikliklərlə bax: Kuper Birləşmiş Krallığa qarşı [Böyük Palatanın qərarı], ərizə N 48843/99, b. 130, AİHM 2003-XII).
  2. Ərizəçiyə bəraət vermiş hökm qəti (yekun) qərar idi. Müvafiq olaraq, 7 saylı Protokolun 4-cü maddəsinin 2-ci bəndinin müddəalarına xələl gətirmədən, qanunun aliliyinin fundamental aspektlərindən biri olan hüquqi müəyyənlik prinsipi qeyriməhkəmə orqanı tərəfindən həmin hökmün sual altına alınmasına və ya onun icrasına maneə yaradılmasına yönələn hər hansı cəhdin qarşısını alır (müvafiq dəyişikliklərlə bax: Brumaresku Rumıniyaya qarşı [Böyük Palatanın qərarı], ərizə N 28342/95, b. 61-62, AİHM 1999-VII; və Ryabıx Rumıniyaya qarşı, ərizə N 52854/99, b. 61-62, AİHM 2003IX).
  1. Yuxarıda qeyd olunanların işığında Məhkəmə daxili hüquqi müdafiə vasitələrinin tükəndirilməməsi ilə bağlı etirazı rədd edir.
  1. KONVENSİYANIN 1-Cİ MADDƏSİNƏ ƏSASƏN CAVABDEH DÖVLƏTİN YURİSDİKSİYASI VƏ MƏSULİYYƏTİ
  1. Konvensiyanın 1-ci maddəsində deyilir:

“Razılığa gələn Yüksək Tərəflər onların yurisdiksiyasında olan hər kəs üçün [bu] Konvensiyanın I bölməsində müəyyən olunmuş hüquq və azadlıqları təmin edirlər”.

1. Hökumətin arqumentləri

  1. Hökumət razılaşdı ki, Acarıstan Muxtar Respublikası Gürcüstanın tərkib hissəsidir və şikayət edilən məsələlər Gürcüstan dövlətinin yurisdiksiyasındadır. Lakin şikayətdə mərkəzi dövlət hakimiyyəti orqanlarının Acarıstan Muxtar Respublikasında öz yurisdiksiyalarını həyata keçirərkən üzləşdiyi çətinliklərə toxunulmayıb.
  2. Hökumətin vəkili ilk öncə Məhkəmənin diqqətini belə bir fakta cəlb etdi ki, hazırkı işdə Gürcüstanın mərkəzi hökuməti Acarıstanın hakimiyyət orqanlarını Məhkəmədəki icraat barədə məlumatlandırmayıb. Nəticədə, şikayət ərizəsinə birbaşa aidiyyətləri olsa da, Acarıstanın hakimiyyət orqanları ərizəçinin nə üçün həbsdə saxlanıldığı barədə Məhkəməyə izahat vermək imkanına malik olmayıblar. Acarıstan Muxtar Respublikasının Gürcüstan qanunvericiliyinə bağlı olduğunu qeyd edərək, Hökumətin vəkili vurğuladı ki, Gürcüstan Ali Məhkəməsi Acarıstan Yüksək Məhkəməsinin qərarlarını hüquqi məsələlərlə bağlı şikayət ərizəsi əsasında ləğv etmək səlahiyyətinə malik idi. O dedi ki, Gürcüstan qanunvericiliyi respublika ərazisində lazımi qaydada tətbiq edilmişdir və güclü siyasi çalarlara malik bu işdən savayı mərkəzi hakimiyyət orqanları ilə Acarıstanın yerli hakimiyyət orqanları arasında məhkəmə orqanlarının əməkdaşlığında heç bir problem yoxdur. Hökumətin vəkili əlavə etdi ki, digər iki muxtar qurumdan fərqli olaraq (Abxaziya Muxtar Respublikası və Sxinvali regionu), Acarıstan Muxtar Respublikasının heç vaxt separatçı istəkləri olmayıb və onun mərkəzi məhkəmə orqanları ilə əməkdaşlıqdan imtina edə biləcəyi barədə hər hansı ehtimal əsassızdır. O, həmçinin əlavə etdi ki, Acarıstan Muxtar Respublikası müxtəlif dövlətlər arasında münaqişə mənbəyi olmayıb və mərkəzi dövlət hakimiyyəti orqanları orada yurisdiksiyalarını tam şəkildə həyata keçiriblər.

2. Ərizəçinin arqumentləri

  1. Hökumət kimi ərizəçi də bildirdi ki, istər daxili, istərsə də beynəlxalq hüquqa əsasən Acarıstan Muxtar Respublikasının Gürcüstanın tərkib hissəsi olduğuna heç bir şübhə yoxdur. O, qeyd etdi ki, Acarıstan Muxtar Respublikası separatçı region deyildi, Gürcüstan dövləti orada öz yurisdiksiyasını həyata keçirirdi və Gürcüstanın bütün ərazisində, o cümlədən Acarıstanda yaranan məsələlərlə bağlı beynəlxalq məhkəmələr qarşısında cavabdehlik daşıyırdı. O, əlavə etdi ki, mərkəzi hakimiyyətin Acarıstan Muxtar Respublikasında öz yurisdiksiyasını həyata keçirməkdə heç bir çətinliyi yox idi. Onun fikrincə, Gürcüstan Ali Məhkəməsi Acarıstan məhkəmələrinin fəaliyyətinə ümumən uğurla nəzarət edirdi, hazırkı iş isə bu qaydadan yeganə istisnadır.
  2. Ərizəçi hesab etdi ki, ona bəraət vermiş hökmün təmin edilməsinə nail ola bilməməsi ölkə daxilində təkcə Acarıstanın yerli hakimiyyət orqanlarının deyil, həm də kifayət qədər səmərəli hərəkət etməmiş mərkəzi hakimiyyət orqanlarının, habelə dövlətin qarantı kimi öz rolunu yerinə yetirməmiş Gürcüstan prezidentinin ayağına yazılmalıdır. Onun bildirdiyinə görə, ərizəsi yurisdiksiya və ya məsuliyyət məsələləri ilə bağlı deyildi, yalnız onunla bağlı idi ki, dövlət bütün mümkün vasitələrlə məhkəmə qərarının icrasını təmin edə bilməyib.

3. Məhkəmənin qiymətləndirməsi

  1. a) “Yurisdiksiya” məsələsi
  1. Konvensiyanın 1-ci maddəsi iştirakçı dövlətlərdən tələb edir ki, “onların yurisdiksiyasında olan hər kəs üçün [bu] Konvensiyanın I bölməsində müəyyən olunmuş hüquq və azadlıqları təmin etsinlər”. Bu maddədən belə nəticə çıxır ki, iştirakçı dövlətlər onların “yurisdiksiyasında” (və ya səlahiyyətində) olan hər kəsin Konvensiya ilə qorunan hüquq və azadlıqlarının istənilən pozuntusu baş verən vaxt həmin pozuntuya görə cavabdehlik daşıyırlar. Müəyyən istisna hallarda yurisdiksiya qeyri-ərazi faktorları əsasında götürülür, məsələn: diplomatik və konsulluq nümayəndələri tərəfindən xaricdə həyata keçirilən dövlət hakimiyyəti aktları; fərdlərin dövlətin və ya onun vətəndaşlarının maraqlarına qarşı xaricdə həyata keçirdikləri cinayətkar fəaliyyətlər; dövlətin bayrağı altında üzən gəmilərdə, yaxud həmin dövlətdə qeydə alının təyyarələrdə və ya kosmik gəmilərdə həyata keçirilən aktlar; habelə xüsusilə ciddi beynəlxalq cinayətlər (universal yurisdiksiya). Lakin bir qayda olaraq, Konvensiyanın 1-ci maddəsində nəzərdə tutulan mənada “yurisdiksiya” anlayışı beynəlxalq ümumi hüquqda nəzərdə tutulan yanaşmanı əks etdirən anlayış hesab edilməməlidir (bax: Centilhomme və başqaları Fransaya qarşı, ərizələr N 48205/99, 48207/99 və 48209/99, b. 20, 14 may 2002; və Bankoviç və başqaları Belçikaya və başqalarına qarşı [Böyük Palatanın qərarı], ərizə N 52207/99, b. 59-61, AİHM 2001-XII). Bu anlayış “əsasən” və ya “mahiyyətcə” ərazi ilə bağlı anlayışdır (Bankoviç və başqalarının işi üzrə yuxarıda adı çəkilən qərara bax).
  1. Dövlətin ərazisindən əlavə, ərazi yurisdiksiyası həm də iddia edilən pozuntunun baş verdiyi anda müvafiq dövlətin “tam nəzarəti altında” olan istənilən əraziyə (bax: Loizidu Türkiyəyə qarşı (ilkin etirazlar), 23 mart 1995-ci il tarixli qərar, A seriyaları, c. 310), xüsusən də işğal olunmuş ərazilərə (bax: Kipr Türkiyəyə qarşı [Böyük Palatanın qərarı], ərizə N 25781/94, AİHM 2001- IV) şamil olunur, həmin nəzarətdən kənarda olan ərazilər isə istisna təşkil edir (Bankoviç və başqalarının işi üzrə yuxarıda adı çəkilən qərara bax). Acarıstan Muxtar Respublikası, şübhəsiz ki, Gürcüstan ərazisinin tərkib hissəsidir və onun səlahiyyəti və nəzarəti altındadır. Başqa sözlə, burada səlahiyyət prezumpsiyası (ehtimalı) vardır. İndi Məhkəmə həmin prezumpsiyanı təkzib edən etibarlı sübutun olubolmadığını müəyyən etməlidir.
  2. Bu məsələ ilə bağlı Məhkəmə əvvəla qeyd edir ki, Gürcüstan Konvensiyanı özünün bütün ərazisi üçün ratifikasiya edib. Bundan başqa, belə bir ümumi fikir vardır ki, Acarıstan Muxtar Respublikasının separatçı istəkləri olmayıb və həmin ərazi üzərində hər hansı başqa dövlətin real şəkildə tam nəzarəti olmayıb (bu mülahizənin əksi ilə bağlı bax: İlaşku və başqaları Moldovaya və Rusiyaya qarşı (qərardad), [Böyük Palatanın qərarı], ərizə N 48787/99, 4 iyul 2001; və Loizidunun işi üzrə yuxarıda adı çəkilən qərar). Konvensiyanı ratifikasiya edərkən Gürcüstan Acarıstan Muxtar Respublikası ilə bağlı və ya həmin ərazidə öz yurisdiksiyasını həyata keçirməkdə çətinlik çəkməsi ilə bağlı Konvensiyanın 57-ci maddəsi əsasında hər hansı xüsusi qeyd-şərt etməyib. İstənilən halda bu cür qeyd-şərt səmərəsiz olacaqdı, çünki presedent hüququ Konvensiyanın 56-cı maddəsinin 1-ci bəndində qeyd edilən hallardan savayı (dövlətin məsuliyyət daşıdığı ərazilər) digər ərazi istisnalarına yol vermir.
  3. 22 noyabr 1969-cu il tarixli İnsan hüquqları haqqında Amerika Konvensiyasından (maddə 28) fərqli olaraq, Avropa Konvensiyasında federasiyanın tərkib hissələrini təşkil edən dövlətlərin (ştatların) ərazisində baş verən hadisələrə görə federal dövlətin öhdəliklərini məhdudlaşdıran “federal maddə” yoxdur. Üstəlik, Gürcüstan federal dövlət olmadığına görə Acarıstan Muxtar Respublikası federasiyanın tərkib hissəsi deyil. O, digər qurumlar kimi (Abxaziya Muxtar Respublikası və 1991-ci ilədək Cənubi Osetiya Muxtar Vilayəti kimi) yuxarıda qeyd edilənlərdən fərqlənən muxtar statusa malik olan qurumdur. Bundan başqa, hətta məzmunca Amerika Konvensiyasının 28-ci maddəsinə oxşar federal maddə Avropa Konvensiyasında mövcud olsaydı belə (əslində bu, praktiki cəhətdən mümkün deyil), o, federal dövləti bütün məsuliyyətdən azad edən maddə kimi şərh oluna bilməzdi, çünki həmin maddə federal dövlətdən tələb edir ki, “[federasiyanın tərkib hissəsini təşkil edən dövlətlərin] [bu] Konvensiyanı yerinə yetirməkdən ötrü müvafiq müddəaları qəbul edə bilməsi məqsədi ilə … dərhal konstitusiyaya uyğun olaraq münasib tədbirlər görsün”.
  4. Beləliklə, yuxarıda 139-cu bənddə qeyd edilən prezumpsiya doğru hesab edilir. Həqiqətən hüquq siyasəti məqsədlərindən ötrü (iştirakçı dövlətlər arasında bərabərliyi qoruyub saxlamaq və Konvensiyanın səmərəliliyini təmin etməkdən ötrü) başqa cür ola da bilməz. Lakin bu prezumpsiya doğru olsaydı, Konvensiya yalnız müəyyən iştirakçı dövlətlərin ərazisinin bir hissəsinə şamil olunmaqla seçmə qaydasında məhdudlaşdırıla bilərdi ki, bu da bütövlükdə Konvensiyanın təməlini təşkil edən insan hüquqlarının səmərəli müdafiəsi anlayışını mənasız edər, həm də eyni zamanda, iştirakçı dövlətlər arasında, yəni Konvensiyanın onun bütün ərazisinə tətbiq edilməsini qəbul edən iştirakçı dövlətlərlə bunu qəbul etməyən iştirakçı dövlətlər arasında ayrı-seçkiliyə imkan yaradardı.
  5. Buna görə də Məhkəmə hesab edir ki, pozuntular barədə iddiaların kökündə duran real faktlar Konvensiyanın 1-ci maddəsində nəzərdə tutulan mənada Gürcüstan dövlətinin “yurisdiksiyasında” idi (bax: “Bertrand Russell Peace Foundation Ltd” Birləşmiş Krallığa qarşı, ərizə N 7597/76, Komissiyanı 2 may 1978-ci il tarixli qərarı, Qərarlar və qərardadlar toplusu (DR) 14, s. 117 və 124).
  1. b) Cavabdehlik və məsuliyyət məsələləri
  1. Hazırkı şikayət ərizəsi Məhkəmədən məsələyə Konvensiyanın 1-ci maddəsi əsasında baxmağı tələb edən işlərdən fərqlidir. Həmin işlərdə cavabdehlik və məsuliyyət məsələlərinin birgə nəzərdən keçirilməsi məqsədəuyğun sayılıb və hesab edilib ki, dövlət yalnız iddia edilən pozuntuya görə cavabdeh olduğu təqdirdə Konvensiyaya əsasən məsuliyyət daşıyır (bax: Loizidunun işi üzrə yuxarıda adı çəkilən qərar, s. 20-22, b. 5256; və Kipr Türkiyəyə qarşı iş üzrə yuxarıda adı çəkilən qərar, s. 260-262, b. 75-81). Yuxarıda adı çəkilən işlərdə Məhkəmə konkret olaraq qərara alıb ki, Konvensiyanın iştirakçısı olan dövlətin ərazisinin bir hissəsində törədilmiş Konvensiyanın iddia edilən pozuntuları, əgər müvafiq zona digər dövlətin faktiki nəzarəti altındadırsa, həmin əraziyə nəzarət etməyən dövlətin məsuliyyətinə səbəb ola bilməz (bax: Loizidunun işi üzrə qərar, s. 23-24, b. 62). Hazırkı işdə Məhkəmənin mövqeyi tamamilə fərqlidir: Acarıstan Muxtar Respublikası üzərində Gürcüstandan savayı heç bir dövlətin nəzarəti yoxdur (deməli, o, Gürcüstanın yurisdiksiyasındadır) və bunun tam əksini düşünmək üçün Məhkəmə qarşısında heç bir fikir bildirilməyib (yuxarıda 132-136-cı bəndlərə bax). Hazırkı şikayət ərizəsi əvvəlki iki işdən fərqli olan Bankoviç və başqalarının işindən də fərqlənir, həmin işdə cavabdeh dövlətlər (onlar Konvensiya iştirakçıları və NATO üzvləri idi) müvafiq ərazi üzərində “tam nəzarəti” həyata keçirmirdilər. Bundan əlavə, bu cür nəzarətə malik olan dövlət, Yuqoslaviya Federativ Respublikası, Konvensiya iştirakçısı deyildi.
  2. Hazırkı işdə ərizəçi Gürcüstan Ali Məhkəməsi tərəfindən bəraət almasına baxmayaraq (yuxarıda 47-ci bəndə bax), Acarıstanın yerli hakimiyyət orqanları tərəfindən həbsdə saxlanılmış şəxsdir (yuxarıda 59-cu bəndə bax). Ərizəçi həbsdə saxlanılmaqda davam etməsini yerli hakimiyyət orqanlarının ayağına yazmaqla yanaşı, həm də mərkəzi hakimiyyət orqanlarının onun azadlığa buraxılması üçün gördüyü tədbirlərin səmərəsiz olmasından şikayətlənir. İşin materiallarından göründüyü kimi, mərkəzi hakimiyyət orqanları ərizəçiyə bəraət vermiş hökmün yerinə yetirilməsi üçün daxili qanunvericiliyə əsasən mümkün olan bütün prosessual addımları atıblar və mübahisəni müxtəlif siyasi vasitələrlə həll etməyə çalışıblar, habelə Acarıstanın hakimiyyət orqanlarını dəfələrlə ərizəçini azadlığa buraxmağa çağırıblar. Lakin müraciətlərinin heç birinə cavab almayıblar (yuxarıda 6069-cu bəndlərə bax). Beləliklə, Məhkəmə bu qənaətə gəlir ki, daxili hüquq sisteminə əsasən, ərizəçinin şikayət etdiyi məsələlərə görə birbaşa Acarıstanın hakimiyyət orqanları cavabdehlik daşıyırdılar. 146. Lakin təkrarən bildirmək lazımdır ki, Konvensiya pozuntusuna görə hansı dövlət hakimiyyəti orqanının cavabdehlik daşımasından asılı olmayaraq, Konvensiyanın məqsədləri üçün əhəmiyyət daşıyan yeganə məsələ dövlətin beynəlxalq məsuliyyəti məsələsidir (müvafiq dəyişikliklərlə bax: Foti və başqaları İtaliyaya qarşı, 10 dekabr 1982-ci il tarixli qərar, A seriyaları, c. 56, s. 21, b. 46; Zimmerman və Ştayner İsveçrəyə qarşı, 13 iyul 1983-cü il tarixli qərar, A seriyaları, c. 66, s. 13, b. 32; və Lingens Avstriyaya qarşı, 8 iyul 1986-cı il tarixli qərar, A seriyaları, c. 103, s. 28, b. 46).
  3. Ərazilərinin bütün hissələrində Konvensiyanın təminat verdiyi hüquqların təmin edilməsində dövlətlərin çətinliklərlə qarşılaşa biləcəyi nə qədər inanılmaz görünsə də, hər halda Konvensiya iştirakçısı olan hər bir dövlət öz milli ərazisinin istənilən yerində baş verən hadisələrə görə məsuliyyət daşımaqda davam edir. Bundan başqa, Konvensiya iştirakçı dövlətlərin yuxarı hakimiyyət orqanlarının üzərinə təkcə Konvensiyada təsbit olunmuş hüquq və azadlıqlara hörmət etmək vəzifəsini deyil, həm də həmin hüquq və azadlıqların həyata keçirilməsini təmin etmək üçün aşağı səviyyələrdə hər hansı pozuntuların qarşısını almaq vəzifəsini qoyur (bax: İrlandiya Birləşmiş Krallığa qarşı, 18 yanvar 1978-ci il tarixli qərar, A seriyaları, c. 25, s. 90-91, b. 239). Dövlətin yuxarı hakimiyyət orqanları tabeliklərində olan hakimiyyət orqanlarından Konvensiyaya riayət etmələrini tələb etmək öhdəliyini daşıyırlar və Konvensiyaya riayət edilməsini təmin etmək iqtidarında olmadıqlarını əsas gətirərək yaxalarını kənara çəkə bilməzlər (yenə orada, s. 64, b. 159).
  1. Gürcüstanın dövlət mexanizminin tərkib hissələrinin qeyri-düzgün fəaliyyətinə və xüsusi statuslu ərazilərin olmasına baxmayaraq, Acarıstan Muxtar Respublikası qanuna əsasən Gürcüstan dövlətinin nəzarəti altındadır. Acarıstanın yerli hakimiyyət orqanları ilə mərkəzi hökumət arasında mövcud olan münasibət elə idi ki, sonuncunun davranışı Konvensiya müddəalarının yerli səviyyədə davamlı olaraq pozulmasını mümkün etmişdi. Konvensiyanın 1-ci maddəsinin dövlətin üzərinə qoyduğu ümumi vəzifə dövlətin ərazisində hər kəs üçün Konvensiyaya riayət edilməsini təmin edən milli sistemin tətbiqini nəzərdə tutur və tələb edir. Bunu belə bir fakt təsdiq edir ki, əvvəla, 1-ci maddə üzv dövlətlərin “yurisdiksiyasında” olan ərazinin hər hansı hissəsini Konvensiyanın tətbiq dairəsindən kənar etmir, ikincisi, üzv dövlətlər onların “yurisdiksiyasında” olan bütün əraziyə münasibətdə Konvensiyaya riayət etdiklərini göstərməlidirlər (çox vaxt bu, ilk növbədə Konstitusiyada öz əksini tapır) (bax: Türkiyə Birləşmiş Kommunist Partiyası və başqaları Türkiyəyə qarşı, 30 yanvar 1998-ci il tarixli qərar, Qərarlar və qərardadlar toplusu 1998-I, s. 17-18, b. 29).
  2. Dövlətin hər hansı ərazi vahidinin hakimiyyət orqanları Konstitusiya və qanunla onlara həvalə olunan funksiyaları yerinə yetirən ümumi hüquq təsisatlarıdır. Bununla bağlı Məhkəmə xatırladır ki, beynəlxalq hüquqda “hökumət təşkilatı” ifadəsinin yalnız hökumətə və ya dövlətin mərkəzi orqanlarına aid olduğunu hesab etmək olmaz. Hakimiyyət səlahiyyətləri mərkəzsizləşdirmə xətti üzrə bölüşdürüldüyü hallarda bu anlayış dövlət funksiyalarını həyata keçirən istənilən milli hakimiyyət orqanını bildirir. Müvafiq olaraq, bu cür orqanlar Konvensiyanın 34-cü maddəsinə əsasən Məhkəməyə şikayət ərizəsi təqdim edə bilməzlər (bax: Antilli bələdiyyə rayonu Fransaya qarşı (qərardad), ərizə N 45129/98, AİHM 1999-VIII; və “Ayuntamiento de Mula” İspaniyaya qarşı (qərardad), ərizə N 55346/00, AİHM 2001-I). Bu prinsiplər göstərir ki, hazırkı işdə Acarıstanın regional orqanları Konvensiyanın 34-cü maddəsinin məqsədləri üçün qeyri-hökumət təşkilatı və ya ümumi maraqları olan şəxslər qrupu sayıla bilməz. Müvafiq olaraq, onlar Məhkəməyə ərizə vermək, yaxud Gürcüstan dövlətinin mərkəzi hakimiyyət orqanlarına qarşı şikayət təqdim etmək hüququna malik deyillər.
  1. Beləliklə, Məhkəmə vurğulayır ki, Konvensiyaya əsasən Gürcüstan dövlətinin yuxarı hakimiyyət orqanları tabeliklərində olan hakimiyyət orqanlarının davranışına görə birmənalı olaraq məsuliyyət daşıyırlar ((bax: İrlandiya Birləşmiş Krallığa qarşı iş üzrə yuxarıda adı çəkilən qərar, s. 64, b. 159). Məhkəmə qarşısında qaldırılmış məsələyə görə hər hansı dövlət qurumu və ya dövlət hakimiyyəti orqanı deyil, yalnız Gürcüstan dövlətinin özü məsuliyyət daşıyır. Çoxsaylı dövlət hakimiyyəti orqanlarının və ya məhkəmələrin münasibətlərini nəzərdən keçirmək, yaxud müxtəlif qurumlar arasındakı mübahisələri və ya daxili siyasət məsələləri ilə bağlı mübahisələri araşdırmaq Məhkəmənin vəzifəsi deyil.
  2. Buna görə də Məhkəmə hesab edir ki, pozuntular barədə iddiaların kökündə duran real faktlar Konvensiyanın 1-ci maddəsində nəzərdə tutulan mənada Gürcüstan dövlətinin “yurisdiksiyasında” idi və daxili hüquq sisteminə əsasən bu məsələlərə görə Acarıstan Muxtar Respublikasının hakimiyyət orqanları birbaşa cavabdehlik daşısalar da, bütövlükdə Konvensiya üzrə məsuliyyəti yalnız Gürcüstan dövləti daşıyır.

III. KONVENSİYANIN 5-ci MADDƏSİNİN 1-ci BƏNDİNİN İDDİA EDİLƏN POZUNTUSU

  1. Ərizəçi şikayət etdi ki, 1 oktyabr 1999-cu ildə prezident tərəfindən əfv edildikdən sonra Konvensiyanın 5-ci maddəsinin 1-ci bəndinin pozuntusunun qurbanı olub və bildirdi ki, 29 yanvar 2001-ci ildə bəraət aldıqdan sonra əsassız olaraq həbsdə saxlanılıb. Konvensiyanın 5-ci maddəsinin 1-ci bəndinin müvafiq müddəalarında deyilir:

“1. Hər kəsin azadlıq və şəxsi toxunulmazlıq hüququ var. Heç kəs qanunla müəyyən olunmuş aşağıdakı hallardan və qaydadan başqa azadlığından məhrum edilə bilməz:

  1. a) səlahiyyətli məhkəmə tərəfindən məhkum olunduqdan sonra, şəxsin qanuni həbsə alınması;

…

  1. c) hüquq pozuntusunun törədilməsində əsaslı şübhə ilə bağlı şəxsin səlahiyyətli məhkəmə orqanı qarşısında durmasından irəli gələn və ya onun tərəfindən törədilən hüquq pozuntusunun, yaxud törədildikdən sonra onun gizlənməsinin qarşısını almaq üçün kifayət qədər zəruri əsasların olduğunun hesab edildiyi hallarda şəxsin qanuni tutulması və ya həbsə alınması;

…”

  1. Prezidentin 1 oktyabr 1999-cu il tarixli əfv qərarından sonra həbsdə saxlanılma müddəti

1. Hökumətin arqumentləri

  1. Ərizənin qəbul edilənliyi barədə qərarın qəbulundan sonra (yuxarıda 4-cü və 9-cu bəndlərə bax) təqdim etdiyi qeydlərində Hökumət bildirdi ki, prezidentin əfv qərarından inzibati məhkəmələrə şikayət edilib və onun icrası İnzibati Prosessual Məcəllənin 29-cu maddəsinə uyğun olaraq dayandırılıb. İnzibati məhkəmələrdə icraat 11 iyul 2000-ci ildə başa çatıb, həmin tarixdə sonuncu instansiya qismində Gürcüstan Ali Məhkəməsi prezidentin əfv fərmanının qanunsuz olduğunu iddia edən Batumi Tütün Emalı Şirkətinin hüquqi məsələlər üzrə şikayətini rədd edib. Həmin qərar Konvensiyanın 35-ci maddəsinin 1-ci bəndində nəzərdə tutulan mənada dövlətdaxili yekun qərar idi və ərizəçi 1999-cu il oktyabrın 1-dən dekabrın 11-dək qanunsuz olaraq həbsdə saxlanıldığı barədə şikayət edərkən şikayət müddətini ötürmüş olub.
  2. Şikayətin mahiyyətinə gəldikdə, Hökumət iddia etdi ki, ərizəçinin 1999-cu il oktyabrın 1-dən dekabrın 11-dək həbsdə saxlanılması Konvensiyanın 5-ci maddəsinin 1 (a) bəndinin tələblərinə tam uyğundur. 28 noyabr 1994-cü ildə Acarıstan Yüksək Məhkəməsi tərəfindən səkkiz il həbs cəzasına məhkum edilmiş ərizəçi 1 oktyabr 1999-u ildə Gürcüstan prezidenti tərəfindən əfv edilib (yuxarıda 21-ci və 22-ci bəndlərə bax). Batumi Tütün Emalı Şirkəti dərhal həmin prezident fərmanından Acarıstan Yüksək Məhkəməsinə şikayət edib (yuxarıda 24-cü bəndə bax). Bu şikayət İnzibati Prosessual Məcəlləsinin 29-cu maddəsinə uyğun olaraq əfv qərarının icrasını dayandırıb (yuxarıda 115-ci bəndə bax) və 28 noyabr 1998-ci il tarixli hökm ərizəçinin həbsdə saxlanılması üçün əsas olaraq qalıb. İnzibati məhkəmələrdə icraat yalnız Batumi Tütün Emalı Şirkətinin hüquqi məsələlər üzrə şikayətini sonuncu instansiya qismində rədd etmiş Gürcüstan Ali Məhkəməsinin 11 iyul 2000-ci il tarixli qərarı ilə başa çatdığına görə (yuxarıda 29-cu bəndə bax) 1999-cu il oktyabrın 1-dən dekabrın 11-dək ərizəçinin həbsdə saxlanılması üçün əsas 28 noyabr 1994-cü il tarixli hökm olub, bununla da həbsdə saxlanılma həm daxili qanunvericiliyin, həm də Konvensiyanın 5-ci maddəsinin 1 (a) bəndinin tələblərinə uyğun olub.
  1. Hökumətin vəkili dedi ki, onun fikrincə, ərizəçi sırf siyasi məqsədlərə görə əfv edilib. O, Hökumətin nümayəndəsinin bu fikri ilə razılaşdı ki, sözügedən müddətdə ərizəçinin həbsdə saxlanılması üçün əsas Acarıstan Yüksək Məhkəməsinin 28 noyabr 1994-cü il tarixli hökmü olub.

2. Ərizəçinin arqumentləri

  1. Ərizəçi ilk öncə bildirdi ki, onun 1 oktyabr 1999-cu ildən bu günədək həbsdə saxlanılması ayrıca müddət təşkil edir və ümumiyyətlə o, qanunsuz olaraq həbsdə saxlanılıb. O, bununla bağlı qeyd etdi ki, birinci cinayət prosesi çərçivəsində həbsdə saxlanması ilə ikinci cinayət prosesində məhkum olunduqdan sonra həbsdə saxlanması arasındakı dövrdə onun statusunda nəzərə çarpan dəyişiklik baş verməyib və onun əfv edildikdən sonrakı bütün müddəti həbsxanada keçirməsi Acarıstanın hakimiyyət orqanlarının eyni siyasi məqsədinə xidmət edib. Buna görə də ərizəçi Məhkəmədən xahiş etdi ki, onun həbsdə saxlanılma müddətini araşdırarkən 1 oktyabr 1999-cu ildən bu günədək olan müddəti bütövlükdə götürsün.
  2. O, əlavə etdi ki, 1999-cu il oktyabrın 1-dən dekabrın 11-dək olan müddətdə onun həbsdə saxlanılmaqda davam etməsi üçün heç bir əsas və ya qanuni qərar yox idi. O, vurğuladı ki, ondan fərqli olaraq, Gürcüstan prezidenti tərəfindən eyni fərmanla əfv edilmiş iki digər məhbus dərhal azadlığa buraxılmışdı (yuxarıda 22-ci bəndə bax).
  3. Həm ərizənin qəbul edilənliyinə dair qərar qəbul edildiksən sonra məhkəməyə təqdim etdiyi qeydlərində, həm də 19 noyabr 2003-cü il tarixli dinləmədə ərizəçi öncə 1999-cu ilin dekabrında barəsində başlanmış cinayət təqibindən və bundan irəli gələn ikinci cinayət prosesindən şikayət etdi. O, konkret olaraq dedi ki, onun cənab David Assanidze tərəfindən rəhbərlik edilən cinayətkar dəstənin fəaliyyətlərində iştirakından “şübhələnmək üçün əsaslı səbəb” yox idi. Onun 29 yanvar 2001-ci ildə bəraət alması göstərdi ki, ikinci prosesdəki ittihamlar tamamilə saxta idi və həmin proseslə bağlı onun həbsdə saxlanması da Konvensiyanın 5-ci maddəsinin 1-ci bəndinin tələblərinə zidd idi.

3. Məhkəmənin qiymətləndirməsi

  1. Məhkəmə ilk öncə qeyd edir ki, Gürcüstan qanunvericiliyinə əsasən, Gürcüstan prezidentinin substantiv qərarı məhkəmə nəzarəti qaydasında inzibati məhkəmələrdə yoxlanıla bilən inzibati akt təşkil edir (İnzibati Məcəllənin 60-cı maddəsi və İnzibati Prosessual Məcəllənin 6-cı maddəsinin 1(a) bəndi – yuxarıda 117-ci və 115-ci bəndlərə bax). 1 oktyabr 1999-cu ildə qəbul edilmiş əfv fərmanından Batumi Tütün Emalı Şirkəti dərhal daxili məhkəmələrə şikayət verdiyinə görə onun icrası İnzibati Prosessual Məcəllənin 29-cu maddəsinə uyğun olaraq dayandırılmışdı və o, yalnız 11 iyul 2000-ci ildə, yəni Gürcüstan Ali Məhkəməsi sonuncu instansiya qismində həmin şirkətin şikayətini rədd etdiyi tarixdə qüvvəyə minmişdi (yuxarıda 29-cu bəndə bax). Bu arada 11 dekabr 1999-cu ildə ərizəçiyə qarşı artıq ikinci cinayət prosesi çərçivəsində ittihamlar irəli sürülmüşdü və o, azadlığa çıxmaq imkanına malik deyildi (yuxarıda 27, 34 və 35-ci bəndlərə bax).
  2. Ərizəçidən fərqli olaraq, Məhkəmə hesab edir ki, 1 oktyabr 1999-cu il tarixli prezident fərmanından sonrakı həbs müddəti onun 29 yanvar 2001-ci ildən (onun bəraət aldığı tarixdən) başlamış həbs müddəti ilə(yuxarıda 47-ci bəndə bax) vahid bir tam təşkil edən müddət sayıla bilməz. Hətta bu həbs müddətləri arasında heç bir boşluq olmasa belə (ona görə ki, ərizəçi azadlığa buraxılmamışdı), onlar iki ayrıca cinayət prosesi çərçivəsində və fərqli qanunvericilik normaları əsasında ərizəçiyə tətbiq edilmiş ayrı-ayrı həbs müddətləri idi. Buna görə də Məhkəmə şikayətin qəbul edilənliyini tənzimləyən normaların işığında, xüsusən də ərizəçinin “son qərarın çıxarıldığı tarixdən altı ay müddət keçənədək”, yəni 35-ci maddədə nəzərdə tutulan mənada “daxili hüquq müdafiə vasitələrini tükəndirən” qərardan sonra Məhkəməyə şikayət etməli olduğunu nəzərdə tutan normanın işığında bu müddətlərin hər birini (1999-cu il oktyabrın 1-dən dekabrın 11-dək və 29 yanvar 2001-ci ildən bu günədək olan müddətləri) nə dərəcədə araşdırmalı olduğunu müəyyən etməlidir (bax: Kadikis Latviyaya qarşı (N 2), (qərardad), ərizə N 62393/00, 25 sentyabr 2003).
  1. 12 noyabr 2002-ci ildə ilk öncə işin təyin olunduğu Palata ərizəçinin Konvensiyanın 5-ci maddəsinin 1-ci bəndi üzrə şikayətini bütünlüklə qəbul olunan elan etdi. Lakin Konvensiyanın 35-ci maddəsinin 4-cü bəndinə əsasən Məhkəmə “icraatın istənilən mərhələsində” şikayəti qəbul olunmayan elan edə bilər və altı aylıq müddət barəsində məcburi qaydanı Məhkəmə öz təşəbbüsü ilə istənilən mərhələdə tətbiq etmək səlahiyyətinə malikdir (digər qərarlar arasında bax: Kadikisin işi (N 2) üzrə yuxarıda adı çəkilən qərar). Hökumətin izahatlarının işığında və işin xüsusi hallarını nəzərə alaraq, Məhkəmə hesab edir ki, hazırkı işdə ərizəçinin həbsdə saxlanıldığı müxtəlif müddətləri araşdırarkən bu qaydanı nəzərə almaq lazımdır.
  1. Birinci müddətə (1999-cu il oktyabrın 1-dən dekabrın 11-dək olan müddətə) gəldikdə, Məhkəmə altı aylıq müddətin 1 oktyabr 1999-cu ildən, yəni prezidentin əfv qərarının qəbul edildiyi tarixdən, yoxsa Hökumətin bildirdiyi kimi, 11 iyul 2000-ci ildən, yəni Gürcüstan Ali Məhkəməsinin sonuncu instansiya qismində Batumi Tütün Emalı Şirkətinin şikayətini rədd etdiyi tarixdən başladığını (yuxarıda 152-ci bəndə bax) araşdırmağı lüzumsuz hesab edir. Məhkəmə həbsdə saxlanılmanın birinci müddəti ilə bağlı qeyd edir ki, hansı tarix əsas götürülürsə-götürülsün, 5-ci maddənin 1-ci bəndi üzrə şikayət altı aylıq müddət çərçivəsindən kənarda qalır, çünki ərizəçi Məhkəməyə ərizəsini 2 iyul 2001-ci ildə verib. Buradan belə nəticə çıxır ki, ərizənin bu hissəsi müddət ötürüldüyünə görə qəbul olunmayan elan edilməlidir.
  2. İkinci cinayət prosesi çərçivəsində ərizəçi barəsində 11 dekabr 1999-cu il tarixli cinayət təqibi ilə bağlı, eləcə də həmin tarixlə bəraət aldığı tarix arasında həbsdə saxlanılması ilə bağlı şikayətə gəldikdə, Məhkəmə qeyd edir ki, bu şikayət ilk dəfə onun qarşısında 23 sentyabr və 19 noyabr 2003-cü ildə irəli sürülüb (yuxarıda 157-ci bəndə bax). Müvafiq olaraq, bu şikayətin Məhkəmənin araşdırmasının hüdudlarını müəyyən etmiş qərara, yəni ərizənin qəbul edilənliyinə dair 12 noyabr 2002-ci il tarixli qərara aidiyyəti yoxdur (digər qərarlar arasında bax: Peltye Fransaya qarşı, ərizə N 32872/96, b. 20, 21 may 2002; Kraksi İtaliyaya qarşı (N 1), ərizə N 34896/97, b. 55, 5 dekabr 2002; və Göç Türkiyəyə qarşı [Böyük Palatanın qərarı], ərizə N 36590/97, b. 36, AİHM 2002-V). Buradan belə nəticə çıxır ki, bu şikayət baxılmaq üçün Böyük Palataya verilmiş işin hüdudlarından kənarda qalır.
  3. Buna görə də Məhkəmə yalnız ərizəçinin 29 yanvar 2001-ci ildən başlayan həbs müddəti ilə bağlı şikayətlərini araşdıracaq.
  1. 29 yanvar 2001-ci ildən bu günədək həbsdə saxlanılma müddəti

1. Hökumətin arqumentləri

  1. Məhkəmənin sorğularına baxmayaraq, prosesin heç bir mərhələsində Hökumət ərizəçinin 29 yanvar 2001-ci ildə bəraət almasından bəri həbsdə saxlanılması ilə bağlı hər hansı hüquqi arqumentlər təqdim etmədi. 18 aprel 2002-ci ildə təqdim etdiyi yalnız faktlarla bağlı olan qeydlərində Hökumət bildirdi ki, o, hazırkı işin hüquqi məsələlərinə deyil, yalnız faktlarına toxunmaqla kifayətlənməyə məcburdur (yuxarıda 4-cü bəndə bax). Daha sonra Hökumət bu şikayətin mahiyyəti ilə bağlı suala cavab verməkdən də yayındı. Lakin onun vəkili bildirdi ki, 29 yanvar 2001-ci ildə bəraət almasına baxmayaraq ərizəçinin həbsdə saxlanılmaqda davam etməsi tamamilə qanuni olub, çünki qanunvericilidə bu bəraətin heç bir əsası olmayıb. Bunu iddia edərkən, o, ilk növbədə parlament komitəsinin 26 sentyabr 2002-ci il tarixli hesabatında gəldiyi nəticələrə istinad etdi. Onun bildirdiyinə görə, 29 yanvar 2001-ci il tarixli hökm etibarsız olduğu üçün həmin tarixdən bəri ərizəçinin həbsdə saxlanılması üçün əsas onun barəsində 2 oktyabr 2000-ci ildə çıxarılmış ittiham hökmü olub (yuxarıda 44-cü bəndə bax), bu, qüvvədə qalan yeganə hökm idi. Müvafiq olaraq, həbsdə saxlanılma Konvensiyanın 5-ci maddəsinin 1(a) bəndinin tətbiq dairəsinə düşür və həmin müddəaya tam uyğundur. O, əlavə etdi ki, hətta belə olmasaydı, istənilən halda ərizəçinin mafiya ilə və terrorçu qruplarla təhlükəli əlaqələri səbəbindən onun həbsdə saxlanılmasına Konvensiyanın 5-ci maddəsinin 1(c) bəndi ilə haqq qazandırmaq olardı. Hökumətin vəkili daha sonra bildirdi ki, parlament komitəsinin rəyində gəldiyi nəticələr ərizəçiyə qarşı ikinci cinayət prosesinin təzələnməsi üçün əsas rolunu oynaya bilən yeni hallar təşkil edir.
  1. Ərizəçinin saxlanıldığı yerin Konvensiya əsasında onun həbsinin qanuniliyi məsələsinə aidiyyətinə gədikdə, Hökumət Məhkəmənin Bitsotto İtaliyaya qarşı işdəki qərarına (15 noyabr 1996-cı il tarixli qərar, Qərar və qərardadlar toplusu, 1996-V) istinad etdi və bildirdi ki, hətta daxili qanunvericiliyə zidd olsa belə, həbsdə saxlanılmanın yeri özlüyündə həbsi Konvensiyanın 5-ci maddəsinin 1-ci bəndinə zidd etmir.

2. Ərizəçinin arqumentləri

  1. Ərizəçi şikayət etdi ki, 2001-ci ildə bəraət almasına baxmayaraq, həbsxanada saxlanılıb və azadlıqdan məhrum edilməsinin əsassız olduğunu bildirdi. Onun inamına görə, onun tutulmasının səbəbi o idi ki, bu, onu yollarından kənarlaşdırmaq istəyən Acarıstanın yerli hakimiyyət orqanlarına sərfəli idi, onların motivi isə siyasi qisas idi.
  2. Həm 23 sentyabr 2003-cü ildə Məhkəməyə təqdim etdiyi qeydlərində, həm də 19 noyabr 2003-cü ildə dinləmədə verdiyi izahatlarda ərizəçi ilk öncə şikayət etdi ki, onun həbsdə saxlanıldığı yer (Acarıstanın Təhlükəsizlik Nazirliyində təxminən altı kvadrat metrlik həbsxana üslublu kamera) daxili qanunvericiliyə əsasən qanunsuz idi. 1993-cü ildə həbsə alınandan bəri ərizəçi həmin dar kamerada tam təcrid halında saxlanılmışdı və heç vaxt oranı tərk etməmişdi. Ərizəçi qeyd etdi ki, daxili qanunvericiliyə əsasən bu cür kameralar ibtidai istintaq zamanı barəsində həbs qətimkan tədbiri seçilmiş məhbusların saxlanılması üçün nəzərdə tutulub və hətta prezidentin əfv qərarı və onun bəraət alması olmasaydı belə, o, 28 noyabr 1994-cü ildə və 2 oktyabr 2000-ci ildə məhkum olunduqdan dərhal sonra ciddi rejimli həbsxanaya köçürülməli idi. O, bildirdi ki, həbsdə saxlanılmasının bu aspekti onun Konvensiyanın 5-ci maddəsinin 1-ci bəndində nəzərdə tutulmuş hüquqlarının pozuntusudur.
  1. 23 sentyabr 2003-cü il tarixli izahatlarında və 19 noyabr sentyabr 2003-cü il tarixli şifahi arqumentlərində ərizəçi həmçinin Məhkəmədən xahiş etdi ki, ilk öncə onun həbsdə saxlanılma yeri məsələsini Konvensiyanın 3-cü maddəsi üzrə araşdırsın və onun ləyaqəti alçaldan rəftara məruz qaldığı barədə qərar çıxarsın.

3. Məhkəmənin qiymətləndirməsi

  1. a) Həbsdə saxlanılma qanuni idimi?
  1. Məhkəmə ilk öncə qeyd edir ki, Konvensiyanın 5-ci maddəsi təməl hüquq olan azadlıq və toxunulmazlıq hüququnu təmin edir. Bu hüquq Konvensiyada nəzərdə tutulan mənada “demokratik cəmiyyətdə” birinci dərəcəli əhəmiyyət kəsb edir (bax: De Vilde, Ooms və Versip Belçikaya qarşı, 18 iyun 1971-ci il tarixli qərar, A seriyaları, c. 12, s. 36, b. 65; və Vinterverp Niderlanda qarşı, 24 oktyabr 1979-cu il tarixli qərar, A seriyaları, c. 33, s. 16, b. 37).
  2. Bütün şəxslər bu hüququn qorunması hüququna, yəni azadlıqdan məhrum edilməmək hüququna və ya azadlıqdan məhrum edilmələrinə son verilməsi hüququna malikdirlər (bax: Uiks Birləşmiş Krallığa qarşı, 2 mart 1987-ci il tarixli qərar, A seriyaları, c. 114, s. 22, b. 40), yalnız 5-ci maddənin 1-ci bəndində göstərilmiş şərtlərə uyğun olaraq azadlıqdan məhrum edilmə istisna təşkil edir. 5-ci maddənin 1-ci bəndində göstərilmiş istisnaların siyahısı tam siyahıdır (bax: Labita İtaliyaya qarşı [Böyük Palatanın qərarı], ərizə N 26772/95, b. 170, AİHM 2000-IV; və Kuinn Fransaya qarşı, 22 mart 1995-ci il tarixli qərar, A seriyaları, c. 311, s. 17, b. 42) və həmin istisnaların bu bəndin məqsədinə uyğun olması üçün, yəni heç kəsin qanunsuz olaraq azadlıqdan məhrum edilməməsi üçün bu istisnalar yalnız məhdud şəkildə şərh oluna bilər (bax: Engel və başqaları Niderlanda Fransaya qarşı, 8 iyun 1976-cı il tarixli qərar, A seriyaları, c. 22, s. 25, b. 58; və Amyur Fransaya qarşı, 25 iyun 1996-cı il tarixli qərar, Qərar və qərardadlar toplusu, 1996-III, s. 848, b. 42).
  3. Lakin azadlıqdan məhrum edilmənin 5-ci maddənin 1-ci bəndi ilə yol verilən kateqoriyalardan birinə düşməsi kifayət deyil. Tutulmuş və ya həbsə alınmış şəxs 5-ci maddənin 2-5-ci bəndlərində təsbit olunmuş müxtəlif təminatlardan onların tətbiq dairəsi çərçivəsində faydalanmalıdır (bax: Uiksin işi üzrə yuxarıda adı çəkilən qərar, s. 22, b. 40). Beləliklə, 5-ci maddənin müddəaları həbsdə saxlanılmanın “qanunla müəyyən olunmuş qaydaya” uyğun olmasını və daxili məhkəmələr tərəfindən 5-ci maddə çərçivəsində qəbul edilmiş istənilən qərarın mövcud qanunvericilikdə təsbit olunmuş prosessual və maddihüquqi tələblərə cavab verməsini tələb edir (bax: Eyci Birləşmiş Krallığa qarşı, Komissiyanın 17 dekabr 1976-cı il tarixli qərarı, DR 7, s. 165). Burada Konvensiya mahiyyət etibarı ilə milli qanunvericiliyə istinad edir, lakin o həm də tələb edir ki, azadlıqdan məhrum edilmə 5-ci maddənin məqsədinə, yəni fərdlərin qanunsuz həbslərdən qorunması məqsədinə uyğun olmalıdır (bax: Kuinnin işi üzrə yuxarıda adı çəkilən qərar, s. 18-19, b. 47; və Çahal Birləşmiş Krallığa qarşı, 15 noyabr 1996-cı il tarixli qərar, Qərar və qərardadlar toplusu 1996-V, s. 1864, b. 118). Daxili qanunvericiliyin şərhi tətbiqi ilk növbədə milli hakimiyyət orqanlarının, xüsusən məhkəmələrin işi olsa da, 5-ci maddənin 1-ci bəndinə əsasən daxili qanunvericiliyə riayət edilməməsi Konvensiyanın pozulmasına səbəb olur və Məhkəmə həmin qanunvericiliyə riayət edilib-edilmədiyini yoxlaya bilər və yoxlamalıdır (bax: Skott İspaniyaya qarşı, 18 dekabr 1996-cı il tarixli qərar, Qərar və qərardadlar toplusu 1996-VI, s. 2396, b. 57; Benhem Birləşmiş Krallığa qarşı, 10 iyun 1996-cı il tarixli qərar, Qərar və qərardadlar toplusu 1996- III, s. 753, b. 41; Ciula Mansoni İtaliyaya qarşı, 1 iyul 1997-ci il tarixli qərar, Qərar və qərardadlar toplusu 1997-IV, s. 1190, b. 21).
  1. Hazırkı işdə ərizəçi 5-ci maddənin 1 (c) bəndində təsbit olunmuş məqsədlər baxımından 11 dekabr 1999-cu ildən bəri Acarıstan hakimiyyət orqanları tərəfindən həbsdə saxlanılmışdı, bu, onun birinci məhkəmə prosesində ittiham edildiyi tarix idi (yuxarıda 34-cü bəndə bax). Lakin bu situasiya onun 29 yanvar 2001-ci ildə Gürcüstan Ali Məhkəməsi tərəfindən bəraət alması ilə sona çatdı, eyni zamanda həmin məhkəmə onun dərhal azad edilməsi barədə qərar çıxardı (yuxarıda 47-ci və 56-cı bəndlərə bax). Ərizəçinin işinin təzələnmədiyinə və onun barəsində sonradan həbs qərarının qəbul edilmədiyinə baxmayaraq, həmin vaxtdan bəri ərizəçi həbsxanada saxlanılıb. Beləliklə, 29 yanvar 2001-ci ildən bəri ərizəçinin azadlıqdan məhrum edilməsi üçün heç bir qanuni əsas və ya məhkəmə qərarı olmayıb. Buna görə də, onun həbsdə saxlanılmasına Konvensiyanın 5-ci maddəsinin 1-ci bəndinin hər hansı yarımbəndi ilə haqq qazandırıla bilməz.
  2. Ərizəçinin həbsdə saxlanılmasının 5-ci maddənin məqsədinə, yəni qanunsuz həbslərdən müdafiə edilmək məqsədinə uyğunluğuna gəldikdə, Məhkəmə qeyd edir ki, qanunun aliliyinə bağlı olan dövlətdə azadlığa buraxılması barədə məhkəmə qərarının olmasına baxmayaraq şəxsin azadlıqdan məhrum edilməsi ağlasığmazdır.
  3. İşin materiallarındakı sənədlərdən göründüyü kimi, mərkəzi hakimiyyət orqanlarının özləri bir sıra hallarda qeyd ediblər ki, ərizəçinin həbsdə saxlanılması üçün heç bir əsas olmayıb. Mərkəzi məhkəmə orqanları və inzibati orqanlar Acarıstan hakimiyyət orqanlarına açıq şəkildə deyiblər ki, ərizəçinin azadlıqdan məhrum edilməsi daxili qanunvericiliyin və Konvensiyanın 5-ci maddəsinin məqsədləri üçün qanunsuz olub. Lakin onların çoxsaylı xatırlatmaları və ərizəçinin azadlığa buraxılması üçün çağırışları cavabsız qalıb (yuxarıda 60-69-cu bəndlərə bax).
  4. Məhkəmə hesab edir ki, konkret qanunvericilik normasına və ya məhkəmə qərarına əsaslanmadan şəxsi qeyri-müəyyən və proqnozlaşdırıla bilməyən müddətə həbsdə saxlamaq hüquqi müəyyənlik prinsipinə zidd (müvafiq dəyişikliklərlə bax: Yesius Litvaya qarşı, ərizə N 34578/97, b. 62, AİHM 2000-IX) və qanunsuzdur və qanunun aliliyinin fundamental aspektləri ilə bir araya sığmır.
  5. Buna görə də Məhkəmə hesab edir ki, 29 yanvar 2001-ci ildən bəri Konvensiyanın 5-ci maddəsinin 1-ci bəndinin müddəaları pozulmaqla ərizəçi qanunsuz olaraq həbsdə saxlanılıb.
  1. b) Həbsdə saxlanılma yeri
  1. Hazırkı işdə ərizəçi həbsdə saxlanılmasının müxtəlif aspektlərindən şikayət etdi: birincisi, həbsdə saxlanılma yerinin özündən (o, bunun daxili qanunvericiliyə zidd olduğunu iddia etdi) və ikincisi, tam təcrid halında saxlanılmasından.
  2. Məhkəmə ərizəçinin bəraət aldığı vaxtdan bəri həbsdə saxlanılmaqda davam etməsinin qanunsuz olduğunu müəyyən etdiyinə görə belə hesab edir ki, onun həbsdə saxlanılma yerinin daxili qanunvericiliyə uyğunluğu məsələsi ilə bağlı ayrıca şikayəti artıq müəyyən edilmiş pozuntuya heç nə əlavə etmir. Buna görə də Məhkəmə bu məsələni Konvensiyanın 5-ci maddəsinin 1-ci bəndi üzrə ayrıca araşdırmağı lüzumsuz hesab edir. Acarıstan Təhlükəsizlik Nazirliyinin həbsxana kamerasında tam təcrid halında saxlanılması faktının Konvensiyanın 3-cü maddəsinin pozuntusunu təşkil etdiyi barədə ərizəçinin şikayətinə gəldikdə, Məhkəmə qeyd edir ki, bu şikayət ilk dəfə 23 sentyabr 2003-cü ildə qaldırılıb (yuxarıda 167-ci bəndə bax) və müvafiq olaraq, ərizənin qəbul edilənliyinə dair 12 noyabr 2002-ci il tarixli qərarda ona toxunulmayıb, həmin qərarda Məhkəmə icraatında araşdırılacaq məsələlərin hüdudları müəyyən edilib (digər qərarlar arasında bax: Peltyenin işi üzrə yuxarıda adı çəkilən qərar, b. 20; Kraksinin işi (N 1) üzrə yuxarıda adı çəkilən qərar, b. 55; və Koçun işi üzrə yuxarıda adı çəkilən qərar, b. 36). Buradan belə nəticə çıxır ki, bu şikayət baxılmaq üçün Böyük Palataya verilmiş işin hüdudlarından kənarda qalır.
  1. KONVENSİYANIN 6-cı MADDƏSİNİN 1-ci BƏNDİNİN İDDİA EDİLƏN POZUNTUSU
  1. Ərizəçi bildirdi ki, ona bəraət vermiş hökmün yerinə yetirilməməsi Konvensiyanın 6-cı maddəsinin 1-ci bəndini pozub, həmin bənddə deyilir: “Hər kəs, … ona qarşı hər hansı cinayət ittihamı irəli sürülərkən, qanun əsasında yaradılmış müstəqil və qərəzsiz məhkəmə vasitəsilə, … işinin ədalətli … araşdırılması hüququna malikdir. …”

1. Tərəflərin arqumentləri

  1. Hökumət bu şikayətlə bağlı hər hansı arqument bildirmədi. Ərizəçi Məhkəmənin Hornsbi Yunanıstana qarşı iş üzrə qərarına (19 mart 1997-ci il tarixli qərar, Qərar və qərardadlar toplusu, 1997-II) istinad edərək Məhkəmədən xahiş etdi ki, onun Konvensiyanın 6-cı maddəsinin 1-ci bəndində nəzərdə tutulmuş hüquqlarının pozulduğunu müəyyən etsin.

2. Məhkəmənin qiymətləndirməsi

  1. Məhkəmə xatırladır ki, istənilən məhkəmənin qəbul etdiyi qərarın icrası 6-cı maddənin məqsədləri üçün məhkəmə araşdırmasının tərkib hissəsi sayılmalıdır (müvafiq dəyişikliklərlə bax: Hornsbinin işi üzrə yuxarıda adı çəkilən qərar, s. 510-511, b. 40; Burdov Rusiyaya qarşı, ərizə N 59498/00, b. 34-35, AİHM 2002-II; Jasyunyene Litvaya qarşı, ərizə N 41510/98, b. 27, 6 mart 2003).
  2. İştirakçı dövlətlərin daxili hüquq və ya inzibati sistemi şəxsə bəraət vermiş məcburi qüvvəyə malik yekun məhkəmə qərarının bəraət almış şəxsin ziyanına olaraq icrasız saxlanılmasına icazə versəydi, Konvensiyanın 6-cı maddəsinin verdiyi təminatlar xəyali olardı. Belə düşünmək ağlasığmaz olardı ki, 6-cı maddənin 1-ci bəndi, 3-cü bəndlə birlikdə götürülməklə, iştirakçı dövlətdən cinayət əməlində ittiham olunan hər kəsə münasibətdə pozitiv tədbirlər görməyi tələb etməli (digər qərarlar arasında bax: Barbera, Messege və Habardo İspaniyaya qarşı, 6 dekabr 1988-ci il tarixli qərar, A seriyaları, c. 146, s. 33-34, b. 78), ədalətli, açıq və vaxtında keçirilən prosesdə tərəflərə verilən prosessual təminatları təfsilatlı şəkildə təsvir etməli, həm də eyni zamanda həmin prosesin sonunda çıxarılmış bəraət qərarının icrasını müdafiə etməməlidir. Cinayət prosesləri 6-cı maddənin predmetini təşil edir və həmin maddənin təmin etdiyi müdafiə bəraət qərarı ilə başa çatmır (müvafiq dəyişikliklərlə bax: Belzyuk Polşaya qarşı, 25 mart 1998-ci il tarixli qərar, Qərar və qərardadlar toplusu 1998-II, s. 570, b. 37).
  3. Məhkəmə yuxarıdakı prinsipləri hazırkı işə tətbiq edərək vurğulayır ki, Konvensiyanın 6-cı maddəsinin 1-ci bəndində nəzərdə tutulan mənada ona qarşı cinayət ittihamını araşdırmış məhkəmənin hökmünün icrasını təmin etmək ərizəçinin imkanı xaricində idi. Qəbulundan üç ildən də artıq vaxt keçən hökmün icra edilməməsinə görə hansı dövlət hakimiyyəti orqanının və ya inzibati orqanın məsuliyyət daşıdığını müəyyən etməyi Məhkəmə zəruri saymır. O, sadəcə qeyd edir ki, bütövlükdə götürülməklə inzibati orqanlar qanunun aliliyinə bağlı olan dövlətin bir elementini təşkil edir və müvafiq olaraq, onların maraqları ədalət mühakiməsinin düzgün həyata keçirilməsinin zəruriliyi baxımından üst-üstə düşür (bax: Hornsbinin işi üzrə yuxarıda adı çəkilən qərar, s. 511, b. 41). Dövlətin inzibati orqanları müttəhimə bəraət vermiş hökmün icrasından imtina edə bilsəydilər və ya ona tabe olmasaydılar, yaxud hətta onu gecikməklə icra etsəydilər, öncə məhkəmə araşdırması mərhələsində müttəhimin istifadə etdiyi 6-cı maddədə nəzərdə tutulmuş təminatlar qismən xəyali təminatlara çevrilərdi.
  4. Buna görə də, məcburi qüvvəyə malik yekun məhkəmə qərarı olan 29 yanvar 2001ci il tarixli hökmün üç ildən artıq vaxt keçdikdən sonra indiyədək yerinə yetirilməməsi Konvensiyanın 6-cı maddəsinin 1-ci bəndinin bütün faydalı effektini heçə endirib.
  1. KONVENSİYANIN 5-ci MADDƏSİNİN 4-cü BƏNDİNİN VƏ 13-cü MADDƏSİNİN İDDİA EDİLƏN POZUNTULARI
  1. Ərizəçi bildirdi ki, onun dərhal azadlığa buraxılması barədə göstərişin yer aldığı 29 yanvar 2001-ci il tarixli hökmün nəticə hissəsinə riayət edilməməsi onun Konvensiyanın 5-ci maddəsinin 4-cü bəndində və 13-cü maddəsində nəzərdə tutulmuş hüquqlarının pozuntusunu təşkil edib, həmin maddələrdə deyilir:

Maddə 5, 4-cü bənd

“Tutulma və ya həbsə alma nəticəsində azadlıqdan məhrum edilmiş hər kəs onun həbsə alınmasının qanuniliyinə məhkəmə tərəfindən təxirə salınmadan baxılması hüququna və əgər onun həbsi məhkəmə tərəfindən qanunsuz hesab edilibsə, azad edilmək hüququna malikdir”.

Maddə 13

“[Bu] Konvensiyada təsbit olunmuş hüquq və azadlıqları pozulan hər kəs, hətta bu pozulma rəsmi fəaliyyət göstərən şəxslər tərəfindən törədildikdə belə, dövlət orqanları qarşısında səmərəli hüquqi müdafiə vasitələrinə malikdir”.

  1. Hökumət bu məsələ ilə bağlı hər hansı arqument bildirmədi. Hökumətin vəkili dedi ki, ərizəçi Konvensiyanın 5-ci maddəsinin 4-cü bəndinin və 13-cü maddəsinin tələblərinə uyğun olaraq hər zaman həbsdə saxlanılmasının qanuniliyindən və mahiyyətindən şikayət etmək imkanına malik olub, onun azad edilmək barədə verdiyi çoxsaylı vəsatətlər də buna dəlalət edir.
  2. Məhkəmə qeyd edir ki, Konvensiyanın 5-ci maddəsinin 4-cü bəndi və 13-cü maddəsi üzrə şikayətlər ərizəçinin dərhal azadlığa buraxılması barədə göstərişin yer aldığı hökmün nəticə hissəsinin ikinci abzasına riayət edilməməsinə əsaslanıb (yuxarıda 56-cı bəndə bax). Buna görə də həmin şikayətlər mahiyyət etibarı ilə Məhkəmə tərəfindən Konvensiyanın 6-cı maddəsinin 1-ci bəndi üzrə araşdırılmış faktlarla eyni faktlara əsaslanan eyni hüquqi məsələni qaldırır. Buna görə də, bu şikayətlərin ayrıca araşdırılmasına ehtiyac yoxdur.
  1. KONVENSİYANIN DİGƏR MÜDDƏALARININ İDDİA EDİLƏN POZUNTUSU

1. Konvensiyanın 5-ci maddəsinin 3-cü bəndinin iddia edilən pozuntusu

  1. Ərizəçi şikayətinin müdafiəsi üçün gətirdiyi arqumentlərin təfsilatlarına varmadan dedi ki, onun qanunsuz olaraq davamlı surətdə həbsdə saxlanılması avtomatik olaraq 5-ci maddənin 3-cü bəndinin pozuntusuna səbəb olub. Konvensiyanın 5-ci maddəsinin 3-cü bəndində deyilir: “Bu maddənin I bəndinin “c” yarımbəndinə müvafiq olaraq tutulmuş və ya həbsə alınmış hər kəs, dərhal hakimin və ya qanunla məhkəmə hakimiyyətini həyata keçirmək səlahiyyəti verilmiş vəzifəli şəxsin yanına gətirilir və ağlabatan müddət ərzində məhkəmə araşdırması və ya məhkəməyə qədər azad edilmək hüququna malikdir. Azad edilmək məhkəmədə iştirak etmə təminatlarının təqdim edilməsi ilə şərtləndirilə bilər”.
  1. Hökumət prosesin hər hansı mərhələsində bu şikayətlə bağlı izahatlarını təqdim etmədi.
  2. Məhkəmə qeyd edir ki, ərizəçinin 5-ci maddənin 3-cü bəndində təsbit olunmuş təminatlardan faydalanmaq hüququna malik olduğu həbs müddəti 2 oktyabr 2000-ci ildə, yəni birinci instansiya məhkəməsi qismində Acarıstan Yüksək Məhkəməsi tərəfindən onun məhkum olunduğu tarixdə başa çatıb (yuxarıda 44-cü bəndə bax), bu o deməkdir ki, şikayətin verildiyi müddət Konvensiyanın 35-ci maddənin 1-ci bəndində qeyd olunmuş altı aylıq müddət çərçivəsindən kənara çıxır. Buradan belə nəticə çıxır ki, bu şikayət gec verildiyi üçün rədd edilməlidir.

2. Konvensiyanın 10-cu maddəsinin 1-ci bəndinin iddia edilən pozuntusu

  1. Ərizəçi bildirdi ki, onun Konvensiyanın 10-cu maddəsinin 1-ci bəndində nəzərdə tutulmuş hüquqları pozulub, həmin bənddə deyilir: “Hər kəs öz fikrini ifadə etmək azadlığı hüququna malikdir. Bu hüquqa öz rəyində qalmaq azadlığı, dövlət hakimiyyəti orqanları tərəfindən hər hansı maneçilik olmadan və dövlət sərhədlərindən asılı olmayaraq, məlumat və ideyaları almaq və yaymaq azadlığı daxildir. Bu maddə dövlətlərin radioyayım, televiziya və kinematoqrafiya müəssisələrinə lisenziya tələbi qoymasına mane olmur”. Ərizəçi prosesin hər hansı mərhələsində bu şikayətini müdafiəsi ilə bağlı hər hansı arqument irəli sürmədi, təkcə onu dedi ki, 10-cu maddənin 1-ci bəndinin pozuntusu “Konvensiyanın 5-ci maddəsinin 1-ci bəndinin pozuntusu ilə sıx əlaqədardır”. Hökumət bunun cavabında hər hansı izahatlarını bildirmədi.
  1. Belə olan halda Məhkəmə hesab edir ki, ərizəçinin Konvensiyanın 10-cu maddəsinin 1-ci bəndi üzrə şikayəti əsaslandırılmayıb.

2. 4 saylı Protokolun 2-ci maddəsinin iddia edilən pozuntusu

  1. Ərizəçi bildirdi ki, onun həbsdə saxlanılmaqda davam etməsi 4 saylı Protokolun 2-ci maddəsində nəzərdə tutulmuş hüquqlarını pozub, həmin maddədə deyilir:

“1. Qanuni əsaslarla hər hansı dövlətin ərazisində olan hər kəsin həmin ərazidə sərbəst hərəkət etmək və özünə yaşayış yeri seçmək hüququ var.

  1. Hər kəs öz ölkəsi də daxil olmaqla hər hansı ölkəni tərk etməkdə azaddır.

…”

Hökumət iddia etdi ki, hazırkı işdə bu maddənin heç bir pozuntusu baş verməyib, çünki ərizəçi heç bir mərhələdə ölkə daxilində hərəkət etmək və ya ölkəni tərk etmək azadlığını məhdudlaşdıran tədbirə məruz qalmayıb. Hökumət ərizəçinin həbsdə saxlanılmasının bu maddənin verdiyi hüquqların ərizəçi tərəfindən həyata keçirilməsini mümkünsüz etdiyini qəbul etsə də, bildirdi ki, onun hərəkət etmək azadlığına qoyulan məhdudiyyətlər onun 4 saylı Protokolun 2-ci maddəsində nəzərdə tutulmuş hüquqlarının hər hansı pozuntusunun deyil, həbsdə saxlanılmaqda davam etməsinin nəticəsi olub.

  1. Məhkəmə hesab edir ki, hazırkı iş sadəcə 4 saylı Protokolun 2-ci maddəsində nəzərdə tutulan mənada hərəkət etmək azadlığının məhdudlaşdırılması ilə deyil, yuxarıda müəyyən edildiyi kimi, Konvensiyanın 5-ci maddəsinin tətbiq dairəsinə düşən qanunsuz həbslə bağlıdır. Buna görə də 4 saylı Protokolun 2-ci maddəsi üzrə şikayəti araşdırmağa ehtiyac yoxdur.

VII. KONVENSİYANIN 41-ci MADDƏSİNİN TƏTBİQİ

  1. Konvensiyanın 41-ci maddəsinə əsasən:

“Əgər Məhkəmə Konvensiya və onun Protokollarının pozulduğunu, lakin Razılığa gələn Yüksək Tərəfin daxili hüququnun yalnız bu pozuntunun nəticələrinin qismən aradan qaldırılmasına imkan verdiyini müəyyən edirsə, Məhkəmə zəruri halda, zərərçəkən tərəfə əvəzin ədalətli ödənilməsini təyin edir”.

A. Ziyan

  1. Ərizəçi aşağıdakı iddia tələblərini irəli sürdü: maddi ziyanın əvəzi qismində 12.000 avro (1 oktyabr 1999-cu ildən bəri gəlirlərin itirilməsinə görə); və mənəvi ziyana görə 3.000.000 avro.
  2. Hökumət iddia etdi ki, ərizəçinin tələb etdiyi 3.000.000 avro “həddən artıq şişirdilmiş” məbləğdir. Onun bildirdiyinə görə, ərizəçi Konvensiyanın pozuntusu ilə əlaqədar bu cür böyük məbləğin təyin olunmasına haqq qazandıran hər hansı tutarlı hüquqi və ya faktiki arqument irəli sürməyib. Hökumət qeyd etdi ki, Məhkəmənin pozuntu müəyyən edən qərarı pozuntunun nəticələrinin kompensasiyası üçün dövlətin üzərinə belə bir öhdəlik qoyur ki, pozuntuya qədər mövcud olmuş vəziyyəti bərpa etməkdən ötrü mümkün olan dərəcədə kompensasiya ödəsin (restitutio in integrum); Hökumət bunu qeyd edərkən həm də Məhkəmədən xahiş etdi ki, əvəzin ədalətli ödənilməsi barədə ərizəçinin tələbini təmin etməsin və onu əsassız tələb kimi rədd etsin. Məhkəmə bu tələbi rədd etmək niyyətində olmayacağı təqdirdə, Hökumət ondan xahiş etdi ki, Gürcüstandakı ciddi sosial-iqtisadi böhranı və dövlətin maliyyə durumunu nəzərə alsın, Hökumətin sözlərinə görə, həmin durum ərizəçiyə hər hansı zaman kəsimində iri məbləğlər ödəməyə imkan vermir. Buna görə də Hökumət Məhkəmədən xahiş etdi ki, Konvensiya müddəalarının pozulduğunu müəyyən edəcəyi təqdirdə ərizəçiyə mənəvi ziyana görə hər hansı kompensasiyanın məbləğini ağlabatan səviyyəyə qədər məhdudlaşdırsın. Hökumət ərizəçinin maddi ziyana görə tələb etdiyi məbləğə dair hər hansı şərh bildirmədi.
  1. Məhkəmə xatırladır ki, məhkəmə qərarlarının Konvensiyanın 46-cı maddəsinə uyğun olaraq icra edilməsi kontekstində Məhkəmənin pozuntu müəyyən edən qərarı pozuntuya son qoyulması və pozuntunun nəticələrinin kompensasiyası üçün cavabdeh dövlətin üzərinə belə bir öhdəlik qoyur ki, pozuntuya qədər mövcud olmuş vəziyyəti bərpa etməkdən ötrü mümkün olan dərəcədə kompensasiya ödəsin. Digər tərəfdən, milli qanunvericilik pozuntunun nəticələrinin kompensasiya olunmasına imkan vermirsə, və ya yalnız qismən imkan verirsə, 41-ci maddə Məhkəməyə səlahiyyət verir ki, zərərçəkmiş tərəfə məqsədəuyğun hesab etdiyi kompensasiyanı təyin etsin. Buradan həm də belə bir nəticə çıxır ki, Məhkəmənin Konvensiya və ya onun Protokollarının pozuntusunu müəyyən edən qərarı cavabdeh dövlətin üzərinə sadəcə müvafiq şəxslərə təyin olunan məbləğləri əvəzin ədalətli ödənilməsi yolu ilə ödəmək öhdəliyini qoymur, həm də Məhkəmə tərəfindən müəyyən edilmiş pozuntuya son qoymaq üçün Nazirlər Komitəsinin nəzarəti altında öz daxili hüquq sistemində qəbul edilməli olan ümumi tədbirləri və (və ya) lazımi hallarda fərdi tədbirləri seçmək və pozuntunun nəticələrinin kompensasiyası üçün pozuntuya qədər mövcud olmuş vəziyyəti bərpa etməkdən ötrü mümkün olan dərəcədə kompensasiya ödəmək öhdəliyini qoyur (bax: Maestri İtaliyaya qarşı, [Böyük Palatanın qərarı], ərizə N 39748/98, b. 48, AİHM 2004-I; Menteş və başqaları Türkiyəyə qarşı (50-ci maddə), 24 iyul 1998-ci il tarixli qərar, Qərar və qərardadlar toplusu, 1998IV, s. 1695, b. 24; Skotsari və Ciunta İtaliyaya qarşı, [Böyük Palatanın qərarı], ərizələr N 39221/98 və 41963/98, b. 249, AİHM 2000-VIII). Bundan başqa, Konvensiyadan və xüsusən də 1-ci maddədən belə nəticə çıxır ki, Konvensiyanı ratifikasiya edərkən iştirakçı dövlətlər daxili qanunvericiliklərinin Konvensiyaya uyğunluğunu təmin etməyi öhdələrinə götürürlər. Buna görə də, ərizəçinin vəziyyətinin adekvat qaydada düzəldilməsinin qarşısını ala biləcək hər hansı maneələri aradan qaldırmaq cavabdeh dövlətin vəzifəsidir ((bax: Maestrinin işi üzrə yuxarıda adı çəkilən qərar, b. 47).
  1. Hazırkı işdə ərizəçinin artıq məruz qaldığı maddi ziyana gəldikdə, Məhkəmə hesab edir ki, Konvensiyanın pozulması, şübhəsiz ki, ərizəçiyə əhəmiyyətli ziyan vurub. Qanunun aliliyinin təməl prinsipləri pozulmaqla qanunsuz olaraq həbsdə saxlanılan ərizəçi məyusedici situasiyadadır və bu situasiyanı düzəltmək iqtidarında deyil. O, həm Acarıstan hakimiyyət orqanlarının onun barəsində təxminən üç il əvvəl çıxarılmış bəraət hökmünə əməl etməkdən imtina etmələri ilə, həm də onları məhkəmə hökmünə tabe olmağa məcbur etməyə yönələn mərkəzi hakimiyyət orqanlarının uğursuz cəhdləri ilə üzləşməli olub.
  1. Maddi ziyana gəldikdə, ərizəçinin həbsə qədərki aylıq gəlirlərinə dair sübut olmadığına görə Məhkəmənin dəqiq hesablama aparmaq imkanı yoxdur. Lakin o, hesab edir ki, ərizəçi 29 yanvar 2001-ci ildən bəri səbəbsiz yerə həbsdə saxlanılarkən qaçılmaz olaraq bu cür itkiyə məruz qalıb, halbuki o, iş tapmaq və fəaliyyətlərini bərpa etmək imkanına malik olsaydı, belə olmazdı.
  2. Buna görə də, Məhkəmə ədalət prinsipi əsasında və presedent hüququ ilə bərqərar edilmiş meyarlara uyğun surətdə qərar çıxararaq, 29 yanvar 2001-ci ildən bu qərarın qəbul edildiyi tarixədək olan müddət üçün ərizəçinin məruz qaldığı bütün ziyanları birlikdə götürməklə, ərizəçiyə 150.000 avro təyin edir, bu məbləğdən tutula bilən hər hansı əlavə dəyər vergisi (ƏDV) məbləği onun üzərinə əlavə olunmalıdır.
  3. Gürcüstan dövlətinin müəyyən edilmiş pozuntuya son qoymaq üçün Nazirlər Komitəsinin nəzarəti altında görməli olduğu tədbirlərə gəldikdə (yuxarıda 198-ci bəndə bax), Məhkəmə xatırladır ki, onun qərarları mahiyyətcə deklarativ xarakter daşıyır və ümumiyyətlə, Konvensiyanın 46-cı maddəsində nəzərdə tutulmuş öhdəliyini yerinə yetirmək üçün öz daxili hüquq sistemində tətbiq edilməli olan vasitələri seçmək ilk növbədə müvafiq dövlətin öz işidir, bu şərtlə ki, həmin tədbirlər Məhkəmənin qərarında əks olunmuş rəylərə uyğun olsun (digər qərarlar arasında bax: Skotsari və Ciuntanın işi üzrə yuxarıda adı çəkilən qərar, b. 249; Brumaresku Rumıniyaya qarşı (əvəzin ədalətli ödənilməsi), [Böyük Palatanın qərarı], b. 20, AİHM 2001-I; Akdivar və başqaları Türkiyəyə qarşı (50-ci maddə), 1 aprel 1998-ci il tarixli qərar, Qərar və qərardadlar toplusu 1998-II, s. 723-724, b. 47; və Marks Belçikaya qarşı, 13 iyun 1979-cu il tarixli qərar, A seriyaları, c. 31, s. 25, b. 58). Məhkəmə qərarının icra üsulu ilə bağlı bu sərbəstlik Konvensiyaya əsasən zəmanət verilən hüquq və azadlıqların (1-ci maddə) təmin olunmasında iştirakçı dövlətlərin üzərinə qoyulan əsas öhdəliyi müşayiət edən seçim azadlığının əks etdirir (müvafiq dəyişikliklərlə bax: Papamixalopulos və başqaları Yunanıstana qarşı (50-ci maddə), 31 oktyabr 1995-ci il tarixli qərar, A seriyaları, c. 330B, s. 58-59, b. 34). Lakin öz xarakterinə görə hazırkı işdə müəyyən edilmiş pozuntu onun düzəldilməsi üçün tələb olunan tədbirlərlə bağlı hər hansı real seçim imkanı vermir.
  1. Belə olan təqdirdə, işin konkret hallarını və Konvensiyanın 5-ci maddəsinin 1-ci bəndinin və 6-cı maddəsinin 1-ci bəndinin pozuntusuna (yuxarıda 176-cı və 184-cü bəndlərə bax) təcili surətdə son qoyulması zərurətini nəzərə olaraq, Məhkəmə hesab edir ki, cavabdeh dövlət ərizəçinin mümkün qədər tez bir zamanda azadlığa buraxılmasını təmin etməlidir.

B. Məhkəmə xərcləri və digər məsrəflər

  1. Ərizəçi məhkəmə xərclərinə və digər məsrəflərə görə 37.000 avro məbləğini tələb etdi, həmin məbləğin bölgüsü aşağıdakı kimidir: 2.000 avro – Məhkəmədəki icraatda çəkilmiş katiblik xərcləri və tərcümə xərclərinə görə; 1.800 avro – daxili məhkəmələrində ərizəçinin müdafiəsinin hazırlanması ilə əlaqədar olaraq onun vəkillərinin Tbilisi ilə Batumi arasında etdikləri səfərlərin xərclərinə görə; və 42.000 ABŞ dolları (təxminən 33.200 avro) – daxili məhkəmələrdəki və Avropa Məhkəməsindəki icraatda ərizəçinin vəkili olmuş cənab Xatiaşvilinin qonorarına görə. Ərizəçinin oğlu ilə cənab Xatiaşvili arasında 30 noyabr 2000-ci ildə bağlanmış müqavilədən savayı ərizəçi iddialarını təsdiq etmək üçün Məhkəmə Reqlamentinin 60-cı Qaydasının 2-ci bəndi ilə tələb olunan hər hansı sübutedici sənəd təqdim etmədi. Müqavilədə deyilir: “Əgər Gürcüstan Ali Məhkəməsində cənab Tengiz Assanidzenin işi uğurla bitsə və cənab Tengiz Assanidze azad edilsə, onun oğlu cənab Xatiaşviliyə 42.000 ABŞ dolları məbləğini ödəməyi öhdəsinə götürür”.
  1. Hökumət bu məsələyə dair hər hansı şərh vermədi.
  2. Məhkəmə qeyd edir ki, bu iş yazılı izahatların iki silsiləsinə və bir şifahi dinləmənin keçirilməsinə səbəb olub (yuxarıda 4, 9 və 16-cı bəndlərə bax). Bununla belə, Məhkəmə ərizəçinin tələblərini araşdıraraq və bir sıra qəbzlərin olmadığını nəzərə alaraq, əvəzi tələb olunan bütün məhkəmə xərclərinin və digər məsrəflərin yalnız pozuntuya son qoymaq məqsədi ilə çəkildiyinə əmin deyil. Məhkəmənin presedent hüququna əsasən, Məhkəmə yalnız müəyyən edilmiş Konvensiya pozuntusunu təşkil edən məsələnin aradan qaldırılması və ya kompensasiya olunması üçün faktiki və zəruri olaraq çəkilmiş xərclərin əvəzinin ödənilməsi barədə qərar çıxarır (digər qərarlar arasında bax: Tolstoy Miloslavski Birləşmiş Krallığa qarşı, 13 iyul 1995-ci il tarixli qərar, A seriyaları, c. 316B, s. 83, b. 77; Malama Yunanıstana qarşı (əvəzin ədalətli ödənilməsi), ərizə N 43622/98, b. 17, 18 aprel 2002). Məhkəmə həmçinin hazırda ayrı-ayrı iştirakçı dövlətlərdə qonorarların tariflərində böyük fərqlər olduğunu nəzərə alır və Konvensiyanın 41-ci maddəsi üzrə qonorarların qiymətləndirilməsində vahid yanaşma qəbul etməyi məqsədəuyğun saymır. Məhkəmə həmçinin xatırladır ki, o, dövlətdaxili ödəniş cədvəllərindən və praktikalarından asılı deyil, hərçənd ki, onlardan müəyyən yardımedici nəticələr çıxara bilər (digər qərarlarla yanaşı bax: M. Niderlanda qarşı, ərizə N 39339/98, b. 51, 8 aprel 2003).
  3. Məhkəmə ədalət prinsipi əsasında qərar çıxararaq və Avropa Şurası tərəfindən hüquqi yardım qismində artıq ərizəçiyə ödənilmiş məbləğləri nəzərə alaraq, ərizəçiyə 5.000 avro təyin edir, bu məbləğdən tutula bilən hər hansı ƏDV məbləği onun üzərinə əlavə olunmalıdır.

 C. İcranın gecikdirilməsinə görə faiz

  1. Məhkəmə məqsədəuyğun hesab edir ki, icranın gecikdirilməsinə görə faiz Avropa Mərkəzi Bankındakı borc dərəcəsinin yuxarı həddinə əsaslanmalıdır və onun üzərinə daha üç faiz əlavə olunmalıdır.

BU ƏSASLARA GÖRƏ MƏHKƏMƏ:

  1. Daxili hüquqi müdafiə vasitələrinin tükəndirilməməsi ilə bağlı ilkin etirazı (131-ci bənd) yekdilliklə rədd edir;
  2. Yekdilliklə qərara alır ki, barəsində şikayət edilən məsələlər Konvensiyanın 1-ci maddəsində nəzərdə tutulan mənada Gürcüstan dövlətinin “yurisdiksiyasındadır” və Konvensiyaya əsasən onlara görə məsuliyyəti yalnız Gürcüstan dövləti daşıyır (150-ci bənd);
  3. Yekdilliklə qərara alır ki, 1999-cu il oktyabrın 1-dən dekabrın 11-dək ərizəçinin həbsdə saxlanılması ilə bağlı Konvensiyanın 5-ci maddəsinin 1-ci bəndi üzrə verilmiş şikayətin müddəti ötürülmüşdür (161-ci bənd);
  4. Yekdilliklə qərara alır ki, 11 dekabr 1999-cu ildən 29 yanvar 2001-ci ilədək ərizəçinin həbsdə saxlanılması ilə bağlı Konvensiyanın 5-ci maddəsinin 1-ci bəndi üzrə şikayət Məhkəməyə baxılmaq üçün verilmiş məsələlərin hüdudlarından kənara çıxır (162-ci bənd);
  5. Yekdilliklə qərara alır ki, 29 yanvar 2001-ci ildən bəri Konvensiyanın 5-ci maddəsinin 1-ci bəndinin müddəaları pozulmaqla ərizəçi qanunsuz olaraq həbsdə saxlanılıb (176-cı bənd);
  6. Yekdilliklə qərara alır ki, ərizəçinin həbsdə saxlanıldığı yerlə bağlı məsələni Konvensiyanın 5-ci maddəsinin 1-ci bəndi üzrə ayrıca araşdırmağa ehtiyac yoxdur (178ci bənd);
  7. Yekdilliklə qərara alır ki, Konvensiyanın 3-cü maddəsi üzrə şikayət Məhkəmə baxışının hüdudlarından kənara çıxır (178-ci bənd);
  8. Üç səsə qarşı on dörd səslə qərara alır ki, 29 yanvar 2001-ci il tarixli hökm yerinə yetirilmədiyinə görə Konvensiyanın 6-cı maddəsinin 1-ci bəndi pozulub (184-cü bənd); 9. Üç səsə qarşı on dörd səslə qərara alır ki, 29 yanvar 2001-ci il tarixli hökm yerinə yetirilməməsi ilə bağlı şikayəti Konvensiyanın 5-ci maddəsinin 4-cü bəndi üzrə ayrıca araşdırmağa ehtiyac yoxdur (187-ci bənd);
  9. Yekdilliklə qərara alır ki, 29 yanvar 2001-ci il tarixli hökm yerinə yetirilməməsi ilə bağlı şikayəti Konvensiyanın 13-cü maddəsi üzrə ayrıca araşdırmağa ehtiyac yoxdur (187-ci bənd);
  10. Yekdilliklə qərara alır ki, Konvensiyanın 5-ci maddəsinin 3-cü bəndi üzrə şikayət gec verilmişdir (190-cı bənd);
  11. Yekdilliklə qərara alır ki, Konvensiyanın 10-cu maddəsinin 1-ci bəndi pozulmayıb (192-ci bənd);
  12. Yekdilliklə qərara alır ki, 4 saylı Protokolun 2-ci maddəsi üzrə şikayəti araşdırmağa ehtiyac yoxdur (194-cü bənd).
  13. Yekdilliklə qərara alır ki:
    1. cavabdeh dövlət ərizəçinin mümkün qədər tez bir zamanda azadlığa buraxılmasını təmin etməlidir (202-ci və 203-cü bəndlər);
    2. 29 yanvar 2001-ci ildən bu qərarın qəbul edildiyi tarixədək olan müddət üçün ərizəçinin məruz qaldığı bütün ziyanlara görə cavabdeh dövlət ərizəçiyə üç ay ərzində 150.000 (yüz əlli min) avro ödəməlidir, bu məbləğdən tutula bilən hər hansı əlavə dəyər vergisi məbləği onun üzərinə əlavə olunmalı və ödəniləcək məbləğ qərarın icra olunduğu tarixdə tətbiq edilən məzənnə üzrə Gürcüstan larisinə çevrilməlidir (201-ci bənd);
    3. məhkəmə xərclərinə və digər məsrəflərə görə cavabdeh dövlət ərizəçiyə üç ay ərzində 5.000 (beş min) avro ödəməlidir, bu məbləğdən tutula bilən hər hansı əlavə dəyər vergisi məbləği onun üzərinə əlavə olunmalı və ödəniləcək məbləğ qərarın icra olunduğu tarixdə tətbiq edilən məzənnə üzrə Gürcüstan larisinə çevrilməlidir (207-ci bənd);
    4. yuxarıda qeyd edilən üç aylıq müddət bitdikdən sonra öhdəlik icra edilənə qədər yuxarıda qeyd edilən ödənilməli məbləğin üzərinə Avropa Mərkəzi Bankındakı borc dərəcəsinin yuxarı həddinə bərabər olan adi faiz məbləği əlavə olunmalı və onun da üzərinə daha üç faiz əlavə olunmalıdır;
  14. Əvəzin ədalətli ödənilməsi haqqında ərizəçinin qalan tələblərini yekdilliklə rədd edir.

Qərar ingilis və fransız dillərində tərtib edilmiş və 8 aprel 2004-cü ildə Strasburqda İnsan Hüquqları Sarayında açıq dinləmədə elan olunmuşdur.

Luzius Vildhaber (Luzius WILDHABER), Sədr

Pol Mahoney (Paul MAHONEY), Katib

 

Konvensiyanın 45-ci maddəsinin 2-ci bəndinə və Məhkəmə Reqlamentinin 74-cü Qaydasının 2-ci bəndinə uyğun olaraq bu qərara aşağıdakı ayrıca rəylər əlavə olunur:

  1. cənab Lukaidesin qərarla üst-üstə düşən rəyi;
  2. cənab Kostanın qərarla qismən üst-üstə düşən rəyi;
  3. cənab Kostanın, ser Nikolas Bratsanın və xanım Tomassenin qərarla qismən üst-üstə düşən birgə rəyi.

HAKİM LUKAİDESİN QƏRARLA ÜST-ÜSTƏ DÜŞƏN RƏYİ

Bu işdə mən çoxluğun yanaşması ilə razılaşsam da Konvensiyanın 1-ci maddəsində nəzərdə tutulan mənada “yurisdiksiya” anlayışı barədə bir neçə söz demək istərdim. Bu məsələyə qərarın 137-ci və 138-ci bəndlərində toxunulub.

Mənim fikrimcə “yurisdiksiya” faktiki hakimiyyəti bildirir, yəni istər Yüksək Müqavilə Tərəfinin ərazisində, istərsə də həmin ərazidən kənarda dövlətin hər hansı şəxsə öz iradəsini tətbiq etmək imkanını bildirir. Buna görə də Yüksək Müqavilə Tərəfi Konvensiyaya əsasən dünyanın istənilən hissəsində həmin Tərəfin hakimiyyətini həyata keçirməsinin birbaşa təsirinə məruz qalan hər kəsə görə cavabdehlik daşıyır. Bu cür hakimiyyət müxtəlif formalar ala və qanuni və ya qanunsuz ola bilər. Adətən belə forma Yüksək Müqavilə Tərəfinin öz ərazisində hökumətin hakimiyyətidir, lakin o, həm də digər əraziyə ümumi nəzarəti əhatə edən (hətta bu cür nəzarət qanunsuz olsa belə) hakimiyyət formasına (bax: Loizidu Türkiyəyə qarşı (ilkin etirazlar), 23 mart 1995-ci il tarixli qərar, A seriyaları, c. 310), xüsusən də işğal olunmuş ərazilərə (bax: Kipr Türkiyəyə qarşı, [Böyük Palatanın qərarı], ərizə N 25781/94, AİHM 2001-IV) şamil oluna bilər. O, həmçinin hökumətin digər dövlətə siyasi, maliyyə, hərbi və ya digər əhəmiyyətli dəstəyi vasitəsilə orada dominantlıqdan və ya real təsirdən ibarət hakimiyyət formasına da şamil oluna bilər. Mənim fikrimcə, o, həm də dünyanın hər hansı hissəsində müvafiq Yüksək Müqavilə Tərəfinin həyata keçirdiyi istənilən növ hərbi və ya digər dövlət aksiyası formasını ala bilər (əks qərarla bağlı bax: Bankoviç və başqaları Belçika və başqalarına qarşı (qərardad), [Böyük Palatanın qərarı], ərizə N 52207/99, AİHM 2001- XII, həmin işə bu qərarda istinad edilib).

Burada yoxlama (test) həmişə ondan ibarət olmalıdır ki, konkret hərəkətə münasibətdə Konvensiya iştirakçısı olan Yüksək Müqavilə Tərəfinin “yurisdiksiyasında” olduğunu iddia edən şəxs sözügedən hərəkətin müvafiq dövlətin öz hakimiyyətini həyata keçirməsinin nəticəsi olduğunu sübut edə bilirmi? Dövlət hakimiyyətinin həyata keçirilməsinin nəticəsi olan hərəkətlərə görə Yüksək Müqavilə Tərəfinin məsuliyyətini istisna edən hər hansı digər şərh belə bir absurd mülahizəyə səbəb olardı ki, Konvensiya yalnız həmin Tərəfin qanuni və ya qanunsuz fiziki nəzarəti altında olan ərazi daxilində insan hüquqlarına hörmət etmək öhdəliklərini təsbit edir və həmin ərazidən kənarda, müəyyən müstəsna hallardan başqa (həmin halların mövcudluğu hər bir konkret iş üzrə müəyyən edilir), müvafiq iştirakçı dövlət cəzasız qalmaqla Konvensiyada təsbit olunmuş davranış standartlarına zidd davrana bilər. Hesab edirəm ki, Konvensiyanın məqsədinin işığında Konvensiya müddəalarının ağlabatan şərhi bizi belə bir nəticəyə gətirməlidir ki, Yüksək Müqavilə Tərəfləri fərdlər üçün nəticələr doğuran dövlət hakimiyyətini həyata keçirərkən hərəkət etdikləri hər bir halda Konvensiya Yüksək Müqavilə Tərəflərinin hamısı üçün davranış kodeksini təmin edir.

HAKİM KOSTANIN QƏRARLA QİSMƏN ÜST-ÜSTƏ DÜŞƏN RƏYİ

  1. Mən hakim həmkarlarımın belə bir rəyi ilə razılaşmağı qərara aldım ki, qərarın nəticə hissəsinin müddəalarında cavabdeh dövlətin Hökumətinin diqqətinə çatdırılan belə bir qeyd yer almalıdır ki, ərizəçinin azad edilməsi mümkün qədər tez bir zamanda təmin olunmalıdır.
  2. Mən bu məsələ ilə bağlı qeyd-şərtlərimi qısaca izah etmək istərdim.
  3. Məhkəmənin bu sahədəki presedent hüququ yaxşı məlumdur. Marksın işi üzrə qərarından[1] bəri Məhkəmə öz qərarlarını mahiyyət etibarı ilə deklarativ hesab edib, belə ki, o, Konvensiyanın pozuntusunu müəyyən etdikdə, dövlətin 46-cı maddə [2] üzrə öhdəliklərinin yerinə yetirilməsi üçün daxili hüquq sistemində tətbiq edilməli olan vasitələrin seçilməsini dövlətin öhdəsinə buraxır, həmin maddə dövlətlərin Məhkəmənin qərarlarına tabe olmaq öhdəliyini nəzərdə tutur.
  4. Beləliklə, vasitələrin seçilməsi ilə həmin vasitələr sayəsində konkret nəticə əldə etmək öhdəliyi arasındakı fərqin məqsədi subsidiarlıq prinsipi ilə Konvensiya tərəfindən qorunan hüquq və azadlıqların kollektiv təminatı arasında uzlaşmaya nail olmaqdır. Konvensiya pozuntusunu düzəltmək üçün cavabdeh dövlətin ümumi və fərdi tədbirlərinə nəzarət etmək vasitəsilə Məhkəmənin qərarlarının yerinə yetirilməsini təmin etmək adətən Məhkəmənin deyil, Avropa Şurasının Nazirlər Komitəsinin vəzifəsidir. Bu vəzifə də 46-cı maddədən irəli gəlir.
  5. Elə işlər olub ki, Məhkəmə dövlətin vasitələr seçmək imkanını məhdudlaşdırıb. Azadlıqdan məhrum etmə işlərində o, qərarın nəticə hissəsinin müddəalarında bildirib ki, dövlət ərizəçinin mülkiyyətini ona qaytarmalıdır[3]. Doğrudur, Məhkəmə bu öhdəliyə tam məcburi öhdəlik kimi baxmayıb, hərçənd ki, dövlətin “bu cür restitusiyanı” (ilkin vəziyyətin bərpasını) təmin etmədiyi işlərdə o, qərara alıb ki, dövlət ərizəçiyə müəyyən məbləğlər ödəməlidir. Başqa sözlə, bu cür hallarda restitutio in integrum (ilkin hüquqi vəziyyətin bərpası) yalnız məqsədəuyğun sayıldığı dərəcədə məcburidir (bu şərt həm də vicdanlı hərəkət edən üçüncü tərəflərin hüquqlarını qorumaq üçün zəruridir).
  6. İstənilən halda, dövlətin konkret nəticəyə nail olmasını tələb edən Məhkəmə qərarı Nazirlər Komitəsinin vəzifəsini asanlaşdırmaq baxımından əlverişli olsa da, müəyyən mənada həmin vəzifəni həm də bir qədər mürəkkəbləşdirmiş olur. 11 saylı Protokol qüvvəyə minənə qədər fəaliyyətdə olan sistemə əsasən, Nazirlər Komitəsi Məhkəmə qərarının icrasına nəzarətə görə məsuliyyət daşımaq[4] əvəzinə Konvensiyanın pozulduğu barədə özü qərar çıxardığı hallarda[5] dövlətlər Nazirlər Komitəsinin istənilən qərarına məcburi qərar kimi yanaşmalıdırlar[6]. Cari sistemə əsasən, dövlətin Nazirlər Komitəsi qarşısındakı bu öhdəliyi, ən azı zahirən, yoxa çıxıb, hərçənd ki, bu, Nazirlər Komitəsinin yeni redaksiyada 46-cı maddənin 2-ci bəndinə uyğun olaraq məhkəmə qərarının icrasına nəzarət edərkən həmin maddənin 1-ci bəndinə istinad etməsinə mane olmur, həmin bəddə deyilir: dövlətlər “Məhkəmənin onların tərəf olduqları işlər üzrə qəti qərarını icra etməyi öhdələrinə götürürlər”.
  7. Məhkəmə qərarının mətni nə qədər konkretdirsə, Nazirlər Komitəsinin dövlətlərin üzərinə qoyulan tədbirlərin icrasına nəzarət etmək vəzifəsi də hüquqi nöqteyi-nəzərdən bir o qədər asan olur. Lakin siyasi aspektdən bu mülahizə heç də həmişə doğru olmur, çünki həyata keçirilməli olan tədbirlərlə bağlı Nazirlər Komitəsinin heç bir seçimi olmur, cavabdeh dövlətin ixtiyarında yalnız bir alternativ olur: ya Məhkəmənin qərarını yerinə yetirmək (bu, bütün hallarda ən yaxşı yoldur), ya da situasiyanın dondurulması riskinə baş vurmaq.
  8. Bu baxımdan hazırkı iş düşünmək üçün xeyli dərəcədə imkan yaradır. Təxminə üç il əvvəl yekun məhkəmə qərarı ilə bəraət almış şəxsin hər hansı hüquqi əsas olmadan həbsdə saxlanılmaqda davam etməsi ədalət mühakiməsinə kobudcasına məhəl qoymamaq deməkdir və Məhkəmə buna nümunəvi qətiyyətlə reaksiya verməlidir, lakin eyni zamanda qərarın icrasının praktiki çətinlikləri məsələyə ehtiyatla yanaşmağı tələb edir. Baxmayaraq ki, Acarıstan Muxtar Respublikasının hakimiyyət orqanları indiyədək ərizəçini buraxmalı idilər, bu, mərkəzi hakimiyyət orqanlarının istəyindən asılı deyildi[7], onlar həmin orqanları dəfələrlə ərizəçini həbsxanadan azad etməyə çağırmış və buna nail olmağa çalışmışdılar. Bu baxımdan qərarın 59-71-ci bəndləri kifayət qədər aydındır. Buna görə də belə bir sual ortaya çıxır ki, Məhkəmə öz presedent hüququnda irəliyə doğru bu addımı atmaq üçün daha münasib imkanın yaranmasını gözləməli idimi? Analoji olaraq, belə risk varmı ki, Nazirlər Komitəsi açıq-aydın qanuna uyğun olsa da praktikada olduqca mürəkkəb olan bir situasiya ilə üzləşəcək?
  1. Mən bu etirazların hər biri barədə düşünmüşəm. Mənim onları rədd etməyimdə iki cür mülahizələr silsiləsi rol oynayıb. Ən mühüm bir amili təşkil edən prinsipə gəldikdə, qanunsuz qərara son qoymaq üçün yeganə üsul məhbusu azadlığa buraxmaq olduğu halda (hüquqi) vasitələri seçmək imkanını Gürcüstanın öhdəsinə buraxmaq məntiqsizlik və hətta mənəviyyatsızlıq olardı. Faktlar nöqteyi-nəzərindən cavabdeh dövlətlə onun muxtar qurumu arasındakı münasibətlər əhəmiyyətli dərəcədə dəyişdiyi və hazırda təkamülə uğradığı bir vaxtda Məhkəmənin öz qərarında qəbul etdiyi formul həddən artıq uzun sürmüş kobud haqsızlığa son qoyulmasına kömək etməlidir, xüsusən ona görə ki, cənab Assanidze azadlığa buraxılana qədər Gürcüstan Konvensiyanın 5-ci maddəsinin 1-ci bəndinin davamlı pozuntusuna görə məsuliyyət daşımaqda davam edəcək.
  2. İstənilən halda, ümid edirəm ki, bu qərarın ardınca ərizəçi mümkün qədər tezliklə azadlığa buraxılacaq. Həmçinin qeyd etmək istərdim ki, Məhkəmə, mənim fikrimcə, mülkiyyətin bərpası ilə bağlı yuxarıda qeyd edilən işlərdən bəri irəliyə doğru təqdirəlayiq və məntiqli addım atıb, belə ki, o, nəinki Gürcüstanın ərizəçinin azadlığa buraxılmasını təmin etməyəcəyi təqdirdə ərizəçiyə kompensasiya ödəməsi barədə qərar çıxarıb, həmçinin qərara alıb ki, ödəniş öhdəliyi azadlığa buraxılma öhdəliyinə əlavədir və heç bir halda həmin öhdəliyin əhəmiyyətini azaltmır.

HAKİMLƏR KOSTA, Ser NİKOLAS BRATSA VƏ TOMASSENİN QƏRARLA QİSMƏN ÜST-ÜSTƏ DÜŞƏN BİRGƏ RƏYİ

Biz Məhkəmədəki çoxluğun gəldiyi nəticə ilə və gətirdiyi əsaslarla tam razıyıq, yalnız bu rəylə razı deyilik ki, ərizəçiyə bəraət vermiş hökmün yerinə yetirilməməsinin Konvensiyanın 6-cı maddəsinin 1-ci bəndini pozması barədə qərar çıxarıldığına görə 5-ci maddənin 4-cü bəndi üzrə şikayətə ayrıca baxmağa ehtiyac yoxdur. Bizim fikrimizcə, bu rəy tam əksinə dəyişdirilməli və işi 6-cı maddə üzrə araşdırmağın zəruri olmadığı qeyd edilərək 5-ci maddənin 4-cü bəndinin pozuntusu müəyyən edilməli idi.

Ərizəçinin Konvensiya əsasında tələbinin mahiyyəti ondan ibarətdir ki, ona qarşı irəli sürülmüş bütün ittihamlar üzrə Gürcüstan Ali Məhkəməsinin yekun qərarı ilə bəraət almasına baxmayaraq, o, 29 yanvar 2001-ci ildən bəri daxili qanunvericilik pozulmaqla və hər hansı hüquqi əsas olmadan həbsdə saxlanılmaqda davam edib. Bu, Məhkəmənin tam haqlı olaraq belə qənaətə gəlməsi ilə nəticələnib ki, ərizəçi həmin tarixdən bəri 5-ci maddənin 1-ci bəndinin müddəaları pozulmaqla qanunsuz olaraq həbsdə saxlanılıb.

Ali Məhkəmənin ərizəçiyə bəraət vermiş qərarını yerinə yetirməkdən imtinanın əlavə olaraq Konvensiyanın 6-cı maddəsini də pozduğu barədə qərar çıxararkən Məhkəmədəki çoxluq ilk dəfə Hornsbi Yunanıstana qarşı işdə (19 mart 1997-ci il tarixli qərar, Qərar və qərardadlar toplusu, 1997-II) ifadə edilmiş aşağıdakı prinsipi bu işə uyğunlaşdırıb və tətbiq edib: dövlətin daxili hüquq sistemi məcburi qüvvəyə malik yekun məhkəmə qərarının işdəki tərəflərdən birinin ziyanına olaraq icrasız saxlanılmasına icazə versəydi, “məhkəmə araşdırması hüququ” (məhkəməyə müraciət hüququ onun bir aspektini təşkil edir) xəyali hüquq olardı. Həmin iş üzrə qərarında Məhkəmə fikrini davam etdirərək qeyd edib ki, belə düşünmək ağlasığmaz olardı ki, 6-cı maddənin 1-ci bəndi ədalətli, açıq və vaxtında keçirilən prosesdə tərəflərə verilən prosessual təminatları təfsilatlı şəkildə təsvir etməli, həm də eyni zamanda həmin prosesin sonunda çıxarılmış bəraət qərarının icrasını müdafiə etməməlidir.

Lakin Məhkəmənin Hornsbinin işi üzrə qərarı və həmin işdə bəyan edilmiş prinsiplərin tətbiq edildiyi sonrakı qərarlar cinayət proseslərindən daha çox, mülki prosesləri əhatə edir. Biz əmin deyilik ki, həmin işlərdə Məhkəmənin gətirdiyi əsaslar, yəni məhkəməyə müraciət hüququ, məhkəmə qərarlarının icrası və məcburi qüvvəyə malik yekun qərarın icrası üçün zəruri tədbirlərin görülməsi barədə bildirdiyi fikirlər (Hornsbinin işi üzrə qərarın 40-45-ci bəndlərinə bax) cinayət prosesində müttəhimin məsələsinə də şamil oluna bilər. Bu sözlər xüsusən indiki işdə olduğu kimi o hallara aiddir ki, müttəhim məhkəmənin yekun qərarı ilə bəraət alır və ümumiyyətlə milli hakimiyyət orqanlarının icra etməli olduğu çətin bir şey yoxdur, qərarın icrası üçün də heç bir tədbir görmək zərurəti yoxdur. Bundan başqa, Məhkəmənin Hornsbinin işi üzrə qərarda 6-cı maddədə nəzərdə tutulmuş prosessual təminatların xəyali olacağı barədə bildirdiyi fikir, Konvensiya orqanlarının oturuşmuş presedent hüququnu nəzərə alsaq (həmin presedent hüququna görə, bəraət almış ərizəçi heç bir halda həmin prosessual təminatların qurbanı olduğunu iddia edə bilməz), müttəhimin bəraət aldığı işdə çox az əhəmiyyət kəsb edərdi.

Üstəlik, Məhkəmənin 5-ci maddənin (bu iş, təbii ki, şəxsin azadlığı və təhlükəsizliyi sahəsinə aid olan həmin maddə ilə bağlıdır) pozulduğunu müəyyən etməsinin kökündə milli hakimiyyət orqanları tərəfindən Ali Məhkəmənin hökmünün yerinə yetirilməməsi durduğuna görə biz istənilən halda xüsusi olaraq həmin hökmün yerinə yetirilməməsi ilə bağlı 6-cı maddə üzrə ayrıca və əlavə qərar çıxarılmasına heç bir zərurət görmürük.

Digər tərəfdən, biz hesab edirik ki, azadlıqdan məhrum edilmiş şəxsə məhkəmə prosesinə başlamaq hüququ verən 5-ci maddənin 4-cü bəndi üzrə ayrıca və fərqli problem mövcuddur, həmin proses vasitəsilə həbsin qanuniliyi məsələsinə tez bir zamanda baxılmalı və həbs qanunsuzdursa, şəxsin azad edilməsi barədə qərar çıxarılmalıdır. Bu maddədən belə bir tələb irəli gəlir ki, milli hakimiyyət orqanları azad edilmə barədə bu cür qərarı dərhal yerinə yetirməlidirlər. Hökumət iddia edir ki, ərizəçi hər zaman həbsdə saxlanılmasının qanuniliyindən və mahiyyətindən daxili məhkəmələrə şikayət etmək imkanına malik olub. Ola bilsin ki, bu, formal olaraq belədir, lakin bu cür arqumentlər belə bir reallığı qətiyyən nəzərə almır ki, bu cür müraciət faydasız olacaqdı. Hazırkı işdə Ali Məhkəmə ərizəçinin ittiham hökmünü ləğv etməklə və ona qarşı cinayət işinə xitam verməklə kifayətlənməyib. O, daha da irəliyə gedərək onun dərhal azad edilməsi barədə qərar çıxarıb. Azad edilmə qərarı ərizəçinin qanunsuz olaraq həbsdə saxlanılmaqda davam etməsinə qarşı şikayəti üzrə prosesdə deyil, ərizəçiyə qarşı cinayət prosesinin sonunda çıxarılsa da, hakimiyyət orqanlarının üç ildən artıq müddət ərzində Gürcüstan Ali Məhkəməsinin qərarına hörmət etməkdən və ya onu icra etməkdən davamlı olaraq imtina etmələri hazırkı şikayət üzrə işdə hüquqi müdafiə vasitələrinin səmərəsiz olduğunu və dövlətin Konvensiyanın 5-ci maddəsinin 4-cü bəndi üzrə öhdəliyini pozduğunu aydın şəkildə göstərir.

[1] Marks Bekçikaya qarşı, 13 iyun 1979-cu il tarixli qərar, A seriyaları, c. 31, s. 25, b. 58.

[2] Konvensiyanın keçmiş 53-cü maddəsi.

[3] Bax: Papamixalopulos və başqaları Yunanıstana qarşı (50-ci maddə), 31 oktyabr 1995-ci il tarixli qərar, A seriyaları, c. 330-B; və Brumaresku Rumıniyaya qarşı (əvəzin ədalətli ödənilməsi), [Böyük Palatanın qərarı], ərizə N 28342/95, AİHM 2001- I).

[4] Konvensiyanın keçmiş 54-cü maddəsinə əsasən.

[5] Ona görə ki, Konvensiyanın keçmiş 32-ci maddəsinə əsasən onun bu cür səlahiyyəti vardı.

[6] Həmin maddənin 4-cü bəndinə uyğun olaraq.

[7] Hazırkı qərar Konvensiyanın pozulmasına görə məsuliyyəti haqlı olaraq yalnız onların üzərinə qoyub (yuxarıda 150-ci bəndə bax).

Facebook Twitter Youtube

MRG © 2020