© tərcümə – aihmaz.org
BEŞİNCİ BÖLMƏ
ƏSGƏROV AZƏRBAYCANA QARŞI
(Ərizə no. 52482/10)
QƏRAR
STRASBURQ
16 Dekabr 2021
Bu qərar qətidir. Ona redaktə xarakterli düzəlişlər edilə bilər
Əsgərov Azərbaycana qarşı işində,
Avropa İnsan Haqları Məhkəməsinin (Beşinci Bölmə) Palatası aşağıdakı heyətdən ibarət tərkibdə toplaşaraq:
Ganna Yudkivska, Sədr,
Arnfinn Bårdsen,
Mattias Guyomar, hakimlər,
və Martina Keller, İclas katibi,
İnsan Hüquqlarının və Əsas Azadlıqların Müdafiəsi haqqında Konvensiyanın (“Konvensiya”) 34-cü maddəsinə uyğun olaraq, Azərbaycan vətəndaşı Cənab Ramiz Teyyub oğlu Əsgərov tərəfindən 3 sentyabr 2010-cu il tarixdə Azərbaycan Respublikasına qarşı Məhkəməyə təqdim olunmuş ərizəni (no. 52482/10);
Konvensiyanın 34-cü maddəsi və Konvensiyanın 1 Saylı Protokolun 1-ci maddəsi ilə bağlı şikayətlər haqda Azərbaycan Hökumətinin (“Hökumət”) təmsilçisi Cənab Ç.Əsgərovun məlumatlandırılması və ərizənin qalan hissəsinin qəbuledilməz sayılması haqqında qərarı;
tərəflərin təqdimatlarını;
nəzərə alaraq,
25 noyabr 2021-ci il tarixdə xüsusi müzakirə aparıb,
həmin tarixdə aşağıdakı qərarı qəbul edir:
GİRİŞ
1. Hazırkı iş ərizəçinin dövlət torpaqlarının özəlləşdirilməsinə yönəlik tələblərinin yerli hakimiyyət orqanları tərəfindən rədd edilməsi nəticəsində ərizəçinin öz əmlakından dinc istifadə hüququna müdaxilə və işin materiallarının ərizəçinin vəkilinin ofisindən götürülməsi ilə əlaqədar olaraq onun fərdi şikayət hüququnun pozuntusu iddiaları ilə bağlıdır. Ərizə Konvensiyanın 34-cü maddəsi və Konvensiyanın 1 saylı Protokolunun 1-ci maddəsi çərçivəsində problemləri gündəmə gətirir.
FAKTLAR
2. Ərizəçi 1948-ci ildə anadan olub və Bakı şəhərində yaşayır. Onu Məhkəmə qarşısında Azərbaycanda fəaliyyət göstərən vəkil cənab İ.Əliyev təmsil edib.
3. Hökumət onun səlahiyyətli nümayəndəsi cənab Ç. Əsgərov tərəfindən təmsil olunub.
4. İşin halları ilə bağlı tərəflərin təqdim etdikləri məlumatlar aşağıdakı kimi ümumiləşdirilə bilər.
I. YERLİ PROSEDURLAR
5. 12 yanvar 2001-ci il tarixdə Sumqayıt Şəhər İcra Hakimiyyəti 0,64 ha torpaq sahəsini İ. şirkəti üçün ayırıb, şirkət daha sonra həmin sahənin 0,12-ci hektarlıq hissəsində kəsimxana və ət emalı müəssisəsindən (“emal müəssisəsi”) ibarət kommersiya əmlak kompleksi tikib və daha sonra onu özəlləşdirib. 8 oktyabr 2003-cü il tarixdə İ. şirkəti həmin obyekti ərizəçiyə satıb və alqı-satqı müqaviləsi həmin gün notarius tərəfindən təsdiqlənib. 20 oktyabr 2003-cü il tarixdə Daşınmaz Əmlakın Dövlət Reyestri ərizəçiyə emal müəssisəsinə mülkiyyət hüququ haqqında şəhadətnamə verib (alqı-satqı müqaviləsinin surətləri və mülkiyyət şəhadətnaməsi işin materiallarında yoxdur). İş materiallarından ərizəçinin sonradan, qeyri-müəyyən bir tarixdə istehsalat obyektinin yerləşdiyi ərazinin yanında hər hansı icazə almadan yeni tikililər inşa etdiyi görünməkdədir.
6. 3 iyul 2007-ci il tarixdə ərizəçi Dövlət Əmlakının İdarə Edilməsi üzrə Dövlət Komitəsinə müraciət edib, Komitədən 0,64 ha torpaq sahəsini ona satmağı xahiş edib. Komitə 13 iyul 2007-ci il tarixdə cavab verib ki, təqdim olunmuş sənədlərə baxıldıqdan sonra qərar barədə ərizəçiyə məlumat veriləcək.
7. Müraciəti üzrə qəbul edilmiş hər hansı qərarla bağlı əlavə məlumat almayan ərizəçi 3 avqust 2007-ci il tarixdə Komitəyə qarşı məhkəmədə iddia qaldırıb. Daxili məhkəmələrdən xahiş edib ki, Komitənin onun sözügedən torpaq sahəsini özəlləşdirmək hüququna müdaxilə etməklə qanunsuz hərəkət etdiyini müəyyən edən, Komitənin üzərinə qanunsuz hərəkətlərinə son qoymaq vəzfiəsi qoyan qərar qəbul etsin. 5 mart 2010-cu il tarixdə Ali Məhkəmə Komitənin qanunsuz hərəkət etdiyinə dair heç bir sübutun olmaması və Komitənin cavabının sözügedən torpaq sahəsinin özəlləşdirilməsi barədə qərar verilməsi üçün əsas olmadığı haqda aşağı instansiya məhkəmələrinin əsaslandırmasını dəstəkləyərək ərizəçinin iddiasını yekun qərarı ilə rədd edib,
8. 2011-ci ildə qeyri-müəyyən bir tarixdə ərizəçi eyni torpaq sahəsinin özəlləşdirilməsi üçün yenidən Komitəyə müraciət edib. Komitə 4 aprel 2011-ci il tarixdə emal obyektinin yerləşdiyi ərazinin yanındakı dövlətə məxsus torpaqda yeni tikililər tikmiş olması və onların heç bir hüquqi sənədinin olmaması əsası ilə ərizəçiyə sözügedən torpaq sahəsini satmaqdan imtina edib.
9. Ərizəçi Komitəyə qarşı yeni iddialar qaldıraraq, yerli məhkəmələrdən torpaq sahəsinin özəlləşdirilməsinə qərar verməyi və ona 100.000 Azərbaycan manatı məbləğində kompensasiya təyin etməyi xahiş edib. 5 avqust 2014-cü il tarixli yekun qərarı ilə Ali Məhkəmə onun iddiasını təmin etməyib. Daxili məhkəmələr digər xüsusatlarla yanaşı, ərizəçinin dövlət torpaqlarında icazəsiz tikililər inşa etdiyinə və “Dövlət əmlakının özəlləşdirilməsi haqqında” Qanuna əsasən, dövlət əmlakının satıcısı kimi çıxış etmək səlahiyyətinə malik olmasına rəğmən Komitənin dövlət mülkiyyətində olan torpaq sahələrini özəlləşdirməyə məcbur edilməməli olduğunu vurğulayıb.
II. ƏRİZƏÇİNİN HÜQUQİ NÜMAYƏNDƏSİNİN OFİSİNDƏ AXTARIŞ APARILMASI VƏ GÖTÜRMƏ HƏYATA KEÇİRİLMƏSİ
10. 8 avqust 2014-cü il tarixində ərizəçini Məhkəmə qarşısında təmsil edən cənab Əliyevə qarşı cinayət işi başlanılıb və bu cinayət işi onun Məhkəməyə təqdim etdiyi ayrıca şikayətin predmeti olub (bax: Əliyev Azərbaycana qarşı, № 68762/14 və 71200/14). 20 sentyabr 2018). 8 və 9 avqust 2014-cü il tarixlərində istintaq orqanları cənab Əliyevin ofisindən çoxlu sayda sənədləri, o cümlədən, cənab Əliyevin nümayəndə kimi ixtiyarında olan Məhkəmədə baxılan ərizələrlə bağlı bütün iş materiallarını götürüblər. Hazırkı işə aid materialların hamısı götürülüb. Götürmə və müvafiq icraatla bağlı faktlar Ənnağı Hacıbəyli Azərbaycana qarşı (№ 2204/11, §§ 21-28, 22 oktyabr 2015-ci il) işində daha ətraflı təsvir edilib.
11. 25 oktyabr 2014-cü ildə götürülmüş sənədlərin bir qismi cənab Əliyevin vəkilinə qaytarılıb.
UYĞUN HÜQUQİ ÇƏRÇİVƏ
I. DÖVLƏT ƏMLAKININ ÖZƏLLƏŞDİRİLMƏSİ HAQQINDA 16 MAY 2000-Cİ İL QANUNU
12. Qanunun 1.0.2-ci maddəsinə əsasən, dövlət əmlakı bu barədə müvafiq dövlət orqanları tərəfindən qərar qəbul edildiyi andan özəlləşdirməyə açıqdır.
13. Qanunun 15-ci maddəsində göstərilir ki, özəlləşdirmə haqqında qərarda özəlləşdirmənin məqsədəuyğunluğu əsaslandırılmalı və onun həyata keçirilməsi üsulları göstərilməlidir.
II. PREZİDENTİN 19 DEKABR 1997-Cİ İL TARİXLİ 659 NÖMRƏLİ FƏRMANI İLƏ TƏSDİQ EDİLMİŞ ÖZƏLLƏŞDİRİLMİŞ MÜƏSSİSƏLƏRİN YERLƏŞDİYİ TORPAQ SAHƏLƏRİNİN SATIŞ QAYDALARININ ƏSASNAMƏSİ
14. Əsasnamənin 3-cü maddəsində nəzərdə tutulmuşdur ki, Özəlləşdirilən müəssisə və obyektlərin yerləşdiyi torpaq sahələrinin satın alınmasının subyektləri (alıcıları) qanunvericiliyə uyğun olaraq Azərbaycan Respublikasının fiziki və hüquqi şəxsləri ola bilərlər.
15. Əsasnamənin 4-cü və 11-ci maddələri özəlləşdirilən müəssisələrin mülkiyyətçilərinin belə torpaq sahələrini almaqda üstünlük hüququna malik olmasını və Komitənin ilk növbədə həmin torpaq sahələrini satınalma üçün həmin mülkiyyətçilərə təklif etməsini nəzərdə tutur.
HÜQUQ
I. KONVENSİYANIN 1 SAYLI PROTOKOLUNUN 1-Cİ MADDƏSİNİN POZUNTUSU İDDİASI
16. Ərizəçi şikayət edib ki, yerli hakimiyyət orqanlarının onun sözügedən torpaq sahəsinin özəlləşdirilməsinə dair müraciətlərindən imtina etməsi onun Konvensiyanın 1 saylı Protokolunun 1-ci maddəsində nəzərdə tutulmuş hüquqlarına müdaxilə təşkil edib. Həmin maddədə vurğulanır ki:
“Hər bir fiziki və hüquqi şəxs öz mülkiyyətindən maneəsiz istifadə hüququna malikdir. Heç kəs, cəmiyyətin maraqları naminə və qanunla və beynəlxalq hüququn ümumi prinsipləri ilə nəzərdə tutulmuş şərtlər istisna olmaqla, öz mülkiyyətindən məhrum edilə bilməz.
Yuxarıdakı müddəalar dövlətin, ümumi maraqlara müvafiq olaraq, mülkiyyətdən istifadəyə nəzarəti həyata keçirmək üçün yaxud vergilərin və ya digər rüsum və ya cərimələrin ödənilməsini təmin etmək üçün zəruri hesab etdiyi qanunları yerinə yetirmək hüququnu məhdudlaşdırmır”.
17. Hökumət torpaq sahəsində icazəsiz tikililər inşa etdiyinə görə, sözügedən torpaq sahəsinin mülkiyyət hüququnu əldə etmək üçün ərizəçinin “qanuni gözlənti”yə sahib olmadığını bildirib. Bundan başqa əlavə edib ki, emal obyekti ərizəçi ilə özəl bank arasında bağlanmış ipoteka müqaviləsinin obyekti olduğu, ərizəçinin həmin müqavilənin şərtlərinə əməl etməməsi və sonradan başqa şəxsə satıldığı üçün ərizəçi torpaq sahəsini almaq və özəlləşdirmək üçün üstünlük hüququnu itirib (yuxarıda göstərilən müqaviləyə dair müvafiq sənədlərin surətləri Məhkəməyə təqdim edilməyib). Ərizəçi daxili qanunvericiliyə, xüsusən də özəlləşdirilmiş müəssisələrin yerləşdiyi torpaq sahələrinin satışı haqqında Əsasnamənin (“Əsasnamə”) müddəalarına söykənərək, sözügedən torpaq sahəsini özəlləşdirmək haqqının olduğunu vurğulayaraq bununla razılaşmayıb (yuxarıda 14-15-ci bəndlərə bax). O, emal obyektinin ipoteka müqaviləsi əsasında satılmasına münasibət bildirməyib.
18. Məhkəmə istehsal müəssisəsinin satışı ilə bağlı yuxarıda qeyd olunan məsələyə aydınlıq gətirməyi zəruri hesab etmir, çünki şikayət istənilən halda aşağıdakı səbəblərə görə qəbuledilməzdir.
19. Məhkəmə bir daha xatırladır ki, ərizəçi 1 saylı Protokolun 1-ci maddəsinin pozuntusunu yalnız o halda iddia edə bilər ki, mübahisələndirilən qərarlar həmin müddəanın mənası daxilində onun “əmlakına” aid olsun. “Əmlak” anlayışı “mövcud əmlak”la məhdudlaşmır, həm də iddiaçının ən azı ondan səmərəli istifadə etmək üçün ağlabatan və “legitim gözləntisi” olduğunu iddia edə biləcəyi aktivləri, o cümlədən iddiaları əhatə edə bilər. “Gözlənti” ya qanunvericilik müddəasına, ya da sözügedən əmlak marağı ilə əlaqəli olan hüquqi akta əsaslanırsa, “qanunidir”. Hər bir halda araşdırılmalı olan məsələ bütövlükdə araşdırılan işin hallarının ərizəçiyə 1 saylı Protokolun 1-ci maddəsi ilə qorunan maddi marağa dair mülkiyyət hüququ verib-verməməsinin müəyyən olunmasıdır (bax: Saqinadze və başqaları Gürcüstana qarşı, № 18768/05, § 103, 27 may 2010-cu il, və Keriman Tekin və başqaları Türkiyəyə qarşı, № 22035/10, § 41, 15 noyabr 2016-cı il).
20. Bunun əksinə olaraq, səmərəli şəkildə həyata keçirilməsi qeyri-mümkün olan mülkiyyət hüququnun tanınması ümidi, həmçinin şərtin yerinə yetirilməməsi nəticəsində qüvvədən düşə biləcək şərtə bağlı iddialar 1 saylı Protokolun 1-ci maddəsinin mənasında “mülkiyyət” hesab edilə bilməz (bax, digərləri içərisində, Qratzinger və Qratzingerova Çexiyaya qarşı (kk.) [GC], № 39794/98, § 69, AİHM 2002-VII, və Kopecký Slovakiyaya qarşı [GC], № 44912/98, § 35, AİHM 2004IX).
21. Məhkəmə qeyd edir ki, ərizəçinin xüsusi mülkiyyətində olan istehsal müəssisəsi 0,12 ha torpaq sahəsini tutduğu halda, o, ilkin olaraq I. şirkətinin istifadəsi üçün ayrılmış 0,64 ha torpaq sahəsinin özəlləşdirilməsini xahiş edib. Qanunun 4-cü maddəsi ərizəçinin yalnız onun emal müəssisəsinin yerləşdiyi dövlətə məxsus torpaq sahəsini almaqda üstünlük hüququnu müəyyən etmişdi ki, bu da hazırkı işdə 0,12 ha torpaq sahəsi idi. 0,64 ha ərazinin qalan hissəsi, yəni 0,52 ha dövlət mülkiyyəti olub və onun ərizəçinin istifadəsinə verilməsi barədə hər hansı qərar olmayıb. Belə şəraitdə ərizəçinin nə 1 saylı Protokolun 1-ci maddəsinə əsasən “əmlakı”, nə də müvafiq daxili qanunvericiliyə əsasən sözügedən torpağın həmin hissəsi üzərində mülkiyyət hüququnun əldə edilməsi ilə bağlı “legitim gözləntisi” yox idi. Beləliklə, şikayətin bu hissəsi Konvensiyanın 35.3. maddəsi baxımından Konvensiyanın müddəaları ilə ratione materiae (məzmun baxımından) bir araya sığmır və 35-ci maddənin 4-cü bəndinə uyğun olaraq rədd edilməlidir.
22. Ərizəçinin 0,12 ha torpaqla bağlı üstün satınalma hüququna gəldikdə, aydındır ki, bu hüquqlar “mövcud əmlaka” deyil, “iddialara” aid idi (bax: Gavella Xorvatiyaya qarşı (dek.), № 33244/ 02, AİHM 2006XII (çıxarışlar) və Engelmannová Çexiyaya qarşı (dek.), № 10280/06, 22 mart 2011-ci il). Məhkəmə təkrar edir ki, üstün satınalma hüququ yalnız mülkiyyət sahibi həmin əşyanı satmaq qərarına gəldikdə şəxsə digərlərindən öncə həmin əşyanı almaq hüququ verir. Bu hüquq bunu etmək istəməyən mülkiyyətçini əşyanı satmağa məcbur etməyi təmin etmi (bax: yuxarıda göstərilən Gavella işi).
23. Məhkəmə qeyd edir ki, daxili qanunvericiliyə əsasən, dövlət torpaqlarının özəlləşdirilmiş müəssisələrin sahiblərinə satılması ilə bağlı qərar vermək Komitənin səlahiyyətində idi və dövlət əmlakı yalnız belə qərar qəbul edildikdən sonra özəlləşdirməyə açıq hesab edilirdi. Əgər bu məqsədlə qərar çıxarılardısa, Komitə ilk növbədə torpağı özəlləşdirilmiş müəssisələrin sahiblərinə təklif etməli idi (bax: yuxarıda §§12, 14). Müvafiq olaraq, Komitə tərəfindən qərar qəbul edlmədiyi müddətcə, ərizəçi bu iddialarını təmin etdirə və üstün satınalma hüquqlarını həyata keçirə bilməzdi. Beləliklə, ərizəçinin istehsal müəssisəsinin yerləşdiyi dövlətə məxsus torpaq sahəsinin özəlləşdirilməsi baş verməsi mümkün olan, lakin dəqiq olmayan hadisə idi. Hazırkı işdə Komitə ərizəçinin iddialarının irəli sürüldüyü vaxt onun emal müəssisəsinin yerləşdiyi torpaq sahəsinin özəlləşdirilməsi ilə bağlı heç bir qərar qəbul etməyib. Belə şəraitdə ərizəçinin iddialarının reallaşacağına dair “legitim gözləntisi” ola bilməzdi.
24. Buradan belə nəticə çıxır ki, şikayətin bu hissəsi Konvensiyanın 35.3 maddəsi baxımından Konvensiyanın müddəaları ilə ratione materiae (məzmun baxımından) bir araya sığmır və 35-ci maddənin 4-cü bəndinə uyğun olaraq rədd edilməlidir.
II. KONVENSİYANIN 34-CÜ MADDƏSİNİN POZUNTUSU İDDİASI
25. 28 avqust 2014-cü il tarixdə ərizəçinin nümayəndəsi cənab İ.Əliyev onun adından yeni şikayət təqdim edərək iddia edib ki, ərizəçinin baxılmamış ərizəsi ilə bağlı bütün iş materiallarının, bütün digər iş materialları ilə birlikdə onun ofisindən götürülməsi, ərizəçinin Konvensiyanın 34-cü maddəsinə uyğun olaraq fərdi ərizə vermək hüququnun həyata keçirilməsinə mane olub. Həmin maddənin müvafiq hissələri aşağıdakılardır:
“Məhkəmə istənilən fiziki şəxsdən, qeyri-hökumət təşkilatından və ya ayrı-ayrı şəxslər qrupundan, Razılığa gələn Yüksək Tərəflərdən birinin onun bu Konvensiyanın və ya ona dair Protokolların müddəaları ilə nəzərdə tutulmuş hüquqlarını pozmasının qurbanı olduğunu iddia edən şikayətlər qəbul edə bilər. Razılığa gələn Yüksək Tərəflər bu hüququn səmərəli həyata keçirilməsinə heç bir yolla mane olmamağı öhdələrinə götürürlər.”
A. Tərəflərin təqdimatları
26. Ərizəçinin və Hökumətin təqdimatları Ənnağı Hacıbəyli Azərbaycana qarşı işində qaldırılan eyni şikayətlə bağlı tərəflərin təqdimatlarının bənzəri idi (№ 2204/11, §§ 57-60, 22 oktyabr 2015-ci il).
B. Məhkəmənin qiymətləndirməsi
27. Ənnağı Hacıbəyli işində oxşar faktlara əsaslanan eyni şikayətə baxan Məhkəmə müəyyən etmişdi ki, cavabdeh Dövlət Konvensiyanın 34-cü maddəsi üzrə öz öhdəliklərini yerinə yetirməyib (bax: Ənnağı Hacıbəyli, yuxarıda qeyd olunan, §§ 64 79). Məhkəmə hesab edir ki, Ənnağı Hacıbəyli işi üzrə qərarında göstərilmiş təhlil və nəticə hazırkı ərizəyə də şamil edilir və bu qənaətdən kənara çıxmağa hər hansı əsas görmür.
28. Buna görə də Məhkəmə hesab edir ki, cavabdeh dövlət Konvensiyanın 34-cü maddəsi üzrə öz öhdəliklərini yerinə yetirməyib.
III. KONVENSİYANIN 41-Cİ MADDƏSİNİN TƏTBİQİ
29. Konvensiyanın 41-ci maddəsində göstərilir:
“Əgər Məhkəmə Konvensiyanın və ona dair Protokolların müddəalarının pozulduğunu, lakin Razılığa gələn Yüksək Tərəfin daxili hüququnun yalnız bu pozuntunun nəticələrinin qismən aradan qaldırılmasına imkan verdiyini müəyyən edirsə, Məhkəmə zəruri halda, zərərçəkən tərəfə əvəzin ədalətli ödənilməsini təyin edir.”
30. Ərizəçi mənəvi ziyana görə, 20,000 avro (EUR) ədalətli əvəz tələb edib.
31. Hökumət Məhkəmədən ərizəçinin iddiasını rədd etməyi xahiş edib.
32. Konvensiyanın 41-ci maddəsinin şərtlərinə əsasən, Məhkəmə ərizəçiyə yalnız o halda ədalətli kompensasiya təyin edə bilər ki, o, həmin ərizəçiyə münasibətdə Konvensiyanın və ya ona əlavə edilmiş Protokolların pozuntusunu aşkar etsin (bax: Apostolovi Bolqarıstana qarşı, № 1). 32644/09, § 116, 7 noyabr 2019-cu il). Hazırkı işdə ərizəçinin Konvensiyanın 1 saylı Protokolunun 1-ci maddəsi üzrə şikayəti qəbuledilməz elan edilmişdir. Buradan belə çıxır ki, ərizəçinin bununla bağlı iddiasının hər hansı hissəsi rədd edilməlidir. İddiasının Konvensiyanın 34-cü maddəsi ilə bağlı hissəsinə gəldikdə, işin hallarını nəzərə alan Məhkəmə hesab edir ki, ərizəçiyə dəymiş hər hansı mənəvi zərər pozuntunun müəyyən edilməsi ilə kompensasiya edilə biləndir.
BU ƏSASLARA GÖRƏ MƏHKƏMƏ, YEKDİLLİKLƏ,
1. Bəyan edir ki, ərizəçinin Konvensiyanın 1 Saylı Protokolunun 1-ci maddəsinə əsaslnanan şikayəti qəbuledilməzdir;
2. Qərar verir ki, cavabdeh dövlət Konvensiyanın 34-cü maddəsi üzrə öhdəliklərini yerinə yetirməyib;
3. Qərar verir ki, Konvensiyanın 34-cü maddəsinin pozuntusunun təsbit edilməsi ərizəçinin məruz qaldığı mənəvi ziyan üçün ədalətli əvəzi təmin edir.
Qərar Məhkəmə Reqlamentinin 77-ci Qaydasının 2 və 3-cü bəndlərinə uyğun olaraq, ingilis dilində tərtib olunub və 16 dekabr 2021-ci il tarixdə yazılı olaraq açıqlanıb
Martina Keller Ganna Yudkivska
İclas Katibi Sədr