№40167/06 SARKİSYAN AZƏRBAYCANA QARŞI – 16 İYUN 2015-Cİ İL

YENİ © tərcümə – aihmaz.org – yüklə_Sarkisyan Azərbaycana qarşi

 

 

 

BÖYÜK PALATA

SARKİSYAN AZƏRBAYCANA QARŞI

(40167/06 nömrəli ərizə)

QƏRAR

(Ərizənin mahiyyəti üzrə)

STRASBURQ

16 iyun 2015

 

Bu qərar qüvvəyə minmiş, lakin onun mətnində redaktə xarakterli düzəlişlər edilə bilər.

 

Sargsyan Azərbaycana qarşı işində,

Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsinin Böyük Palatanın aşağıdakı tərkibində:

Dean Spielmann, Sədr,
Josep Casadevall,
Guido Raimondi,
Mark Villiger,
Isabelle Berro,
Ineta Ziemele,
Boštjan M. Zupančič,
Alvina Gyulumyan,
Xanlar Hacıyev,
George Nicolaou,
Luis López Guerra,
Ganna Yudkivska,
Paulo Pinto de Albuquerque,
Ksenija Turković,
Egidijus Kūris,
Robert Spano,
Iulia Antoanella Motoc, hakimlər,
və Michael O’Boyle, Sədr müavini,

5 fevral 2014-cü il və 22 yanvar 2015-ci il tarixlərində qapalı iclas keçirərək,

Həmin tarixdə aşağıdakı qərarı qəbul etdilər:

PROSEDUR

1. İş Ermənistan vətəndaşı Cənab Minas Sargsyan’ın (“ərizəçi”) İnsan Hüquqları və Əsas Azadlıqların Müdafiəsi haqqında Avropa Konvensiyasının (“Konvensiya) 34-cü maddəsinə uyğun olaraq Azərbaycan Respublikasına qarşı Məhkəməyə 11 avqust 2006-cı ildə təqdim edilmiş ərizə (40167/06 saylı) ilə başlanmışdır. Ərizəçi 2009-cu ildə vəfat etmişdir. Sonradan bu ərizə onun yoldaşı, 1936-cı il təvəllüdlü Xanım Lena Sargsyan, müvafiq olaraq 1957-ci il, 1959-cu il və 1966-cı il təvəllüdlü oğlu Vladimir, qızları Tsovinar və Nina Sargsyan tərəfindən davam etdirilmişdir. Xanım Lena Sargsyan 2014-cü ilin yanvarında vəfat etmişdir. Vladimir və Tsovinar Sargsyan prosesi ərizəçinin adından davam etdirmişdirlər.

2. Hüquqi yardım alan ərizəçi İrəvanda hüquqi praktika ilə məşğul olan Xanım N.Gasparyan və Xanım K.Ohanyan tərəfindən təmsil edilmişdir. Azərbaycan Hökuməti (“Hokumət”) onların səlahiyyətli nümayəndəsi Cənab Ç.Əsgərov təmsil olunmuşdur.

3. Ərizəçi iddia etmişdir ki, onun Gülüstan kəndinə qayıtmaq və oradakı mülkiyyətinə çıxış imkanının verilməməsi və ya itkisinə görə kompensasiya edilməməsi və evinə və qohumlarının Gülüstandakı qəbirləri üstünə buraxılmaması Konvensiyanın 1-ci Protokolunun 1-ci maddəsinin və Konvensiyanın 8-ci maddəsinin davamlı pozuntusunu təşkil etmişdir. Bundan başqa o iddia etmişlər ki, yuxarıdakı şikayətlər ilə bağlı hər hansı səmərəli hüquqi müdafiə vasitəsi mövcud olmadığına görə Konvensiyanın 13-cü maddəsi pozulmuşdur. Nəhayət, o, yuxarıda göstərilən bütün şikayətlərlə əlaqədar olaraq iddia etmişlər ki, Konvensiyanın 14-cü maddəsinə zidd olaraq etnik mənşəyinə və dini mənsubiyyətə görə ayrı-seçkiliyə məruz qalmışdır.

4. İşin baxılması Məhkəmənin Birinci Bölməsinə tapşırılmışdır (Məhkəmə Reqlamentinin 52-ci qaydasının 1-ci hissəsi). Konvensiyanın 36- cı maddəsinin 1-ci hissəsinə əsasən Ermənistan Hökuməti işdə iştirak etmək hüququndan istifadə etmişdir. Onu Məhkəmə yanında səlahiyyətli nümayəndəsi Cənab G.Kostanyan təmsil etmişdir.

5. 2010-cu il martın 11-də hakimlər Christos Rozakis, Nina Vajić, Xanlar Hacıyev, Dean Spielmann, Sverre Erik Jebens, Giorgio Malinverni və George Nicolaou Josep Casadevall, Elisabet Fura, Corneliu Bîrsan, Boštjan M. Zupančič, Alvina Gyulumyan, Egbert Myjer və Luis López Guerra, habelə Seksiya katibinin müavini Søren Nielsen’dən ibarət tərkibdə Birinci Bölmənin Palatası yurisdiksiyasından Böyük Palatanın xeyrinə imtina etmiş, tərəflər isə buna etiraz bildirməmişdir (Konvensiyanın 30-cu maddəsi və Reqlamentin 72-ci qaydası).

6. Böyük Palatanın tərkibi Konvensiyanın 26-cı maddəsinin 4 və 5-ci hissələrinə və Məhkəmə Reqlamentinin 24-cü qaydasına müvafiq olaraq müəyyən edilmişdir. Məhkəmə prezidenti qərara gəlmişdir ki, ədalət mühakiməsinin düzgün həyata keçirilməsi üçün hazırkı iş və Çıraqov və digərləri Ermənistana qarşı (13216/05 nömrəli ərizə) Böyük Palatanın eyni tərkibinə tapşırılmalıdır (24-cü qayda, 42-ci qaydanın 2-ci hissəsi və 71-ci qayda).

7. Ərizənin qəbuledilənliyi və mahiyyəti üzrə açıq məhkəmə iclası 2010- cu il sentyabrın 15-də Strasburqda İnsan Hüquqları Sarayında keçirilmişdir (59-cu qaydanın 3-cü hissəsi).

8. 2011-ci il dekabrın 14-də hakimlər Christos Rozakis, Nina Vajić, Xanlar Hacıyev, Dean Spielmann, Sverre Erik Jebens, Giorgio Malinverni və George Nicolaou Josep Casadevall, Elisabet Fura, Corneliu Bîrsan, Boštjan M. Zupančič, Alvina Gyulumyan, Egbert Myjer və Luis López Guerra, habelə Seksiya katibinin müavini Søren Nielsen’dən ibarət tərkibdə Böyük palata tərəfindən ərizə qəbuledilən elan edilmişdir

9. Ərizəçilər və cavabdeh Hökumət yazılı ifadələrini təqdim etmişlər (59-cu qaydanın 1-ci hissəsi). Bundan əlavə, Ermənistan Hökuməti tərəfindən üçüncü tərəfin şərhləri daxil olmuşdur.

10. 2013-cü ilin sentyabrın 12-də Məhkəmə Amerika Elmi Tərəqqi Assosiasiyasına (“AETA”) onun “Geospatial Texnologiyalar və İnsan Hüquqları Proqramı” çərçivəsində (Reqlamentə Əlavənin 1-ci qaydasının 1-ci və 2-ci hissəsi) faktoloji məlumat üçün müraciət etmişdir. 2013-cü ilin noyabrında AETA “2002-2012-ci illərdə Azərbaycanın Gülüstan kəndinin peykdən yüksək keyfiyyətli görüntüsünün qiymətləndirilməsi” adlı hesabatı təqdim etmişdir. Cavabdeh Hökumət bir sıra şəkillərin açıqlanmasına etiraz etmişdir. 2013-cü ilin dekabrında Prezident icazəni vermişdir. Hesabatın yalnız açıqlanmalı olan hissələri iş materiallarına daxil edilmişdir.

11. 2014-cü ilin fevralın 3-də Məhkəmə ərizəçi, cavabdeh Hökumət, müdaxilə edən Hökumət tərəfindən təqdim edilmiş Gülüstan və ətrafınının görüntüləri olan bütün DVD-lərə və AETA-nın hesabatının müvafiq hissələrinə baxmışdır.

12. Ərizənin mahiyyəti üzrə açıq məhkəmə iclası 2014-cü il fevralın 5-də Strasburqda İnsan Hüquqları Sarayında keçirilmişdir (59-cu qaydanın 3-cü hissəsi).

Məhkəmə iclasında aşağıdakı şəxslər iştirak etmişlər:

(a) Hökumət tərəfindən
Cənab Ç.ƏSGƏROV, səlahiyyətli nümayəndə,
Cənab M.N.SHAW, QC,
Cənab G.LANSKY, Vəkil,
Cənab O.GVALADZE,
Cənab H.TRETTER,
Cənab T.URDANETA WİTTEK, Məsləhətçilər;

(b) Ərizəçi tərəfindən
Cənab P.LEACH,
Cənab N.GASPARYAN, Vəkil,
Xanım K.OHANYAN,
Cənab A.ALOYAN,
Cənab V.GRİGORYAN, Məsləhətçilər;

(c) Ermənistan Hökuməti tərəfindən
Cənab G.KOSTANYAN, səlahiyyətli nümayəndə,
Cənab E.BABAYAN, məsləhətçi.

13. Məhkəmə iclaslarında Cənab Leach, Xanım Gasparyan, Cənab Grigoryan, Cənab Shaw, Cənab Lansky və Cənab Kostanyan çıxış etmişdir.

FAKTLAR

I. İŞİN HALLARI

A. Ümumi məlumat

14. SSRİ-nin dağılması zamanı Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti (“DQMV”) Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasının (“Azərbaycan SSR”) muxtar bölgəsi olmuşdur. Azərbaycan SSR-nin ərazisinin tərkibində olmuş bu bölgənin sahəsi 4388 kv. km. təşkil etmişdir. Dağlıq Qarabağla (erməni adı Artsax) Ermənistan Sovet Sosialist Respublikası (“Ermənistan SSR”) arasında ümumi sərhəd olmamış, onlar Azərbaycan ərazisi, ən qısa məsafədə Laçın rayonu, o cümlədən enliyi on kilometrdən az olan və adətən “Laçın dəhlizi” adlandırılan torpaq zolağı ilə ayrılmışdır.

15. 1989-cu ildə SSRİ-də aparılmış əhalinin siyahıya alınmasının nəticələrinə əsasən DQMV-də 189 min əhali yaşamış, onların 77 faizini ermənilər, 22 faizini azərbaycanlılar təşkil etmiş, qalan əhali isə rus və kürd azlıqlarından ibarət olmuşdur..

16. 1988-ci ilin əvvəllərində DQMV-nin paytaxtı Stepanakertdə və Ermənistanın paytaxtı İrəvanda Dağlıq Qarabağın Ermənistana daxil olması tələbi ilə nümayişlər keçirilmişdir. 1988-ci il fevralın 20-də DQMV-nin Xalq Deputatları Soveti DQMV-nin Azərbaycandan ayrılaraq Ermənistanın tərkibinə verilməsi barədə Ermənistan SSR, Azərbaycan SSR və SSRİ-nin Ali Sovetinə müraciət etmişdir. Martın 23-də SSRİ-nin Ali Soveti tərəfindən müraciət rədd edilmişdir. İyunda müraciət həmçinin Azərbaycanın Ali Soveti tərəfindən rədd edilmiş, Ermənistanın Ali Soveti isə birləşmənin lehinə səs vermişdir.

17. 1988-ci ildə birləşmə uğrunda nümayişlər davam etdirilmişdir. Laçın rayonu yol blokadasına və hücumlara məruz qalmışdır. Toqquşmalar bir çox insan tələfatına və Ermənistanla Azərbaycan arasında yüz minlərlə qaçqının axınına gətirib çıxarmışdır. Bunun nəticəsində, 1989-cu il yanvarın 12-də SSRİ Hökuməti tərəfindən DQMV Moskvanın birbaşa tabeliyinə verilmişdir. Eyni zamanda, həmin ilin noyabrın 28-də bölgəyə nəzarət Azərbaycana qaytarılmışdır. Bir neçə gün sonra, dekabrın 1-də Ermənistan SSR və Dağlıq Qarabağın regional şurası “Dağlıq Qarabağın Ermənistanla yenidən birləşməsi barədə” birgə qətnamə qəbul etmişlər.

18. 1990-cı ilin əvvəllərində münaqişənin artmasından sonra Bakıya və Dağlıq Qarabağa Sovet ordusu daxil olmuş, bölgədə fövqəladə vəziyyət elan edilmişdir. Ermənilərlə azərbaycanlılar arasında zorakı toqquşmalar Sovet ordusunun arabir müdaxilələrinin müşayiəti ilə davam etmişdir.

19. 1991-ci il avqustun 30-da Azərbaycan Sovet İttifaqından müstəqilliyini bəyan etmişdir. Sonradan bu qərar 1991-ci il 18 oktyabr tarixli “Dövlət Müstəqilliyi haqqında” Konstitusiya Aktının qəbul edilməsi ilə rəsmiləşdirilmişdir. Sentyabrın 2-də DQMV-nin Soveti Azərbaycanın DQMV və Şaumyan rayonun ərazilərindən ibarət “Dağlıq Qarabağ Respublikasının” (bundan sonra “DQR”) yaradılmasını elan etmiş və Azərbaycanın yurisdiksiyasında olmayacağını bəyan etmişdir. 1991-ci il noyabrın 26-da Azərbaycan Parlamenti Dağlıq Qarabağın muxtariyyətini ləğv etmişdir. 1991-ci il dekabrın 10-da Dağlıq Qarabağda təşkil edilmiş referendumda əhalinin 99,9 faizi ayrılmanın lehinə səs vermişdir. Eyni zamanda, Azərbaycan əhalisi referendumu boykot etmişdir. Həmin ay Sovet İttifaqı süqut etmiş və Sovet ordusu bölgədən çıxmağa başlamışdır. Dağlıq Qarabağ üzərində hərbi nəzarət sürətlə Qarabağ ermənilərinə keçmişdir. 1992-ci il yanvarın 6-da “DQR” referendumun nəticələrini nəzərə alaraq Azərbaycandan müstəqilliyini bir daha təsdiq etmişdir.

20. 1992-ci ilin əvvəllərində münaqişə tədricən tam-həcmli müharibəyə çevrilmişdir. 1993-cü ilin sonuna doğru etnik erməni qüvvələri keçmiş DQMV-nin demək olar ki, bütün ərazisi, o cümlədən ətrafındakı 7 Azərbaycan rayonu üzərində (Laçın, Kəlbəcər, Cəbrayıl, Qubadlı və Zəngilan və Ağdam və Füzulinin əhəmiyyətli parçası) nəzarəti təmin etmişdir.

21. 1994-cü il mayın 5-də Rusiyanın vasitəçiliyi ilə Ermənistan, Azərbaycan və “DQR” tərəfindən atəşkəs barədə razılaşma imzalanmışdır. O, mayın 12-də qüvvəyə minmişdir.

22. “Human Rights Watch” təşkilatının yuxarıdakı hesabatına əsasən 1988 və 1994-cü illər arasında 750-800 min azərbaycanlı Dağlıq Qarabağ, Ermənistan və Dağlıq Qarabağın ətrafındakı yeddi Azərbaycan rayonundan çıxmışdır. Ermənistan Hökumətinin məlumatına əsasən Azərbaycandan 350 min erməni qaçqın, 78 min isə məcburi köçkün (Ermənistanın Azərbaycanla sərhədində olan rayonlardan) vəziyyətinə düşmüşdür..

B. Hazırkı vəziyyət

23. Ermənistan Hökumətinin məlumatına görə “DQR” keçmiş Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin 4061 kv. km.-nə nəzarət edir. Qismən işğal edilmiş iki rayonun işğal altında olan ərazisinin sahəsi ilə bağlı mübahisə olsa da, görünür ki, ətrafdakı yeddi rayonun işğal edilmiş ərazisi təxminən 7500 kv. km. təşkil edir.

24. Hal-hazırda Dağlıq Qarabağda 120-145 min arasında əhalinin olması ehtimal olunur ki, onlardan 95 faizini ermənilər təşkil edir. Faktiki olaraq bir nəfər də azərbaycanlı qalmayıb.

25. İndiyədək münaqişənin siyasi həllinə nail olmaq mümkün olmamışdır. “DQR”-in özbaşına bəyan edilmiş müstəqilliyi heç bir dövlət və ya beynəlxalq təşkilat tərəfindən tanınmamışdır. 1994-cü il atəşkəs sazişinin sərhədboyu davamlı şəkildə pozulması nəticəsində bir çox insanlar həlak olmuş, rəsmi şəxslərin bəyanatları isə düşmənçilik xarakteri daşıyır. Bundan başqa, beynəlxalq hesabatlara görə, son dövrdə gərginlik daha da artmış, Ermənistanın və Azərbaycanın hərbi xərclər xeyli dərəcədə artmışdır.

26. Münaqişənin sülh yolu ilə həll edilməsinə dair bir sıra təkliflər uğursuz olmuşdur. Sülh danışıqları ATƏT (Avropada Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Təşkilatı) və onun Minsk Qrupu çərçivəsində aparılır. 2007-ci ilin noyabrında Madriddə Qrupun üç həmsədri – Fransa, Rusiya və ABŞ razılaşmanın Əsas Prinsiplərini Ermənistana və Azərbaycana təqdim etmişdir. Sonradan təkmilləşdirilmiş Əsas prinsiplərdə digər məsələlər ilə yanaşı Dağlıq Qarabağ ətrafında olan ərazilərin Azərbaycanın nəzarətinə qaytarılması, Dağlıq Qarabağa təhlükəsizlik və özünüidarə təminatlarını verən müvəqqəti statusun verilməsi, Ermənistanı Dağlıq Qarabağla birləşdirən dəhlizin müəyyən edilməsi, gələcəkdə Dağlıq Qarabağın yekun hüquqi statusunun referendum vasitəsilə müəyyən edilməsi, bütün məcburi köçkünlərin və qaçqınların əvvəlki yaşayış yerlərinə qayıtmaq hüququnun təmin edilməsi, habelə sülh-yaradıcı əməliyyatı ehtiva edəcək beynəlxalq təhlükəsizlik təminatların verilməsi əks etdirilmişdir. Fikir ondan ibarətdir ki, həmin prinsiplərin Ermənistan və Azərbaycan tərəfindən dəstəklənməsi hərtərəfli razılaşmanın layihəsinin hazırlanması üçün imkan yaradacaqdır. 2009-cu ildə Minsk Qrupu diplomatlarının intensiv qayıq diplomatiyası aparmasından və iki ölkənin prezidentləri arasında bir neçə görüş keçirilməsindən sonra 2010-cu ildə prosesin səmərəliliyi zəifləmişdir. Bu günədək münaqişə tərəfləri Əsas prinsiplər üzrə rəsmi razılaşmanı imzalamamışlar.

27. 2011-ci il martın 24-də Minsk Qrupu tərəfindən təqdim edilmiş “ATƏT-in Minsk Qrupu həmsədrlərinin Dağlıq Qarabağ ətrafındakı Azərbaycanın işğal edilmiş ərazilərinə qiymətləndirmə missiyasının hesabatının” xülasəsində aşağıdakılar bildirilmişdir:

“ATƏT-in Minsk Qrupunun həmsədrləri 7-12 noyabr 2010-cu ildə Dağlıq Qarabağın ətrafında yerləşən Azərbaycanın işğal olunmuş yeddi rayonunda ümumi vəziyyətin qiymətləndirilməsi məqsədi ilə sahə qiymətləndirmə missiyasını həyata keçiriblər. Həmsədrlərə ATƏT sədrinin şəxsi nümayəndəsi və onun maddi-texniki dəstək göstərən komandası, BMT-nin Ali Komissarlığın qaçqınlar üzrə idarəsinin iki mütəxəssisi və 2005-ci ildə faktların araşdırması missiyasının bir üzvü qoşulmuşdu. Bu, 2005-ci ildən bəri beynəlxalq birliyin bu ərazilərə ilk missiyası və BMT üzvlərinin 18 il ərzində ilk səfəri olmuşdur. 1000 km-dən çox məsafəni qət edəndən sonra həmsədrlər Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin faciəvi nəticələrinin və sülhün əldə olunması prosesinin uğursuzluğunun danılmaz sübutlarının şahidi olublar. “Münaqişədən əvvəl mövcud olmuş şəhər və kəndləri əhali tərk etmiş və onlar viran edilmişlər. Dəqiq məlumat olmasa da, Kəlbəcər və Laçın rayonlarında yerləşən şəhərciklərdə və yaşayış məntəqələrdə 14000-ə yaxın adamın yaşaması güman edilir. Həmsədrlərin qiymətləndirməsinə görə 2005-ci ildən işğal olunmuş ərazilərdə əhalinin artımı müşahidə olunmur. Etnik ermənilərdən təşkil olunmuş əhali Azərbaycanın başqa rayonlarından bura köçürülmüşdür. Onlar çox ağır şəraitdə yaşayır, burada inkişaf etməmiş iqtisadiyyat və infrastruktur mövcuddur. Çoxunun şəxsiyyəti təsdiq edən sənədi yoxdur. İnzibati məqsədlər üçün yeddi ərazi, keçmiş Dağlıq Qarabağ bölgəsi və başqa bölgələr yeni səkkiz rayona daxil edilib. Bu ərazilərdə mövcud olan ağır reallıq status-kvonun qəbul edilməsinin mümkün olmaması və yalnız danışıqlar yolu ilə həyata keçirilən sülh nizamlanmasının bu ərazilərdə vaxtilə yaşamış və hal-hazırda yaşayan əhaliyə daha yaxşı gələcək vəd edə biləcəyi ilə bağlı həmsədrlərin fikrini möhkəmləndirib. Həmsədrlər münaqişənin son nizamlanmasını təhlükə altında qoymamaq üçün tərəflərin liderlərini bu ərazilərdə hər hansı fəaliyyətdən çəkinməyə çağırıblar. Onlar qəbiristanlıqların qorunmasını və şəxsiyyəti təsdiq edən sənədləri olmayan köçkünlərin statusunun müəyyən edilməsini məsləhət ediblər. Həmsədrlər sonrakı missiyaları Dağlıq Qarabağ münaqişəsindən zərər çəkmiş başqa rayonlarda aparmaq niyyətindədirlər və bu missiyalara müvafiq beynəlxalq təşkilatlardan dinc nizamlama prosesində iştirak edə biləcək mütəxəssislər daxil etmək fikrindədirlər.”

28. 2013-cü il iyunun 18-də Minsk Qrupu həmsədr ölkələrinin prezidentləri Dağlıq Qarabağ münaqişəsi ilə bağlı birgə bəyanat vermişlər:

““Biz, ATƏT Minsk Qrupu həmsədr ölkələrinin – Fransa, Rusiya Federasiyası və Amerika Birləşmiş Ştatlarının prezidentləri Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin sabit və dinc yolla həllinə nail olmaq üçün münaqişə tərəflərinə kömək etməyə sadiq qalırıq. Biz dərindən təəssüfləndiyimizi bildiririk ki, tərəflər danışıqlar prosesində qarşılıqlı maraqların nəzərə alınmasına əsaslanan həll yolu tapmağa çalışmaq əvəzinə, birtərəfli mənfəət əldə etmək səylərini davam etdirmişlər.

Biz qəti əminik ki, bizim ölkələrin son dörd ildə verdikləri bəyanatların müddəaları Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin ədalətli və davamlı tənzimlənməsinin əsası ola bilər. Bu müddəaları vahid bir tam kimi nəzərdən keçirmək lazımdır, çünki onlardan birinə digərləri qarşısında üstünlük vermək üçün göstərilən hər hansı cəhd tarazlaşdırılmış qərar qəbul edilməsinin mümkünlüyünü istisna edir

Biz təkrarən bildiririk ki, yalnız danışıqlar yolu ilə tənzimləmə regional inkişaf və əməkdaşlıq üçün imkanlar yaratmaqla sülhə, sabitliyə və barışığa gətirib çıxara bilər. Cari qarşıdurma və qeyri-sabitlik vəziyyətinə gətirib çıxarmış hərbi qüvvə tətbiq edilməsi münaqişəni həll etməyəcəkdir. Hərbi əməliyyatların yenidən başlanması region əhalisi üçün fəlakətli nəticələr doğurar, insan tələfatına, yeni dağıntılara, qaçqınların sayının artmasına, çox böyük maliyyə məsrəflərinə gətirib çıxarar. Biz bütün tərəflərin rəhbərlərini Helsinki prinsiplərinə, xüsusən, zor tətbiq edilməməsi və ya zor tətbiq ediləcəyi barədə hədələməmək, ərazi bütövlüyü, hüquq bərabərliyi və xalqların təyini-müqəddərat hüququ prinsiplərinə sadiq olduqlarını bir daha təsdiqləməyə qətiyyətlə çağırır. Biz həmçinin onlardan təkidlə xahiş edirik ki, regionda gərginliyin artmasına və münaqişənin genişlənməsinə gətirib çıxara biləcək hərəkətlərdən və bəyanatlardan çəkinsinlər. Rəhbərlər xalqları müharibəyə deyil, sülhə hazırlamalıdırlar.
Bizim ölkələrimiz tərəflərə kömək etməyə hazırdırlar, lakin münaqişəyə son qoymaq üçün məsuliyyət tərəflərin özlərinin üzərinə düşür. Biz qəti əminik ki, münaqişənin dinc yolla hərtərəfli tənzimlənməsinə doğru aparan tarazlaşdırılmış çərçivə razılığına nail olmaqda bundan sonra da ləngimə qəbuledilməzdir, buna görə də Azərbaycan və Ermənistan liderlərini səylərini hələ açıq qalan məsələlərin həlli üzərində yeni əzmlə cəmləşdirməyə çağırırıq.”

C. Ərizəçi və Gülüstanda onların mülkiyyətində olduğunu iddia etdikləri əmlak

29. Etnik erməni olan ərizəçi qeyd edir ki, o və onun ailəsi Azərbaycan SSR-nin Şaumyan rayonunda yerləşən Gülüstan kəndində yaşamışlar. O iddia edir ki, onun orada evi və evyanı tikilisi var idi.

30. Coğrafi olaraq Şaumyan DQMV ilə həmsərhəd olub onun şimalında yerləşir. Region DQMV-nin tərkib hissəsi olmasa da, sonradan “DQR” bu əraziyə iddia etmişdir (bax 19-cu abzas). Ərizəçinin sözlərinə görə, münaqişəyə qədər Şaumyanın əhalisinin 82%-i etnik ermənilər idi.

31. 1991-ci ilin fevralında Şaumyan ayrıca inzibati vahid kimi ləğv edilmiş və Azərbaycan Respublikasının hazırki Goranboy rayonuna birləşdirilmişdir.

32. 1991-ci ilin aprel-mayında SSRİ-nin Daxili Qoşunları və Azərbaycan SSR-in xüsusi təyinatlı dəstələri (“OMON”) məqsəd kimi regiondakı yerli erməni hərbi qüvvəllərinin “pasportlarının yoxlanılması” və tərksilah edilməsini göstərərək hərbi əməliyyata başlamışdır. Ancaq müxtəlif mənbələrə əsasən, hökumət qüvvələri əməliyyatın rəsmi məqsədini bəhanə kimi istifadə edərək Şaumyan rayonunun bəzi kəndlərindən erməni əhalisini qovmuş, bununla da onları evlərini tərk edərək Dağlıq Qarabağ və ya Ermənistana köçməyə məcbur etmişdir. Bu qovulmalar mülki əhaliyə qarşı həbslər və zorakılıqla müşaiyət olunmuşdur. 1992-ci ildə münaqişə tam miqyaslı müharibəyə çevriləndə Şaumyan rayonu Azərbaycan silahlı qüvvələrinin nəzarəti altına keçmişdir.

1. Tərəflərin təqdimatları və ondan tərəfindən təqdim edilmiş sübutlar

33. Ərizəçinin Gülüstandakı mülkiyyəti və əmlakı barədə tərəflərin mövqeyi fərqlənir.

(a) Ərizəçi

34. Ərizəçi qeyd edir ki, o, həyatının böyük hissəsini 1992-ci ildə qovulana qədər Gülüstanda keçirmişdir. Bu iddiasını təsdiqləmək üçün o, 1979-cu ildə ona təqdim edilmiş Sovet pasportunun surətini təqdim etmişdir. Pasportdan görünür ki, ərizəçi Gülüstanda anadan olmuşdur. O həmçinin nigah şəhadətnaməsini də təqdim etmişdir. Şəhadətnamədən görünür ki, hər ikisi Gülüstanda anadan olan o və onun yoldaşı 1955-ci ildə orada evlənmişdirlər. Əlavə olaraq ərizəçi vurğulamışdır ki, o, Gülüstanda böyümüşdür və o, hərbi xidmətini başa vurmaq bir müddətlik oranı tərk etmiş və işləmək üçün Sumqayıta köçmüşdür. Evlənəndən bir neçə il sonra o, Gülüstana qayıtmış və orada 1992-ci ilin iyununa qədər yaşamışdır.

35. Ərizəni təqdim edən zaman ərizəçi rəsmi arayışın (“texniki pasportun”) surətini də təqdim etmişdir. 1991-ci ilin 20 may tarixli bu sənədə əsasən, Gülüstanda ümumi ərazisi 167 kv.m. olan iki mərtəbəli ev və evyanı tikili və 2160 kv.m. olan torpaq sahəsi ərizəçinin adına qeydiyyatdan keçmişdir. Bundan əlavə o, əsas evin detallı planını təqdim etmişdir.

36. Texniki pasporta əsasən, evin əhatə etdiyi 167 kv.m-dən 76-ı əsas evi əhatə etmiş, 91 kv.m isə müxtəlif evyanı tikililərə, o cümlədən inək tövləsinə ayrılmışdır. 2160 kv.m. ərazidən 1500-ü meyvə və tərəvəz bağı idi. Sənəddə həmçinin əsas ev və evyanı tikililərlə bağlı texniki məlumat (məsələn, ev tikintisində istifadə edilən materiallar) öz əksini tapıb.

37. Ərizəçi izah etmişdir ki, o, torpağı Kənd Sovetinin icazəsiylə almışdır. Məqsəd atasının torpaq sahəsini qardaşı və özü arasında bölmək olmuşdur. Qərar Kənd Sovetinin reyestrində qeyd edilmişdir. Qohum və dostların köməyi ilə o və onun yoldaşı 1962-63-cü illərdə bu torpaq sahəsində ev tikmişdirlər. Onların 4 övladı bu evdə böyümüş və ərizəçi və onun yoldaşı 1992-ci ilin iyununda oranı tərk etməyə məcbur olana qədər orada yaşamışdırlar. Bundan əlavə ərizəçi izah etmişdir ki, o, Gülüstanda orta məktəb müəllimi işləmiş və qazancını qismən əmək haqqından, qismən də torpaq sahəsində fermerlik və heyvandarlıqla məşğul olmaqdan almış, yoldaşı isə 1970-ci illərdən bəri kəndin kolxozunda işləmişdir.

38. Yuxarıda qeyd edilən texniki pasport və evin planından əlavə ərizəçi həmçinin evin şəkillərini və Kənd Sovetinin iki keçmiş işçisi Xanım Khachatryan və Cənab Meghryan’ın 2010-cu ilin avqustuna aid olan yazılı ifadələri təqdim etmişdir. Xanım Khachatryan bildirmişdir ki, o, 1952-ci ildən 1976-cı ilə qədər Kənd Sovetinin katibi olmuşdur. O təsdiqləyir ki, Kənd Soveti ərizəçiyə atasının torpaq sahəsini özü və qardaşı arasında bölməyə icazə vermişdir. Xanım Khachatryan və 1970-ci illərdə Kənd Sovetinin İdarə Heyətinin üzvü olduğunu iddia edən Cənab Meghryan bildirmişdirlər ki, torpağın kəndlilərə pay edilməsi Kənd Sovetinin qeydiyyat kitabında qeydə alınmışdır. 2010-cu ilin mayına aid ailə üzvlərinin (o cümlədən ərizəçinin həyat yoldaşı, onların iki övladı və onun kürəkəni), Gülüstandakı keçmiş qonşuların və dostların verdiyi yazılı ifadələr Gülüstanı təsvir etmiş və təsdiq etmişdir ki, ərizəçi həqiqətən orta məktəb müəllimi olmuş, onun kənddə torpaq sahəsi və iki mərtəbəli evi olmuşdur. Onlar həmçinin təsdiqləyirlər ki, bir sıra evyanı tikililər və meyvə və tərəvəz bağı ərizəçinin və onun ailəsinin 1992-ci ilin iyununa qədər yaşadığı evə aid olmuşdur.

39. Ərizəçi təsvir etmişdir ki, Şaumyan rayonu 1990-cı illərin əvvəllərində Azərbaycan Hökumətinin blokadasına məruz qalmışdır. 1992-ci ildə silahlı qüvvələr rayona hücumlara başlamışdırlar. 1992-ci ilin iyununda Gülüstan Azərbaycan silahlı qüvvələrinin birbaşa hücumuna məruz qalmışdır. 1992-ci ilin 12 və 13 iyununda kənd şiddətli bombalanmağa məruz qalmışdır. Kəndin əhalisi, o cümlədən ərizəçi və onun ailə üzvləri həyatlarına təhlükə olduğuna görə kəndi tərk etmişdirlər. Bir neçə şahidin yuxarıda qeyd olunan ifadələri Şaumyan rayonunun münaqişə zamanı blokadasını, kəndə hücumu və sakinlərin qaçmasını təsvir etmişdir.

40. Ərizəçi və onun ailəsi Ermənistana qaçmışdırlar. Ərizəçi və onun yoldaşı İrəvanda qaçqın kimi yaşamışdırlar. 2002-ci ildə ərizəçiyə Ermənistan vətəndaşlığı verilmişdir. O, 2004-cü ildən ağır xəstə idi və 2009-cu ilin aprelin 13-də İrəvanda vəfat etmişdir.

(b) Cavabdeh Hökumət

41. Cavabdeh Hökumət bildirmişdir ki, ərizəçinin həqiqətən Gülüstanda yaşaması və orada əmlaka sahib olmasını yoxlamaq mümkün deyildir. 1988-ci ildən bəri Goranboy rayonunun müvaiq idarələrində ərizəçinin mülkiyyətində olan torpaq sahəsi, ev və ya yaxud digər tikililərlə hər hansı sənədlərin olmadığı bildirilmişdir. Bundan əlavə keçmiş Şaumyan rayonunun müəyyən arxivləri, o cümlədən Mülki Qeydiyyat İdarəsinin və Pasport İdarəsinin arxivləri döyüşlər zamanı dağıdılmışdır. Bu gün Goranboy rayonun arxivlərində ərizəçiyə aid hər hansı sənəd yoxdur.

42. Mövqeyini gücləndirmək üçün Hökumət bir neçə sənəd təqdim etmişdir, o cümlədən: Goranboy Rayon Polis İdarəsinin rəisi polkovnik Məhərrəmov tərəfindən keçmiş Şaumyan Rayonunun Mülki Qeydiyyat İdarəsinin və Pasport İdarəsinin arxivlərinin münaqişə zamanı məhv olunmasını təsdiqləyən 2007-ci il 22 iyul tarixli məktubu; Dövlət Daşınmaz Əmlak Qeydiyyat Şöbəsi tərəfindən müvafiq Regional İdarənin arxivinin ərizəçinin iddia edilən mülkiyyət hüququna dair heç bir sənədin olmamasına dair 2007-ci il 31 iyul tarixli məktubu; Azərbaycan Respublikası Dövlət Torpaq və Xəritəçəkmə Komitəsinin sədri Cənab Məmmədov tərəfindən göndərilən 2012-ci ilin 5 mart tarixli bəyanatı (bu bəyanatda bildirilmişdir ki, Azərbaycan SSR-nin Torpaq Məcəlləsinə əsasən, yalnız Rayon və Şəhərlərin Xalq Deputatları Sovetlərinin İcraiyyə Komitələrinin torpaq ayırmaq hüququ var idi).

D. Gülüstanla bağlı vəziyyət

43. Tərəflərin Gülüstanın hazırki vəziyyətiylə bağlı mövqeləri də fərqlənir. Üçüncü tərəf kimi müdaxilə edən Ermənistan Hökuməti də bu məsələ ilə bağlı mövqeyini təqdim etmişdir.

1. Tərəflərin təqdimatları

(a) Ərizəçi

44. Ərizəçi Gülüstandakı vəziyyətlə bağlı iddia etmişdir ki, Azərbaycan Respublikası kənd üzərində nəzarətə malikdir, konkret olaraq kəndin içində və onun ətraflarında mövqelərə malikdir. Onun fikrincə, Gülüstanın Azərbaycan və “DQR” silahlı qüvvələrinin Təmas Xəttində (TX) olmasını sübut etməyə ehtiyac yoxdur.

45. Qəbuledilənlik qərarına qədər olan prosesdə ərizəçi “DQR” silahlı qüvvələrinin anonim yüksək rütbəli zabitinin 2010-cu ilin 11 avqust tarixli yazılı ifadəsinə əsasən, Gülüstan faktiki olaraq Azərbaycan silahlı qüvvələrinin nəzarəti altındadır (bax abzas 51 və 58). Bundan əlavə, ərizəçi iddia etmişdir ki, onun həmkəndliləri bir neçə dəfə Gülüstana qayıtmaq istəmişlər, ancaq Azərbaycan silahlı qüvvələri tərəfindən vurulmaq riskinə görə kəndə girə bilməmişdirlər.

(b) Cavabdeh Hökumət

46. Hökumət bütün proses boyu razılaşmışdır ki, Gülüstan Azərbaycan Respublikasının dünya tərəfindən tanınmış ərazisində yerləşir.

47. Qəbuledilənliklə bağlı qərara qədər Hökumət iddia etmişdir ki, Gülüstan coğrafi olaraq 1994-cü ilin mayında əldə edilmiş atəşkəs razılaşmasına əsasən, Azərbaycan və erməni silahlı qüvvələrinin TX-sində yerləşir. Kənd boşaldılmış və TX-nin hər iki tərəfində silahlı qüvvələr yerləşdirilmiş, minalardan geniş şəkildə istifadə olunmuşdur. Buna görə, cavabdeh Hökumətə qeyd edilən ərazi üzərində nəzarəti həyata keçirmək və ya ona daxil olmaq mümkün olmamışdır.

48. Qəbuledilənliklə bağlı verilən qərardan sonra öz təqdimatlarında Hökumət qeyd etmişdir ki, o, kənd üzərində nəzarətə malik olmamışdır. Goranboy rayonunda xidmət edən bir sıra hərbi zabitin Gülüstandakı vəziyyətlə bağlı ifadələrinə istinad edərək (bax, abzas 62) bildirmişdirlər ki, İncəçayın şimal sahilində “v” formasında vadidə yerləşən bu kənd TX-da olmuş, bu isə o deməkdir ki, o, bir tərəfdən Azərbaycan silahlı qüvvələri (şimal və şərqdən), digər tərəfdən Ermənistan silahlı qüvvələri (cənub və qərbdən) tərəfindən əhatələnmişdir. Erməni silahlı qüvvələri çayın cənub sahilində dik və meşəlik ərazilərdə strateji olaraq avantajlı mövqelərə malik olmuş, Azərbaycanın mövqeləri isə çayın şimal sahilində nisbətən alçaq və açıq ərazidə yerləşmişdir. Hökumət bildirmişdir ki, nəticədə tərəflərdən heç biri Gülüstan üzərində səmərəli nəzarətə malik deyil. Bu ərazi mübahisəlidir və orada təhlükəli mühit mövcud olmuşdur. Kənd və onun ətrafı minalanmışdır. Atəşkəs razılaşmasının pozulması hallarına tez-tez rast gəlinmişdir. Kənd dağıdıldığına və boşaldığına görə onun ərazisində hər hansı təhlükəsiz tikililər qalmamışdır.

49. 2014-cü ilin 5 fevralında keçirilmiş məhkəmə iclası zamanı Hökumət qeyd etmişdir ki, Gülüstan çayın dik yamacında yerləşən erməni hərbi mövqelərindən atəşə məruz qalmışdır. Bundan əlavə, onlar AETA-nın Gülüstanla bağlı hesabatlarına istinad etmişdirlər (bax abzaslar 74 və 75). Orada qeyd olunmuşdur ki, Gülüstanın Azərbaycan ərazisində yerləşir və onun ətrafındakı ərazi dağlıqdır, orada davamlı hərbi fəallıq mövcuddur və kənd dağıdılmışdır. Onlar qeyd etmişdirlər ki, ərazi minalanmışdır və heç bir mülki vətəndaşa açıq deyil.

(c) Ermənistan Hökuməti, üçüncü tərəf müdaxiləsi

50. Müdaxilə edən Hökumət qeyd etmişdir ki, proses ərzində cavabdeh Hökumət Gülüstan üzərində tam və effektiv nəzarətə malik olmuşdur.

51. 15 sentyabr 2010-cu ildə keçirilən məhkəmə zamanı onlar cavabdeh Hökumətin Gülüstanın TX-də olmasına dair iddiasını mübahisələndirmişdir. Ərizəçi tərəfindən təqdim edilən “DQR” silahlı qüvvələrinin Gülüstanın yaxınlığında xidmət edən anonim yüksək rütbəli zabitinin 2010-cu il 11 avqust tarixli yazılı ifadəsində istinadən Ermənistan Hökumətinin səlahiyyətli nümayəndəsi elan etmişdir ki, o, bu ifadə veriləndə şəxsən ifadə verilən yerdə olmuşdur və onun düzgünlüyünü təsdiq etmişdir. Bu ifadə əsasında Ermənistan Hökuməti iddia etmişdir ki, barəsində danışılan ərazidə “DQR” və Azərbaycan Respublikası arasındakı bölünmə xətti İncəçayın axdığı vadidə yerləşir. Gülüstan çayın şimal sahilində yerləşir və kəndin içində və ətrafında hərbi mövqeləri olan Azərbaycanın silahlı qüvvələrinin effektiv nəzarəti altındadır, “DQR”-in qüvvələri isə vadinin digər tərəfində mövqe seçmişdirlər. Onlar həmçinin ərizəçi tərəfindən 2008-ci ildə təqdim edilmiş içində kəndin görüntüsü olan DVD-yə (bax, abzas 56) istinadən bildirmişdirlər ki, evlərin arasında gəzən şəxs Azərbaycanın əsgəri olmuşdur. Ermənistan Hökuməti bildirmişdir ki, nə “DQR” silahlı qüvvələrinin, nə də ermənilərin kənd girişi mümkün deyildir.

52. Qəbuledilənlik qərarından sonra Məhkəmənin müraciətinə əsasən, Ermənistan hökuməti “DQR”-in yüksək rütbəli zabitinin adını açıqlamışdır. Barəsində danışılan zabit “DQR” Müdafiə Ordusundan polkovnik Manukyan olmuşdur. Bundan əlavə, Ermənistan Hökuməti bildirmişdir ki, onların səlahiyyətli nümayəndəsi Cənab Kostanyana “DQR” hakimiyyəti tərəfindən Gülüstanın yaxınlığında olan əraziyə 2012-ci ilin mayında baş çəkmək icazəsi verilmişdir (bax abzas 71). Ermənistan Hökuməti həmçinin Məhkəmənin ərizəçinin 2008-ci ildə təqdim etdiyi DVD-ki görüntüdə dağıntılar arasında gəzən şəxsin Azərbaycan əsgəri olmasına dair sualını da 2010-cu ilin 15 sentyabrında keçirilən məhkəmə iclası zamanı cavablandırmışdır: onlar bildirmişdirlər ki, həmin şəxsin kimliyi barədə heç bir şərh verə bilməzlər, ancaq onlar “DQR”-in hərbi zabitlərinin Gülüstanda heç bir mülki əhali olmadığına və Azərbaycanın hərbi mövqelərinin olduğuna dair ifadələrinə istinad etmişdirlər.

53. 2014-cü ilin 5 fevralında Ermənistan Hökuməti Gülüstandakı vəziyyətin təsvirini təkrarlamışdır. Bundan əlavə onlar bildirmişdirlər ki, həmin ərazidə Azərbaycanın silahlı qüvvələrinin olması AETA-nın hesabatında da təsdiqlənmişdir.

2. Tərəflərin təqdimatları

54. Tərəflər öz mövqelərini müdafiə etmək üçün bir çox sənəd təqdim etmişdirlər. Aşağıdakı abzaslarda əsas sübutların qısa təsviri verilib.

(a) Ərizəçi

(i) Gülüstanın xəritəsi

55. Gülüstan və onun ətraflarının xəritəsi: bu, rəsmi xəritəyə oxşayır, orada adlar Azərbaycan dilində qeyd olunub və çayın (İncəçay) şimal sahilində yerləşən kənd bütünlüklə göstərilib. Azərbaycan silahlı qüvvələrinin iddia edilən mövqeləri aşağıdakılardır: biri kəndin mərkəzində, bir neçəsi şimal ucunda, digərləri çayın şimal sahilindədir ancaq uzaqdadırlar, əksəriyyəti isə kəndin ətrafındakı yüksəkliklərdədirlər.

(ii) DVD-lər

56. 21 fevral 2008-ci ildə müşahidələri ilə birgə təqdim olunan DVD-ə Gülüstan və onun ətrafının görüntüləri var idi. Kənd yamacda yerləşir. Evlərin bir çoxu dağılıb, ancaq bəzilərinin damı normal vəziyyətdədir. Bəzi bacalardan tüstü çıxır. Bir anda dağıntılar arasında gəzən bir şəxs görünür. Kənddən bir az aralıda yerləşən yamacda atəş mövqeləri kimi görünən tikililər mövcuddur.

(iii) “DQR” rəsmiləri və Gülüstanın küçmiş sakinlərinin ifadələri

57. “DQR-in Müdafiə Naziri” 14 fevral 2008-ci il tarixli məktubunda Gülüstan kəndindəki vəziyyəti təsvir etmişdir və iddia etmişdir ki, Azərbaycan Silahlı qüvvələrinin kəndin içində bir neçə postu və atəş nöqtəsi mövcud olmuşdur.

58. “DQR”-in 2005-ci ildən bəri Gülüstan kəndi yaxınlığındakı mövqelərdə xidmət edən qüvvələrinin yüksək rütbəli zabitinin 11 avqust 2010-cu il tarixli ifadəsi (bax ifadənin xülasəsi abzas 51). İfadə Gülüstanın və ətraflarının əllə çəkilmiş xəritəsi və ərazini göstərən bir neçə şəkillə müşaiyət olunmuşdur. Əvvəlcə anonim qalmaq istəyən zabit “DQR” Müdafiə Ordusundan polkovnik Manukyan olmuşdur.
“DQR” zabitindən hadisə yerindən, yəni Gülüstandakı hərbi hissədən ifadə alan, zabitin ifadəsini və şəkillərin həqiqətən “DQR”-in hərbi mövqelərindən çəkilməsini təsdiqləyən ərizəçinin vəkilinin köməkçisi Cənab Aloyan’ın ifadəsi.
“DQR” zabitinin Gülüstan yaxınlığındakı hərbi hissədə ifadə verən zaman yanında olan Ermənistan Hökumətinin səlahiyyətli nümayəndəsi Cənab Kostanyan’ın ifadəsi.

59. 2002 və 2004-cü illər arasında Gülüstan kəndinə uğursuz qayıdış cəhdləri etdiklərini iddia edən Gülüstan üç keçmiş sakinin 2012-ci ilin martında verdikləri ifadələr. Onlar iddia edirlər ki, atəşkəs xəttinə “DQR” tərəfdən yaxınlaşmışdırlar. Onlardan ikisi bildirmişdirlər ki, kəndi Napat yüksəkliyindən görə bilmişdirlər, ancaq qarşı tərəfdən snayper atəşi riskinə görə onları müşaiyət edən “DQR” əsgərləri onları ordan irəliyə buraxmamışdırlar. Onlardan biri bildirmişdir ki, binoklın hesabına kənddəki səngərləri və orada dayanan əsgəri görə bilmişdir.

(b) Cavabdeh Hökumət

(i) Xəritələr

60. Gülüstan və onun ətrafının xəritəsi. Xəritə İncəçayın şimal sahilində yerləşən kəndi bütünlüklə göstərmişdir. Bundan əlavə görünür ki, Azərbaycanın hərbi mövqeləri də əsasən kəndin ətrafında yerləşən çayın şimal sahilindəki yüksəkliklərdə yerləşir. “DQR” mövqeləri çayın cənub sahilində yerləşir, ən yaxını isə kəndlə üzbəüz yerdədir.
Ermənistan Hökuməti tərəfindən Çıraqov və digərləri Azərbaycana qarşı (yuxarıda qeyd edilən) işi üzrə Dağlıq Qarabağın təqdim edilən xəritəsi. Xəritədə Gülüstan “DQR”-in tam sərhədində çayın şimalında göstərilmişdir.
Azərbaycanın Azərbaycan Respublikası Dövlət Torpaq və Xəritəçəkmə Komitəsi tərəfindən 2006-cı ildə çap edilmiş xəritəsi. Xəritə Gülüstanı “DQR” tərəfindən işğal edilmiş ərazinin düz sərhədində göstərilmişdir. Xəritədə işğal edilmiş ərazilər kölgələnmiş və qırmızı xəttlə əhatələnmiş vəziyyətdə göstərilmişdir; Gülüstan bu qırmızı xəttin üzərindədir, ancaq kölgələnmiş ərazidən kənarda, çayın şimalında göstərilmişdir..

(ii) DVD-lər

61. Gülüstan və onun ətrafının görünüşü yazılan iki ədəd DVD (biri 2008-ci ilin sentyabrında, digəri 2012-ci ilin iyulunda təqdim edilmişdir). Birincisi kəndi təpəlik landşaftda evlərinin bir çoxu dağılmış, təpənin yalında atəş nöqtələrinə oxşayan bəzi tikililəri göstərmişdir. İkincisi yenidən kəndin (dağılmış evlər və kənd təsərrüfatı maşınları) və ətrafının landşaftını göstərir və kənddə heç bir yaşayışın olmadığını, erməni mövqelərinin meşəlik dağlıq yerdə olduğunu və kəndə yüksək kalibrli silahlarla nəzarət etdiyini, Azərbaycan mövqelərinin isə təxmin 2.5 kilometr uzaqlıda olduğunu və yalnız vizual olaraq kəndə nəzarə etdiyini göstərən bir mətnlə müşaiyət olunmuşdur.

(iii) Azərbaycanın hərbi zabitlərindən, rəsmilərindən və qonşu kəndlərin sakinlərindən götürülmüş ifadələr

62. Azərbaycanın 6 hərbi zabitinin 2012-ci ilin martında verdiyi ifadələr. 1994-cü ildən 1997-ci ilə qədər Goranboy rayonunda hərbi hissədə xidmət edən polkovnik Babayev, 1999-ci ildən 2009-cu ilə qədər müxtəlif vaxtlarda Goranboy rayonunda hərbi hissədə xidmət edən polkovnik-leytenantlar Əbdulov, Məmmədov, Əhmədov, Abbasov və Hüseynov. Onlar Gülüstandakı vəziyyəti aşağıdakı kimi təsvir etmişdirlər:

– Gülüstan İncəçayın şimal sahilində yerləşir;

– Azərbaycanın hərbi mövqeləri çayın şimal sahilində Gülüstanın şərq və şimal-şərq tərəfində ovalıqda yerləşir və dağıdılmış kənddən 1-3 kilometr aralıda yerləşir;

– Erməni hərbi mövqeləri çayın cənub sahilində Gülüstanın qərbə və cənub-qərb tərəfində strateji olaraq daha əlverişli yüksəkliklərdə yerləşir (meşəlik dik yamaclar). Ən yaxın erməni mövqelərinin yerləşməsinə dair zabitlərin təxmini 200-300 metr və 1 kilometr arasında dəyişmişdir;

– Erməni silahlı qüvvələri tərəfdən atəşkəs pozuntusu mütəmadidir;

– Onlar Ermənistan Hökumətinin kənddəki evlərdən bir qisminin təmir edilərək Azərbaycan silahlı qüvvələri tərəfindən hərbi mövqelər kimi istifadə edildiyinə dair iddialarını mübahisələndirmişdirlər;

– Azərbaycan mövqeləri və kəndin özü erməni mövqelərinin atəş məsafəsi daxilindədir (yüksək kalibrli avtomatik silahlardan); buna görə hərbiçilər kənddə azad hərəkət edə bilmirlər, yalnız müəyyən edilmiş marşrutlar üzrə hərəkət edə bilirlər;

– Kənddə mülki əhali yoxdur;

– Kənddəki tikililərin bir çoxu (təxminən 100 ev) münaqişə zamanı dağıdılmışdır. Kənd 1992-ci ildən tərk edildiyinə görə evlər köhnəlmiş, damlar dağılmış, ağaclar isə indi dağılmış tikililərin içində böyüyürlər. Hal hazırda orada yaşamaq üçün yararlı tikili qalmamışdır; döyüşlər bitəndən sonra erməni silahlı qüvvələri kəndin ərazisini minalamış və heyvanlar bəzən bu minalara düşürlər;

– Polkovnik-leytenant Əbdulov bildirmişdir ki, o, erməni hərbiçilərinin Gülüstanın cənubundakı dağıntılarda hərəkət etdiklərini müşahidə etmişdir. Polkovnik-leytenant Məmmədov iddia etmişdir ki, o, erməni hərbiçilərinin öz mövqelərindən çaya tərəf gəldiklərini görmüşdür. Polkovnik-leytenantlar Abbasov və Hüseynov bildirmişdirlər ki, onlar erməni silahlı qüvvələrinin tikililəri dağıtdıqlarını və onlardan qalan materialları istehkam tikintisində istifadə etmişdir.

63. Azərbaycanın Müdafiə Nazirliyinin 2003-2010-cu illərə aid atəşkəs pozuntularına dair məlumatlarına əsasən, 2008-ci ildən artım (2008-ci ildə 20, 2009-cu ildə 35, 2010-cu ildə 52) müşahidə edilmişdir. Eyni zamanda Gülüstanda mina partlayışları nəticəsində 2003-cü ilin 5 avqustunda 5 əsgər, atəşkəsin pozulması nəticəsində isə 2005-ci ilin 25 fevralında 1 əsgər öldürülmüşdür.

64. ANAMA-nın direktorunun 12 iyul 2010-cu il tarixli məktubu. Orada bildirilmişdir ki, Goranboy rayonunun Gülüstan kəndi “çoxlu sayda mina və partlamayan hərbi sursat (PHS) ilə zibillənməş” kimi təsvir etmişdir.

65. Qonşu kəndlərdə, Meşəli və Yuxarı Ağcakənddə yaşayan 8 sakinin 2012-ci ilin martında verdikləri ifadələr. Onlar təsvir etmişdirlər ki, Gülüstan kəndi boşaldılmış, ətrafı minalanmış, özü isə mütəmadi olaraq erməni mövqelərinin atəşinə məruz qalmışdır.

(iv) Press-relizlər

66. 2006-cı ilin oktyabrında erməni mənbəsi tərəfindən ATƏT-in Dağlıq Qarabağ və Azərbaycan arasında Gülüstan kəndinin yaxınlığında yerləşən təmas xəttinin monitorinqi missiyası ilə əlaqədar verilmiş iki pres reliz.

67. 2010-cu ilin iyunu və 2012-ci ilin mayı arasında Azərbaycan Mətbuat Agentliyi tərəfindən müxtəlif ərazilərdə, o cümlədən Gülüstanda atəşkəsin pozulması ilə əlaqədar bir neçə pres reliz. Bu cür pres relizlərdə ən çox istifadə olunan mətn aşağıdakıdır: “Erməni silahlı qüvvələri Gülüstan kəndinin yaxınlığındakı postlarından Azərbaycan silahlı qüvvələrinin mövqelərinə atəş açmışdırlar” və ya “…Gülüstan kəndinin yaxınlığındakı adsız yüksəkliklərdən” və ya “düşmən qüvvələri Azərbaycanın Goranboy rayonunun Gülüstan kəndinın yaxınlığındakı postlardan Azərbaycan hərb qüvvələrinin mövqelərinə atəş açmışdır”. 3 mart 2012-ci il tarixli bir pres relizdə bildirilmişdir ki, “Azərbaycanlı leytenant Qurban Hüseynov Goranboy rayonunun təmas xəttində yerləşən Gülüstan kəndində minaya düşmüşdür. Nəticədə o, ayağını itirmişdir.

68. Minaların Qadağan Edilməsi Uğrunda Beynəlxalq Kampaniyanın 20 sentyabr 2013-cü il bəyanatı. Bu bəyanatda Dağlıq Qarabağ hakimiyyətinin mübahisəli ərazinin şərq və şimalında Erməni-Azərbaycan təmas xəttinin ətrafında minaların çox yerləşdirilməsindən narahatlıq ifadə etdilmişdir.

(c) Ermənistan Hökuməti, üçüncü tərəf müdaxiləsi

(i) Xəritə

69. Gülüstan və onun ətraflarının xəritəsində İncəçayın şimal sahilində yerləşən kənd bütünlüklə göstərilib. Azərbaycan silahlı qüvvələrinin mövqeləri çayın şimal sahilində yerləşir və kəndə çox yaxındır (onun şərq və qərbinə çox yaxındır və şimal kənarında yerləşir), “DQR” mövqeləri isə çayın cənub sahilində yerləşir, ən yaxını isə kəndlə üzbəüzdür.

(ii) DVD

70. 2012-ci ilin iyulunda təqdim olunan DVD-ə Gülüstan və onun ətrafının görüntüləri, Hökumətin səlahiyyətli nümayəndəsi Cənab Kostanyan tərəfindən Gülüstan yaxınlığında yerləşən hərbi hissədə xidmət edən üçün “DQR” hərbi zabitindən yerindəcə götürülmüş müsahibələr (onların mətni üçün abzas 71-ə bax). O, evlərinin çoxu dağılmış kəndi və onun ətrafındakı landşaftı göstərir. Videonun sonuna doğru qoyun sürüsü və dağıdılmış kəndin arxasında hərəkət edən insanlar görünür.

(iii) “DQR”-in hərbi zabitləri tərəfindən verilən ifadələr

71. 2012-ci ilin mayında Gülüstanın yaxınlığında yerləşən “DQR” hərbi hissəsində xidmət edən hərbi hissə komandiri Sevoyan, serjant Petrosyan və zabit Vardanyan’la aparılan müsahibələrin stenoqramı. Onlar yerdəki vəziyyəti aşağıdakı kimi təsvir edirlər:
– Azərbaycan silahlı qüvvələrinin kənddə mövqeləri var və onlar bəzən orada hərbi tapşırıqlar yerinə yetirirlər, ancaq onların daimi yerləşməsi arxadadır;
– kənddə mülki əhali yoxdur;
– kəndin özündə mina yoxdur, ancaq onun ətrafı Azərbaycan silahlı qüvvələri tərəfindən minalanıb (onlar müşahidə etmişdirlər ki, bəzən heyvanlar bu minalara düşürlər);
– Azərbaycan tərəfi bəzən atəşkəsi pozur; onlar diqqətsiz olsalar, özlərini Azərbaycan mövqelərindən gülləyə tuş gələcəklərinə dair riskə atırlar;
– Bir neçə dəfə Gülüstanın keçmiş sakinləri əraziyə gələrək kəndə baş çəkmək istəklərini bildirmişdirlər. Azərbaycan tərəfindən snayper və döyüş silahları təhlükəsinə görə onlara kəndə yaxınlaşmaq icazəsi verilməmişdir.

3. Məhkəmə tərəfindən əldə edilmiş sübutlar

72. 2013-cü ilin sentyabrın 12-də Məhkəmə AETA-dan onun “Geospatial Texnologiyalar və İnsan Hüquqları Proqramı” çərçivəsində aşağıdakı məsələlərlə bağlı məlumat təqdim etmək üçün müraciət etmişdir: Azərbaycanın Azərbaycanla bağlı qüvvəyə minməsindən (15 aprel 2002-ci il) bu günə qədər Gülüstan və kəndin ətrafında yerləşən səngər və istehkam kimi hərbi mövqelərin yerləşməsi, kənddəki dağılmış binaların və qəbirstanlıqların vəziyyəti ilə bağlı məlumat.

73. 2013-cü ilin noyabrında AETA “2002-2012-ci illərdə Azərbaycanın Gülüstan kəndinin peykdən yüksək keyfiyyətli görüntüsünün qiymətləndirilməsi” adlı hesabatı Məhkəməyə təqdim etmişdir. İctimai mənbələrdən götürülmüş 2005, 2009 və 2012-ci illərə aid olan yüksək keyfiyyətli peyk görüntülərinin təfsirinə əsasən hesabat aşağıdakı məlumatı təqdim etmişdir.

74. Hərbi tikililərlə bağlı qeyd olunmuşdur ki, 2005-ci və 2009-cu illərə aid şəkillərdə kənddə və ətrafında səngər və üzlüklər görünür, onların tikilməsi müdaxilə periodu ilə üst-üstə düşür, 2009-cu ildən sonra isə səngərlər istifadə edilməmişdir. Bu, 2012-ci ilə aid səngər şəkillərində görünmüşdür. Gülüstanın ətrafında hərbi fəaliyyət açıq aşkar görünürdü. 2005-2009-cu illərdə o cümlədən səngərlər, üzlüklər, hərbi binalar, maşınlarla əlaqədar olan hərbi güclənmə 2009-2012-ci illərdə regionda davamlı hərbi tərəqqi ilə davam etdirilmişdir, ancaq səngər və üzlüklərdən istifadə edilməmiş, ancaq hərbi tikililərin və maşınların sayı artmışdır.

75. Tikililərin dağıdılmasıyla bağlı hesabatda qeyd edilmişdir ki, kəndin təxminə 250 evinin əksəriyyəti dağıdılmış, “dağıdılmış” deyəndə tikililərin bütöv vəziyyətdə olmadığı ehtiva edilir. Hesabatda qeyd edilmişdir ki, tikililərin köhnəlməsi və təbiətin bu tikililər üzərində inkişaf etməsi ayaq izlərinin itirilməsinə və strukturun sayılmasını çətinləşdirmişdir. 2005-ci ildə 33 tikili dağılmamış vəziyyətdə qalmışdırsa, 2009-cu ildə bu 17, 2012-ci ildə isə 13 olmuşdur. Dağılmış tikililərin əksəriyyətinin çöl və iç divarları qorunmuş, damları isə dağılmışdır. Tikililərin durumu onların yanaraq dağılması görüntüsünə yaratsa da, hesabatda qeyd edilmişdir ki, peykdən gələn görüntülər dağılmanın səbəblərini müəyyən etmək üçün yetərli olmamışdır. Konkret olaraq, tikililərin qəsdən dağıdılmasını müəyyən etmək mümkün olmamışdır. Peyk görüntülərindən hər hansı qəbirstanlıq müəyyən etmək mümkün olmamışdır. Hesabatda ehtimal edilir ki, bu təbiətin tikililər üzərində inkişaf etməsindən irəli gəlmişdir.

II. ERMƏNİSTAN VƏ AZƏRBAYCANIN BİRGƏ ÖHDƏLİYİ

76. Avropa Şurasına üzv olmamışdan öncə Ermənistan və Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin dinc yolla həlli ilə bağlı Nazirlər Komitəsi və Parlament Assambleyası qarşısında üzərilərinə öhdəlik götürmüşlər (bax: Parlament Assambleyasının 221 (2000) və 222 (2000) saylı Rəyləri və Nazirlər Komitəsinin (2000)13 və (2000)14) saylı Qətnaməsi).

Azərbaycanın Avropa Şurasında üzvlüyə müraciəti ilə bağlı Parlament Assambleyasının 222 (2000) saylı Rəyinin müvafiq hissəsində aşağıdakılar bildirilir:

“11. Assambleya Azərbaycan Prezidentinin Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin dinc yolla həllinə dair öhdəliyini bird aha qeyd edir və vurğulayır ki, Azərbaycanın Avropa Şurasına daxil olması danışıqlar prosesinə və regionun sabitliyinə əhəmiyyətli töhfə verəcəkdir.

14. Parlament Assambleyası Azərbaycan Prezidenti, parlamentin spikeri, Baş nazir və siyasi partiyaların sədrlərinin məktublarını nəzərə alır və qeyd edir ki, Azərbaycan aşağıdakı öhdəliklərə əməl etməsini üzərinə götürür:
…

ii. Dağlıq Qarabağ münaqişəsi:

a. bu münaqişənin yalnız dinc yolla həlli istiqamətində səylərini davam etdirmək;
b. qonşulara qarşı güc tətbiq etmək hədəsindən qətiyyətlə imtina edərək beynəlxalq və daxili mübahisələri yalnız dinc yolla və beynəlxalq hüququn prinsiplərinə uyğun olaraq həll etmək (Avropa Şurasının üzvü olan bütün dövlətlərə aid öhdəlik;”
Azərbaycanın Avropa Şurasının üzvlüyünə dəvət edilməsinə dair Nazirlər Komitəsinin (2000)14 saylı qətnaməsi Azərbaycanla bağlı 222 (2000) saylı Rəydə təsbit edilmiş öhdəliklərə və onların Azərbaycan Hökuməti tərəfindən yerinə yetiriləcəyi barədə təminatlara istinad edir.

III. MÜVAFİQ MİLLİ HÜQUQ

A. Azərbaycan SSR-in qanunvericiliyi

77. Ərizəçilərin mülkiyyət hüququ Azərbaycan SSR-in 1978-ci il Konstitusiyası, 1970-ci il Torpaq Məcəlləsi və 1983-cü il Mənzil Məcəlləsinə uyğun olaraq müəyyən edilir.

1. 1978-ci il Konstitusiyası

78. Konstitusiyada aşağıdakılar bildirilir:

Maddə 13

“Azərbaycan SSR vətəndaşlarının şəxsi mülkiyyətinin əsasını əməkli gəlir təşkil edir. Şəxsi mülkiyyətdə məişət avadanlığı, şəxsi istehlak və rahatlıq şeyləri, yardımçı ev təsərrüfatı şeyləri, yaşayış evi və əməklə qazanılmış vəsait yığımı ola bilər. Vətəndaşların şəxsi mülkiyyəti və ona vərəsəlik hüququ dövlət tərəfindən mühafizə olunur.
Vətəndaşların istifadəsində yardımçı təsərrüfat üçün (o cümlədən mal-qara və quş saxlamaq üçün), bağçılıq və bostançılıq, habelə fərdi mənzil tikintisi üçün qanunla müəyyən edilmiş qaydada verilən torpaq sahələri ola bilər. Vətəndaşlar onlara verilən torpaq sahələrindən səmərəli istifadə etməlidirlər. Dövlət və kolxozlar yardımçı təsərrüfatın idarə olunmasında vətəndaşlara kömək edirlər. Vətəndaşların şəxsi mülkiyyətində və ya istifadəsində olan əmlak əməksiz gəlir mənbəyi olmamalı, ondan cəmiyyətin mənafeyi zərərinə istifadə edilməməlidir.”

2. 1970-ci il Torpaq Məcəlləsi

79. Torpaq Məcəlləsinin müvafiq müddəalarında aşağıdakılar nəzərdə tutulur:

Maddə 4. Torpaq üzərində dövlət (ümumxalq) mülkiyyəti

“SSRİ Konstitusiyasına və Azərbaycan SSR Konstitusiyasına uyğun olaraq torpaq dövlət mülkiyyətidir—bütün sovet xalqının ümumi malıdır.
SSRİ-də torpaq ancaq dövlət mülkiyyətidir və yalnız istifadəyə verilir. Torpaq üzərində dövlət mülkiyyəti hüququnu açıq və ya gizli şəkildə pozan hərəkətlər qadağan edilir”

Maddə 24. Torpaqdan istifadə hüququnu təsdiq edən aktlar

““Kolxozların, sovxozların və başqalarının torpaqdan istifadə hüququ torpaqlardan istifadə hüququ barəsindəki dövlət aktları ilə təsdiq olunur.
Aktların formaları SSR İttifaqının və müttəfiq respublikaların torpaq qanunvericiliyi Əsaslarına uyğun olaraq, SSRİ Nazirlər Soveti tərəfindən müəyyən edilir.
Torpaqdan müvəqqəti istifadə hüququ Azərbaycan SSR Nazirlər Soveti tərəfindən müəyyən edilən forma üzrə şəhadətnamə ilə təsdiq olunur.”

Maddə 25. Torpaqdan istifadə hüququ barəsində aktların verilmə qaydası

“Torpaqdan müddətsiz (daimi) istifadə hüququ barəsində dövlət aktları və torpaqdan müvəqqəti istifadə hüququ barəsində şəhadətnamələr istifadəyə verilmiş torpaq sahələri hansı rayon və ya şəhər (respublika tabeliyində olan şəhər) xalq deputatları Soveti icraiyyə komitəsinin ərazisində yerləşirsə, həmin icraiyyə komitəsi tərəfindən kolxozlara, sovxozlara və digər dövlət, kooperativ və ictimai müəssisələrinə, idarələrinə və təşkilatlarına, habelə vətəndaşlara verilir.”

Maddə 27. Torpaq sahələrindən məqsədli təyinata görə istifadə

“Torpaq istifadəçiləri torpaq sahələri onlara hansı məqsədlər üçün verilmişsə, o sahələrdən həmin məqsədlər üçün istifadə hüququna malikdirlər və istifadə etməlidirlər.”

Maddə 28. Torpaq istifadəçilərinin verilən torpaq sahələrindən istifadə hüquqları

“İstifadəyə verilən hər torpaq sahəsinin hansı məqsəd üçün təyin edildiyindən asılı olaraq, torpaq istifadəçiləri müəyyən olunmuş qaydada aşağıdakı işləri görə bilərlər: – yaşayış, istehsalat, mədəni-məişət binaları və başqa binalar və qurğular tikmək; – kənd təsərrüfatı bitkiləri əkmək, meşə salmaq, meyvə, bəzək ağacları və başqa ağaclar basdırmaq; – biçənəklərdən, otlaqlardan və digər təsərrüfat yerlərindən istifadə etmək; – torpaq sahəsindəki geniş yayılmış faydalı qazıntılardan, torfdan və su obyektlərindən təsərrüfatın ehtiyacları üçün istifadə, habelə torpağın digər faydalı xassələrindən istifadə etmək.”

Maddə 126-1. Tikili üçün mülkiyyət hüququ vərəsəlik üzrə keçdikdə torpaqdan istifadə hüququ

“Kənd yaşayış məntəqəsində yerləşən tikili üçün mülkiyyət hüququ vərəsəlik üzrə vərəsələrə keçdikdə, əgər onlar müəyyən edilmiş qaydada həyətyanı torpaq sahəsi almaq hüququna malik deyildirsə, onda torpaq sahəsinin həmin tikilini saxlamaq üçün zəruri olan və Azərbaycan SSR Nazirlər Sovetinin müəyyən etdiyi ölçüdə olan hissəsindən istifadə hüququ verilir.”

Maddə 131. Fərdi mənzil tikintisi üçün vətəndaşlara torpaq sahələri verilməsi

“Qüvvədə olan qanunvericiliyə görə, Azərbaycan SSR-in fərdi mənzil tikintisi qadağan edilməmiş yaşayış məntəqələrində yaşayan vətəndaşlara şəhərlərin, şəhər tipli qəsəbələrin torpaqlarından və kolxozların, sovxozların və digər kənd təsərrüfatı müəssisələrinin istifadə etdikləri torpaqların tərkibinə daxil olmayan kənd yaşayış məntəqələri torpaqlarından, habelə dövlət ehtiyatı torpaqlarından və şəhərlərin yaşıl zonasının hüdudlarından kənardakı dövlət meşə fondu torpaqlarından şəxsi mülkiyyət hüququ əsasında birmənzilli yaşayış binaları tikilməsi üçün torpaq sahələri verilir. Göstərilən məqsəd üçün torpaqlar bu Məcəllənin 128-ci maddəsinin ikinci hissəsində nəzərdə tutulmuş qaydada verilir. Şəhərlərdə və fəhlə qəsəbələrində fərdi mənzil tikintisi istifadə və texniki hazırlıq üçün xərclər tələb etməyən boş ərazidə, bir qayda olaraq, müntəzəm sərnişin rabitəsi olan dəmir yolların və avtomobil yollarının yaxınlığında ayrı-ayrı yaşayış rayonları və ya qəsəbələri şəklində həyata keçirilməlidir.”

3. 1983-cü il Mənzil Məcəlləsi

80. Mənzil Məcəlləsinin 10.3-cü maddəsində aşağıdakılar bildirilir:

“SSR İttifaqı və Azərbaycan SSR qanunvericiliyinə uyğun olaraq vətəndaşların xüsusi mülkiyyətdə yaşayış evi (evin bir hissəsi) ola bilər.”

4. Mənzil Fondunun Qeydiyyatı Qaydaları haqqında 1985-ci il Təlimatı

81. 1985-ci il Təlimatının 2-ci maddəsində yaşayış evinə mülkiyyət hüququnu təsdiq edən sənədlərin siyahısı müəyyən edilir. Təlimat SSRİ Mərkəzi Statistika İdarəsinin 1985-ci il 15 iyul tarixli 380 nömrəli əmri ilə təsdiq edilmişdir. 2.1-ci maddədə mülkiyyət hüququnun birinci dərəcəli sübut kimi çıxış edən sənədlər göstərilir. 2.2-ci maddədə bildirilmişdir ki, birinci dərəcəli sübut itirildikdə, mülkiyyət dolayısı ilə digər sənədlər, o cümlədən aşağıdakılar vasitəsilə göstərilə bilər:
“texniki inventarizasiya sənədləri, bu sənədlərdə mülkiyyətçinin yaşayış evinə hüququnu təsdiq edən qanuni sənədin mövcud olması birbaşa bildirildikdə”

2.3-cü maddədə aşağıdakılar bildirilir:

“Kənd yerləri, o cümlədən kənd əraziləri şəhərin (kəndin) ərazisinə daxil edilibsə və ya şəhərə (kəndə) çevrilibsə, bu Təlimatlara əsasən olan qeydiyyat üçün əsas ev təsərrüfatlarının siyahısı, onlardan çıxarışlar, Kənd və ya Rayon Xalq Deputatları İcraiyyə Komitələrinin bəyanatları və bu Təlimatların 2.1 və 2.2.-ci maddələrində qeyd edilən tikililərə mülkiyyət hüququnu təsdiq edən digər sənədlər”.

5. Azərbaycan SSR İşçi Deputatlarının Kənd Sovetlərinin 1958-ci il Xartiyası

82. Əlavə olaraq, ərizəçiyə əsasən, 23 aprel 1958-ci ildə qəbul edilmiş Azərbaycan SSR İşçi Deputatlarının Kənd Sovetlərinin Xartiyasının (“1958-ci il Kənd Sovetləri Xartiyası”) 1960-cı illərin əvvəllərində torpaq hüququnun yaranmasına aidiyyatı var. Hökumət bunu mübahisələndirmişdi.

2-ci hissənin 9-cu abzasına əsasən:

“Kənd təsərrüfatı sahəsində İşçi Deputatlarının Kənd Sovetləri:
…
(j) kəndlərin milli fondunu idarə etməli; fərdi tikinti üçün bu fonddan sakinlər üçün torpaq sahələri ayırmalıdır; torpaqdan istifadə ilə bağlı qanunvericiliyin tətbiqinə nəzarət etməlidir.”

2-ci hissənin 19-cu abzasına əsasən:
“İctimai qaydanın və sakinlərin hüquqlarının qorunması sahəsində İşçi Deputatlarının Kənd Sovetləri:
…
(e) kollektiv fermalarda olan ailə əmlakının bölgüsünün qeydiyyatını həyata keçirməlidir (kəndli ev təsərrüfatları).”

B. Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyi

1. 1991-ci il tarixli “Daimi yaşayış yerindən məcburi köçkün olmuş vətəndaşların (qaçqınların) evlə təmin edilməsinə” dair qərar

83. 1991-ci ilin 6 noyabrında Azərbaycan Respublikasının Ali Soveti “Daimi yaşayış yerindən məcburi köçkün olmuş vətəndaşların (qaçqınların) evlə təmin edilməsinə” dair qərar qəbul etmişdir. Bu fərman digər məsələlərlə bərabər Azərbaycanı tərk edən ermənilər və Ermənistanı, Dağlıq Qarabağı və ətraf əraziləri tərk edən azərbaycanlıların arasında artan əmlak mübadiləsi məsələsinə toxunmuşdur.

Hissə 8

“Sumqayıt, Gəncə, Mingəçevir, Yevlax, Əli-Bayramlı, Lənkəran, Naftalan, Şəki şəhərlərinin Xalq Deputatları Sovetlərinə və rayonların yerli icra qurumlarına iki ay içində Ermənistandan Azərbaycana gəlmiş və evlərin və mənzillərin qanuni mübadiləsi ilə əlaqədar etibarnamələri və digər sənədləri olan qaçqın ailələrinin evlə təmin edilməsi tapşırılsın.

Kifayət qədər qaçqının şəxsi əmlakı olan evlərinin şəhərlərdə dövlət mülkiyyətində olan evlərlə dəyişdirməsini nəzərə alaraq, özəlləşdirmə haqqında müvafiq qanun qəbul ediləndən sonra yerli icra qurumlarına bu evlərin qaçqınların şəxsi mülkiyyətinə verilməsi tapşırılsın.

Azərbaycan Respublikasının müxtəlif nazirlikləri, qurumları və təşkilatları tərəfindən 1988-ci ildən sonra kənd yerlərində qaçqınların yaşayışı üçün tikilmiş binalar ora yerləşən qaçqınların şəxsi mülkiyyəti kimi tanınsın, yerli icra qurumlarına isə bu ailələri müvafiq sənədlərlə təmin etmək tapşırığı verilsin.

Respublikanı tərk edən zaman əmlaklarını satmayan və ya mübadilə etməyən şəxslərin əmlaklarını Ermənistandakı daimi yaşayış yerlərini zorla və əvəzi ödənilmədən tərk etməli olan Azərbaycan Respublikasına köçən və müvafiq yerlərdə yaşayan qaçqın ailələrinin əmlakına çevrilsin.”

84. 1991-ci il tarixli fərman hələ də qüvvədədir. Bu fərmandan başqa Azərbaycanı Dağlıq Qarabağ münaqişəsinə görə tərk edən ermənilərin əmlakı barədə heç bir qanun yoxdur. Nəticədə bu qanunun əhatə etmədiyi mülkiyyətə aşağıdakı abzaslarda qeyd olunan ümumi əmlak qaydaları şamil edilir.

85. 1991-ci ilin noyabrın 9-da Azərbaycan Respublikası ilk dəfə torpağa şəxsi mülkiyyət obyekti kimi istinad edən qanun qəbul etmişdir. Ancaq vətəndaşlara verilmiş torpağın özəlləşdirilməsinə dair qaydalar sonradan, 1996-cı ildə Torpaq İslahatı barədə Qanunun qəbul edilməsiylə müəyyən edilmişdir.

2. “Mülkiyyət haqqında” 1991-ci il qanunu

86. “Azərbaycan Respublikasında mülkiyyət haqqında” qanun 1991-ci il dekabrın 1-də qüvvəyə minmişdir. Qanunda, inter alia, aşağıdakılar nəzərdə tutulur:

Maddə 21. Vətəndaşın mülkiyyət hüququnun obyektləri

“1. Vətəndaşın mülkiyyətində aşağıdakılar ola bilər:
– torpaq sahələri;
– yaşayış evləri, mənzillər; bağlar, bağ evləri, qarajlar, ev təsərrüfatı ləvazimatı və şəxsi istehsal predmetləri;
– səhmlər, istiqraz vərəqələri və başqa qiymətli kağızlar;
– kütləvi informasiya vasitələri;
– dövlət təhlükəsizliyi və ya ictimai təhlükəsizlik mülahizələrinə, yaxud beynəlxalq öhdəliklərə görə vətəndaşa məxsus ola bilməyən əmlakın qanunvericilik aktlarında nəzərdə tutulan ayrı-ayrı növləri istisna olmaqla, istehsal, istehlak, sosial, mədəni və başqa təyinatlı hər hansı digər əmlak.
…

5. Mülkiyyətində mənzil, yaşayış evi, bağ, qaraj, başqa binalar və tikililər olan vətəndaş həmin mülkiyyət barəsində öz istəyinə görə sərəncam vermək: bumları satmaq, bağışlamaq, vəsiyyət etmək, icarəyə vermək, bunlar barəsində qanuna zidd olmayan başqa əqdlər bağlamaq hüququna malikdir.”

3. 1992-ci il Torpaq Məcəlləs

87. 1992-ci il yanvarın 31-də qüvvəyə minmiş yeni Torpaq Məcəlləsində aşağıdakı müddəalar əks etdirilir:

Maddə 10. Torpaq üzərində xüsusi mülkiyyət

“Torpaq Azərbaycan Respublikasında daimi yaşayan Azərbaycan Respublikası vətəndaşlarının xüsusi mülkiyyətinə yerli icra hakimiyyəti orqanlarının vəsatətlərinə əsasən rayon, şəhər xalq deputatları Sovetlərinin qərarı ilə aşağıdakı məqsədlər üçün verilir:

1) fərdi yaşayış evi və köməkçi tikililərin inşası, habelə şəxsi yardımçı kənd təsərrüfatı (həyətyanı sahə) üçün – həmin ərazidə daimi yaşayanlara;
2) əmtəəlik kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalı məqsədilə kəndli (fermer) və digər təsərrüfat fəaliyyəti üçün;
3) şəhər (qəsəbə) hüdudunda fərdi və kollektiv bağ təsərrüfatı və fərdi qaraj tikintisi üçün;
4) sahibkarlıq fəaliyyəti ilə əlaqədar tikintilər üçün;
5) ənənəvi xalq sənətləri ilə məşğul olmaq üçün. Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyinə əsasən torpaq vətəndaşların xüsusi mülkiyyətinə digər məqsədlər üçün də verilə bilər.”

Maddə 11. Torpağın xüsusi mülkiyyətə verilməsi şərtləri

“Torpaq bu Məcəllənin 10-cu maddəsində göstərilən məqsədlər üçün xüsusi mülkiyyətə pulsuz verilir.
Bu Məcəllə qüvvəyə minənədək vətəndaşların qanuni istifadəsində olmuş həyətyanı sahə, fərdi mənzil, fərdi bağ və fərdi qaraj tikintisi üçün torpaq sahələri onların xüsusi mülkiyyətinə keçirilir.

Xarici vətəndaşların, habelə xarici hüquqi şəxslərin mülkiyyətinə, həmçinin irsən keçən ömürlük sahibliyinə torpaq sahəsi verilmir.

Keçmiş mülkiyyətçilərə və onların vərəsələrinə torpaq sahələri qaytarılmır. Onlar torpaq sahələrini mülkiyyətə bu Məcəllə ilə nəzərdə tutulmuş əsaslar üzrə ala bilərlər.”

Maddə 23. Torpaq sahələrinin verilməsi

“Vətəndaşların, müəssisələrin və təşkilatların mülkiyyətinə, sahibliyinə, istifadəsinə və icarəsinə torpaq sahəsi verilməsi rayon, şəhər xalq deputatları Sovetlərinin qərarı ilə yer quruluşu sənədlərinə uyğun olaraq torpağayırma qaydasında həyata keçirilir.

Torpaq sahəsinin məqsədli təyinatı torpağayırma aktında göstərilir.

Torpaq sahəsinin verilməsi və geri alınması, o cümlədən dövlət və ictimai məqsədlər üçün geri alınması barədə vəsatətin qaldırılması və ona baxılması qaydalarını Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabineti müəyyən edir.

Torpaq verilməsinə dair vətəndaşların ərizələrinə bir ay müddətindən gec olmayaraq baxılır.”

Maddə 30. Torpaq üzərində mülkiyyət hüququnu, sahiblik və daimi istifadə hüququnu təsdiq edən sənədlər

“Torpaq üzərində mülkiyyət hüququ, torpağa sahiblik və torpaqdan daimi istifadə hüquqları rayon, şəhər xalq deputatları Sovetləri tərəfindən verilən dövlət aktı ilə rəsmiləşdirilir.

Dövlət aktının forması Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabineti tərəfindən təsdiq edilir.”

4. 1995-ci ilin Konstitusiyası

88. 1995-ci ilin Konstitusiyası mülkiyyət hüququnu qoruyur və hər hansı qeyri qanuni hərəkətdən və ya Dövlət qurumlarının və rəsmilərinin nöqsanlarından yarana biləcək zərərin əvəzinin ödənilməsini təmin edir.

Konstitusiyanın müvafiq müddəaları aşağıdakı kimidir:

Maddə 29

“I. Hər kəsin mülkiyyət hüququ vardır.
II. Mülkiyyətin heç bir növünə üstünlük verilmir. Mülkiyyət hüququ, o cümlədən xüsusi mülkiyyət hüququ qanunla qorunur.
III. Hər kəsin mülkiyyətində daşınar və daşınmaz əmlak ola bilər. Mülkiyyət hüququ mülkiyyətçinin təkbaşına və ya başqaları ilə birlikdə əmlaka sahib olmaq, əmlakdan istifadə etmək və onun barəsində sərəncam vermək hüquqlarından ibarətdir.
IV. Heç kəs məhkəmənin qərarı olmadan mülkiyyətindən məhrum edilə bilməz. Əmlakın tam müsadirəsinə yol verilmir. Dövlət ehtiyacları və ya ictimai ehtiyaclar üçün mülkiyyətin özgəninkiləşdirilməsinə yalnız qabaqcadan onun dəyərini ədalətli ödəmək şərti ilə yol verilə bilər.
V. Dövlət vərəsəlik hüququna təminat verir.”

Maddə 68

“I. Cinayət, habelə hakimiyyətdən sui-istifadə nəticəsində zərər çəkmiş şəxsin hüquqları qanunla qorunur. Zərər çəkmiş şəxsin ədalət mühakiməsində iştirak etmək və ona vurulmuş zərərin ödənilməsini tələb etmək hüququ vardır.
II. Hər kəsin dövlət orqanlarının, yaxud onların vəzifəli şəxslərinin qanuna zidd hərəkətləri və ya hərəkətsizliyi nəticəsində vurulmuş zərərin dövlət tərəfindən ödənilməsi hüququ vardır”

5. Mülki Məcəllə

89. 1 sentyabr 2000-ci ilə qədər qüvvədə olan Mülki Məcəllənin müddəaları:

Maddə 8. Digər respublikaların mülki qanunvericiliyinin Azərbaycan SSR-yə tətbiqi

“Digər İttifaq respublikalarının mülki qanunvericiliyi aşağıdakı qaydalarla Azərbaycan SSR-yə tətbiq edilməlidir:
(1) mülkiyyət hüququndan irəli gələn münasibətlər əmlakın yerləşdiyi ərazinin qanunlarına əsasən idarə edilməlidir.
…
(4) zərərin vurulması ilə bağlı olan öhdəliklər məhkəmənin olduğu yerin qaydalarına uyğun və ya zərəçəkmiş tərəfin istəyi əsasında zərərin vurulduğu yerin qaydalarına uyğun öz həllini tapır; …”

Maddə 142. Əmlakın başqası tərəfindən qeyri-qanuni sahiblənməsindən restitusiyası

“Əmlak sahibinin mülkiyyətini onu qeyri-qanuni formada sahiblənmiş şəxsdən geri qaytarmaq hüququ var.”

Maddə 144. Dövlət, kooperativ və digər ictimai mülkiyyətin qeyri-qanuni sahiblənmədən restitusiyası

“Dövlət mülkiyyəti və ya kolxozların mülkiyyəti, yaxud digər kooperativ və ictimai təşkilatların mülkiyyəti hər hansı yollarla qeyri-qanuni şəkildə başqasına ötürülübsə, o həmin tərəfdən müvafiq təşkilatlar vasitəsiylə restitusiya edilə bilər.”

Maddə 146. Mülkiyyətin qeyri-qanuni sahiblənmədən restitusiyası ilə bağlı həll

“Mülkiyyətin başqasının sahibliyindən restitusiyası zamanı sahib mülkiyyətinə qanunsuz formada sahiblənən (pis məramla) digər şəxsin bunu qanunsuz formada etdiyini bilsə və ya bilməli olsa, sahiblik dövrü ərzində buradan qazanılan və ya qazanıla biləcək istənilən gəlirdən kompensasiya ödənməlidir. Ancaq bu mülkiyyətə pis məram olmadan sahib olan şəxs sahibliyinin qanunsuz olduğunu öyrənən andan və ya mülkiyyətinə iddia edən əsl sahibindən iddiaları qəbul edən andan bu mülkiyyətdən aldığı və ya ala biləcəyi gəlirdən kompensasiya verməlidir.”

Maddə 147. Mülkiyyət hüquqlarının mülkiyyətin əlindən alınmasını özündə ehtiva etməyən pozuntulardan qorunması

“Mülkiyyət sahibinin onun mülkiyyət hüqunu pozan, ancaq mülkiyyətini əlindən almayan pozuntulara görə əvəzin ədalətli ödənilməsini tələb etmək hüququ var.”

Maddə 148. Əmlaka malik olan, ancaq onun sahibi olmayan şəxslərin hüquqlarının qorunması

“Bu Məcəllənin 142-147-ci maddələrində öz əksini tapan hüquqlar mülkiyyətin sahibi olmayan, ancaq qanun və ya müqavilə əsasında bu əmlaka malik olan şəxslərə də şamil olunmalıdır.”

Maddə 571-3. Mülkiyyət hüququna tətbiq olunan qanun

“Barəsində danışılan mülkiyyət hüququ əmlakın yerləşdiyi ölkənin qanununa uyğun müəyyən edilməlidir.

SSRİ və Azərbaycan SSR-nin qanunvericiliyinin buna zidd müddəası olmasa, barəsində danışılan əmlak mülkiyyət hüququnun yaranmasına və ya məhv edilməsinə gətirib çıxaran hadisə baş verən zaman yerləşdiyi ölkənin qanunlarına əsasən yaranmalı və ya məhv edilməlidir.”

Maddə 571-4. Zərərin vurulmasından sonra yaranacaq məsuliyyətə tətbiq olunan qanun

“Tərəflərin zərərin vurulmasıyla bağlı yaranan məsuliyyətin hüquq və vəzifələri əvəzin ödənilməsinə səbəb olan hərəkətin və ya hadisənin baş verdiyi ölkənin qanunlarına uyğun müəyyən edilməlidir.”

90. 1 sentyabr 2000-ci ildən qüvvədə olan Mülki Məcəllənin müddəaları:

Maddə 21. Zərərin əvəzinin ödənilməsi

“21.1 Zərərin əvəzinin ödənilməsini tələb etmək hüququna malik olan şəxs ona vurulmuş zərərin əvəzinin tam ödənilməsini tələb edə bilər, bu şərtlə ki, qanunda və ya müqavilədə zərərin əvəzinin daha az miqdarda ödənilməsi nəzərdə tutulmasın..
21.2 Zərər dedikdə, hüququ pozulmuş şəxsin pozulmuş hüququnu bərpa etmək üçün çəkdiyi və ya çəkməli olduğu xərclər, əmlakından məhrum olması və ya əmlakının zədələnməsi (real zərər), habelə hüququ pozulmasaydı, həmin şəxsin adi mülki dövriyyə şəraitində əldə edəcəyi gəlirlər (əldən çıxmış fayda) başa düşülür.”

Maddə 1100. Dövlət orqanlarının, yerli özünüidarə orqanlarının və onların vəzifəli şəxslərinin vurduqları zərər üçün məsuliyyət

“Dövlət orqanlarının, yerli özünüidarə orqanlarının və ya bu orqanların vəzifəli şəxslərinin qanunsuz hərəkətləri (hərəkətsizliyi) nəticəsində, o cümlədən dövlət orqanının və ya yerli özünüidarə orqanının qanuna və ya digər hüquqi akta uyğun gəlməyən aktının qəbul edilməsi nəticəsində fiziki və ya hüquqi şəxsə vurulmuş zərərin əvəzini Azərbaycan Respublikası və ya müvafiq bələdiyyə ödəməlidir.”

6. Mülki-Prosessual Məcəllə

91. 1 iyun 2000-ci ilə qədər qüvvədə olan Mülki-Prosessual Məcəllənin müddəaları:

Maddə 118. Şikayətlərin təqsirləndirilənlərin yaşayış yerinə edilməsi

“Məhkəməyə şikayət ediləndə orada təqsirləndirilən şəxsin yaşayış ünvanı qeyd edilməlidir.
Hüquqi şəxsə qarşı edilən şikayətlərdə onun ünvanı və ya ona aid olan əmlakın ünvanı qeyd edilməlidir.”

Maddə 119. İddiaçının seçdiyi yurisdiksiya

“… Vətəndaşın və ya hüquqi şəxsin mülkiyyətinə dəyən zərərin ədalətli ödənilməsiylə bağlı iddia həm də zərərin vurulduğu yerə uyğun verilə bilər”

92. 1 iyun 2000-ci ildən qüvvədə olan Mülki-Prosessual Məcəllənin müddəaları:

Maddə 8. Qanun və məhkəmə qarşısında bərabərlik

“8.1. Mülki işlər və iqtisadi mübahisələr üzrə ədalət mühakiməsi hamının qanun və məhkəmə qarşısında bərabərliyi prinsipi əsasında həyata keçirilir.
8.2. Məhkəmə irqindən, milliyyətindən, dinindən, dilindən, cinsindən, mənşəyindən, əmlak vəziyyətindən, qulluq mövqeyindən, əqidəsindən, siyasi partiyalara, həmkarlar ittifaqlarına və digər ictimai birliklərə mənsubiyyətindən, hüquqi şəxsin olduğu yerdən, tabeliyindən, mülkiyyət formasından və qanunda nəzərdə tutulmayan başqa fərqlərdən asılı olmayaraq işdə iştirak edən bütün şəxslərə eyni cür yanaşır.”

Maddə 307. Hüquqi əhəmiyyəti olan faktların müəyyən edilməsi haqqında işlər

“307.1. Məhkəmə fiziki və hüquqi şəxslərin şəxsi və ya əmlak hüquqlarının əmələ gəlməsi, dəyişməsi, xitam verilməsinin asılı olduğu faktları müəyyən edir.
307.2. Məhkəmə aşağıdakıların müəyyən edilməsi barədə işlərə baxır:
…
307.2.6. mülkiyyət hüququ üzrə daşınmaz əmlaka sahiblik, ondan istifadə etmək və onun barəsində sərəncam vermək faktının;”

Maddə 309. Ərizənin verilməsi

“309.1. Hüquqi əhəmiyyəti olan faktların müəyyən edilməsi haqqında ərizələr ərizəçinin yaşadığı yerin məhkəməsinə verilir.
309.2. Mülkiyyət hüququ üzrə daşınmaz əmlaka sahiblik, ondan istifadə etmək və onun barəsində sərəncam vermək faktının müəyyən edilməsi haqqında ərizələr daşınmaz əmlakın yerləşdiyi yerin məhkəməsinə verilir.”

Maddə 443. Xarici şəxslərin iştirakı ilə olan işlər üzrə Azərbaycan Respublikası məhkəmələrinin səlahiyyəti
“443.0. Azərbaycan Respublikasının məhkəmələri xarici şəxslərin iştirakı ilə olan aşağıdakı işlərə baxmağa haqlıdır:…
443.0.6. əmlaka vurulan ziyanın ödənilməsi işlərində ziyanın ödənilməsi haqqında tələbin verilməsi üçün əsas olan hərəkət və ya digər hal Azərbaycan Respublikasının ərazisində baş verdikdə.”

IV. CAVABDEH HÖKUMƏTİN KONVENSİYANI RATİFİKASİYA EDƏN ZAMAN VERDİYİ BƏYANAT

93. Azərbaycan Respublikası tərəfindən 15 aprel 2002-ci ildə ratfikasiya ilə əlaqədar verilmiş bəyanatda aşağıdakılar var:

“Azərbaycan Respublikası bəyan edir ki, o, Ermənistan Respublikası tərəfindən işğaı edilmiş ərazilər işğaldan azad edilənə qədər Konvensiyanın müddəalarının orada tətbiqinə təminat verə bilməz.”

V. MÜVAFİQ BEYNƏLXALQ HÜQUQ

94. 1907-ci il oktyabrın 18-də Haaqada qəbul edilmiş “Quruda müharibənin qanunları və adətlərinə dair Nizamnamə”nin (bundan sonra – “1907-ci il Haaqa Nizamnaməsi”) 42-ci maddəsində hərbi işğal aşağıdakı qaydada müəyyən edilir:

“Ərazi düşmən ordusunun hakimiyyəti altında həqiqətən olduqda işğal edilmiş hesab edilir. İşğal yalnız belə hakimiyyətin yaradıldığı və yerinə yetirildiyi əraziyə şamil olunur.”

Bununla da, 1907-ci il Haaqa Nizamnaməsinin mənasında dövlət düşmən dövlətin ərazisi, yaxud ərazisinin bir hissəsi üzərində həqiqi hakimiyyəti yerinə yetirdikdə işğal mövcuddur . Həqiqi hakimiyyət tələbi geniş surətdə təsirli nəzarət tələbi ilə sinonim hesab edilir.

Aşağıdakı əsaslar göstərilə bildikdə ərazidə, yaxud ərazinin bir hissəsində hərbi işğalın mövcud olması qəbul edilir: hakimiyyət sahibinin razılığı olmadan təsirli nəzarəti həyata keçirmək iqtidarında olan xarici qoşunların mövcudluğu. Geniş yayılmış ekspert rəyinə görə, xarici qoşunların fiziki mövcudluğu işğalın sine qua non tələbidir , yəni “çəkmələr yerdə” olmadan işğal inanılan deyil, dənizdən və ya havadan mühasirə vasitəsilə havadan və ya dənizdən nəzarət edən qüvvələrin olması isə kifayət deyil .

95. Beynəlxalq humanitar hüququn müddəalarında ev və mülkiyyətdən istifadə etmək imkanının qarşısının alınması məsələsi dəqiq əks etdirilmir. Eyni zamanda, “Müharibə zamanı mülki şəxslərin müdafiəsinə dair” 1949- cu il 12 avqust tarixli Cenevrə Konvensiyasının (№ 4) (“Dördüncü Cenevrə Konvensiyası”) 49-cu maddəsində işğal edilmiş ərazilərə və ya belə ərazilərdən məcburi köçürmə məsələləri nizamlanır. Orada aşağıdakılar nəzərdə tutulur:

“Deportasiyalar, köçürmələr, təxliyələr Səbəblərindən asılı olmayaraq, himayədə olan şəxslərin işğal edilmiş ərazidən İşğalçı Dövlətin ərazisinə və ya işğal edilibedilməməsinə baxmayaraq hər hansı digər dövlətin ərazisinə fərdi və ya kütləvi surətdə köçürülməsi, habelə deportasiya edilməsi qadağandır.
Bununla belə, əhalinin təhlükəsizliyi və ya əsaslı hərbi mülahizələr tələb etdikdə, işğalçı Dövlət müəyyən ərazidən tamamilə və ya qismən təxliyəni həyata keçirə bilər. Belə təxliyələr zamanı himayədə olan şəxslər yalnız işğal edilmiş ərazinin içərilərinə köçürülə bilər, lakin bunun praktik cəhətdən mümkün olmadığı hallar istisna təşkil edir. Bu qaydada təxliyə edilmiş şəxslər həmin ərazidə döyüş əməliyyatları başa çatan kimi öz evlərinə qaytarılmalıdırlar.

İşğalçı Dövlət bu cür köçürmələri və ya təxliyələri həyata keçirərkən mümkün dərəcədə təmin etməlidir ki, himayədə olan şəxslərə lazımi qalmaq yerləri verilsin və bu yerdəyişmələr gigiyena, sağlamlıq, təhlükəsizlik və qida baxımından qənaətbəxş şəraitdə həyata keçirilsin və eyni ailənin üzvləri ayrı salınmasın. Bu köçürmələr və ya təxliyələr həyata keçirilən kimi onların barəsində Himayəçi Dövlətə məlumat verilməlidir.

Əhalinin təhlükəsizliyinin və ya əsaslı hərbi mülahizələrin tələb etdiyi hallar istisna olmaqla, işğalçı Dövlət himayədə olan şəxsləri müharibə təhlükəsinə xüsusilə məruz qalan ərazidə saxlaya bilməz.
İşğalçı Dövlət öz mülki əhalisinin bir hissəsini işğal etdiyi əraziyə deportasiya edə və ya köçürə bilməz.”

Dördüncü Cenevrə Konvensiyasının 49-cu maddəsi işğal edilmiş ərazilərdə tətbiq olunsa da, münaqişə tərəfinin ərazisində məcburi köçürməilə bağlı xüsusi müddəalar mövcud deyil. Buna baxmayaraq, məcburi köçkünlərin “onların köçürülməsi səbəbləri aradan qalxdıqda öz evlərinə və ya daimi yaşayış yerlərinə könüllü olaraq qayıtmaq” hüququ hər hansı növ əraziyə münasibətdə tətbiq olunan beynəlxalq adət hüququnun norması sayılır (bax: Rule 132 of the ICRC Study on Customary International Humanitarian Law ).

VI. BMT VƏ AVROPA ŞURASININ MÜVAFİQ MATERİALLARI

A. BMT

96. “Qaçqın və Məcburi Köçkünlərin Yaşayış Yeri və Əmlakının Restitusiyasına dair Prinsiplər” (Commission on Human Rights, SubCommission on the Promotion and Protection of Human Rights, 28 June 2005, E/CN.4/Sub.2/2005/17, Annex) məsələ ilə bağlı ən hərtərəfli standartları təşkil edir. Onlar həmçinin Pinheiro prinsipləri kimi tanınır. Mövcud beynəlxalq insan hüquqları və humanitar hüquqda əsasını tapmış həmin prinsiplərin məqsədi – dövlətlər, BMT agentlikləri və daha geniş beynəlxalq ictimaiyyət üçün yaşayış yeri və əmlakın restitusiyası ilə bağlı mürəkkəb hüquqi və texniki məsələlərin həll edilməsinə dair beynəlxalq standartları müəyyən etməkdir. Onlarda, inter alia, aşağıdakıları nəzərdə tutulur:

2. Yaşayış yeri və əmlakın restitusiyası hüququ

“2.1 Dünyada mövcud olan bütün qaçqın və məcburi köçkünlər qeyri-qanuni yolla məhrum edilmiş yaşayış yeri, torpağı və əmlaklarının restitusiyası hüququna malikdirlər. Bu mümkün olmayan hallarda isə müstəqil və tərəfsiz məhkəmənin müəyyən etdiyi formada yaşayış yeri, torpaq və əmlakın əvəzi ödənilməlidir.
2.2 Dövlətlər məcburi köçkünlüyün başa çatdırılması və ədalətli sülhə nail olunması istiqamətində restitusiyanı prioritet alət hesab etməlidirlər. Restitusiya hüququ bütün digər hüquqlardan fərqlidir və qaçqın və məcburi köçkünlərin geri qayıdıb, qayıtmamasından asılı olmayaraq onların yaşayış yeri, torpaq və əmlaka olan hüquqlarını təsdiq və təmin edir.”

3. Ayrı-seçkiliyə məruz qalmamaq hüququ

“3.1 Heç bir şəxs irqi, dərisinin rəngi, cinsi, dili, dini, siyasi və digər əqidəsi, milli və ya sosial mənşəyi, doğum və ya digər statusuna görə ayrı seçkiliyə məruz qala bilməz.
3.2 Dövlətlər yuxarıda göstərilmiş əsaslarla, eləcə də qaçqın və məcburi köçkünlərə qarşı mövcud olan ayrı-seçkiliyin de fakto və de jure qadağan edilməsi istiqamətində tədbirlər görməlidirlər. Bütün insanlar qanun qarşısında bərabər hesab edilmlidirlər.”

12. Milli təsisatlar, mexanizm və prosedurlar

“12.1 Dövlətlər yaşayış yeri, torpaq və əmlakın restitusiyasına dair iddiaların təmin olunması məqsədilə, bərabər, vaxtında, müstəqil, şəffaf və ayrı-seçkiliyi qadağan edən prosedurlar, təsisat və mexanizmlər yaratmalıdırlar. …
…
12.5 Dövlətlər bu proseslərə mübahisələrin həlli üzrə alternativ və ya qeyri-formal mexanizmləri inteqrasiya edə bilər. Bununla belə, bu mexanizmlər beynəlxalq insan hüquqları, qaçqın hüququ və humanitar hüququn tələblərinə, o cümlədən ayrı- seçkiliyin qadağan olunması tələbinə cavab verməlidir.

12.6 Dövlətlər ev, torpaq və əmlak restitusiyası prosedurlarını, institutlarını və mexanizmlərini sülh sazişlərinə və könüllü repatriasiya haqqında razılaşmalara əlavə etməlidirlər. …”
13. Restitusiya iddiasi ilə bağlı prosedurlar
“13.1 Özbaşına və qeyri-qanuni olaraq öz yaşayış yeri, torpağı və əmlakından məhrum edilmiş hər bir şəxsin restitusiya və ya kompensasiya iddiası ilə neytral və müstəqil quruma müraciət etmək hüququ vardır. Dövlətlər restitusiya iddiasının təqdim edilməsi ilə bağlı heç bir ilkin şərt müəyyən edə bilməzlər
…
13.5 Dövlətlər potensial iddiaçıların olduğu bütün ərazilərdə restitusiya iddialarının qəbul edilməsi üzrə mərkəzlər və ofislər yaratmalıdırlar. Təsirə məruz qalmış ərazilərdə iddiaların verilməsi işini asanlaşdırmaq məqsədilə, vasitəçilər təyin edilməli və ya şəxslərin birbaşa olaraq öz iddialarını təqdim etmək imkanları olmalıdır. …
…
13.7 Dövlətlər restitusiya iddia formalarını sadə və anlaması asan olan formada hazırlamalıdırlar …
…
13.11 Restitusiya iddiaları ilə çıxış edən şəxslərə dövlətlər tərəfindən pulsuz hüquqi yardım təqdim edilməlidir …
…”
15. Yaşayış yeri, torpaq və mülkiyyətin qeydiyyatı və sənədləşdirilməsi
“…
15.7 Kütləvi məcburi köçkünlük hallarında, sənədlərin nümayişi mümkün olmadığı hallarda, dövlətlər məcburi köçkünlərin sənədlərə çıxışının məhdud olmasını nəzərə alaraq, onların mənşə yerlərində yaşayış yeri, torpaq və mülkyyət hüquqlarını tanıya və restitusiya ilə bağlı iddiaları kütləvi halda qəbul edə bilər. Bu halda, inzibati və məhkəmə hakimiyyəti orqanları sənədləri olmayan iddialara dair qərarlar çıxara bilər….”

21. Kompensasiya

“21.1 Bütün qaçqın və məcburi köçkünlərin restitusiya prosesinin tərkib hissəsi olaraq, səmərəli kompensasiya almaq hüququ vardır. Kompensasiya pul və ya digər formada ola bilər. Dövlətlər bərpaedici ədalətin komponenti olaraq, kompensasiyanın yalnız restitusiya iddiasının təmin olunması mümkün olmadığı hallarda ödənilməsini icra edə bilərlər. Bu zaman qaçqın və məcburi köçkün könüllü olaraq kompensasiyanın alınmasını qəbul edə bilərlər.”

B. Avropa Şurası

97. Avropa Şurasının orqanları məcburi köçkünlərin və qaçqınların əmlak restitusiyası məsələsini nəzərdən keçirmişdir. Hazırkı işin kontekstində aşağıdakı qətnamələr və tövsiyələr xüsusi əhəmiyyət kəsb edir:

1. “Qaçqınların və məcburi köçkünlərin əmlak məsələlərinin həll edilməsi”, Parlament Assambleyasının (PA) 1708(2010) saylı Qətnaməsi

98. Parlament Assambleyası qeyd etmişdir ki, Avropa Şurasının üzv dövlətlərində, xüsusilə Şimali və Cənubi Qafqazda, Balkan ölkələrində şərqi Aralıq Dəniz bölgəsində 2,5 milyon qaçqın və məcburi köçkün öz yurdlarından köçürülmüş, belə köçürmə nəticəsində isə müvafiq şəxslər 1990-cı və əvvəlki illərdən bəri öz evlərinə və torpaqlarına qayıtmaq imkanından məhrumdurlar (abzas 2). Burada restitusiyanın vacibliyi vurğulanmışdır:

“3. Tərk edilmiş əmlakın dağıdılması, zəbt edilməsi və ya müsadirəsi müvafiq şəxslərin hüquqlarını pozur, köçürməni əbədiləşdirir, barışmanı və sülhün yaradılmasını mürəkkəbləşdirir. Buna görə, əmlakın restitusiyası, yəni köçürülmüş keçmiş sakinlərin xeyrinə hüquqların və fiziki sahibliyin bərpa edilməsi, yaxud kompensasiya şəxsi hüququn və qanun aliliyinin bərpası üçün zəruri olan ödəmə formalarıdır.
4. Parlament Assambleyası hesab edir ki, restitusiya yaşayış yeri, torpaq və əmlakdan istifadə etməkdən və onlar üzərində hüquqlardan məhrum etməyə optimal cavabdır, çünki digər ödəmə formaları sırasında bu, köçürülmənin üç “davamlı həlli”, yəni öz evinə təhlükəsiz və ləyaqətlə qayıtma, yaxud köçürüldüyü yerdə inteqrasiya olunma, yaxud ölkə daxilində və ya xaricdə başqa yerdə məskunlaşma arasında seçmək imkanı yaradır.”

Parlament Assambleyası həmçinin Avropa Şurasının insan hüquqları instrumentlərinə, xüsusilə İnsan hüquqlarına dair Avropa konvensiyasına, Avropa Sosial Xartiyasına və Milli azlıqların müdafiəsi haqqında Çərçivə Konvensiyasına, habelə BMT-nin Pinheiro prinsiplərinə istinad etmiş, üzv dövlətləri aşağıdakı tədbirləri həyata keçirməyə dəvət etmişdir:

“9. Yuxarıdakıları nəzərə alaraq Assambleya üzv dövlətləri Pinheiro prinsipləri, Avropa Şurasının müvafiq instrumentləri və Nazirlər Komitəsinin Rec (2006)6 saylı Tövsiyəsi nəzərə alınaraq qaçqınların və məcburi köçkünlərin münaqişə-sonrakı yaşayış yeri, torpaq və əmlak problemlərini həll etməyə çağırır.
10. Bu müvafiq beynəlxalq standartlar və Avropada bu günədək yerinə yetirilmiş əmlak məsələlərinin həll edilməsinə və kompensasiyaya dair proqramlar nəzərə alınaraq üzv dövlətlər aşağıdakıları etməyə dəvət olunur:

10.1. silahlı münaqişənin həll olunması və ya müəyyən ərazinin statusu ilə bağlı danışıqların gedişindən asılı olmayaraq, qaçqınlar və məcburi köçkünlər tərəfindən tərk edilmiş yaşayış yeri, torpaq və əmlakdan istifadə etmək imkanının və onlara hüquqların itirilməsinə görə vaxtında və səmərəli ödəmənin təmin edilməsi;

10.2. bu cür ödəmənin qaçqınların və məcburi köçkünlərin mülkiyyət hüququnun təsdiq olunması və onların bu əmlakdan təhlükəsiz istifadəsi və ona sahib olması formasında baş verməsinin təmin edilməsi. Restitusiya mümkün olmadıqda, əvvəlki mülkiyyət hüququnun təsdiq edilməsi və bazar qiymətinə uyğun pul vəsaitin və əşyaların verilməsi, yaxud digər formada ədalətli qaydada əvəzin ödənilməsi yolu ilə münasib kompensasiya ödənilməlidir.

10.3 köçürülmədən qabaq öz hüquqlarını rəsmi qaydada təsdiq edə bilməmiş, lakin əmlakdan istifadəsi dövlət orqanları tərəfindən faktiki olaraq tanınmış qaçqınlar və məcburi köçkünlər üçün hüquqi müdafiə vasitələrindən və itkilərin əvəzinin ödənilməsindən eyni və səmərəli surətdə istifadə etmək imkanının təmin edilməsi. Bu, müvafiq şəxslərin sosial baxımdan zəif olması və ya azlıq təşkil edən qruplara aid olması hallarında xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.
…

10.5 öz evlərini tərk etməyə məcbur edilmiş, yaşayış və icarə hüququna malik olanların yaşayış yerində olmamasının təhlükəsiz və ləyaqətli qaydada könüllü olaraq qayıtmağa imkan verən şərait bərpa edilənədək üzrlü hesab olunmasının təmin edilməsi;

10.6 ödəməni tələb etmək üçün tez, əlverişli və səmərəli prosedurların nəzərdə tutulması. Köçürmə və əmlakdan məhrum etmə sistematik surətdə baş verdiyi hallarda tələbləri öyrənmək üçün xüsusi arbitraj orqanları təsis edilməlidir. Bu orqanlar sübut etməyə dair sərbəst standartları və asan prosedurları ehtiva edən tezləşdirilmiş prosedurları tətbiq etməlidir. Köçürülmüş şəxslərin yaşayışı və dolanışığı ilə bağlı olan əmlakın bütün növləri, o cümlədən evlər, kənd təsərrüfatı üçün torpaq sahələri və kommersiya obyektləri onların səlahiyyətlərinə aid edilməlidir;

10.7 arbitraj orqanlarının üzvlüyünə əcnəbilərin daxil olmasına yol verən onların tərkibinə dair münasib qaydaların qəbul edilməsi daxil olmaqla bu orqanların müstəqilliyinin, qərəzsizliyinin və səriştəliliyinin təmin edilməsi. …”

2. “Ermənistanda, Azərbaycanda və Gürcüstanda qaçqınlar və məcburi köçkünlər”, PA-nın 1497 (2006) saylı Qətnaməsi

99. Bu qətnamədə Parlament Assambleyası Ermənistanı, Azərbaycanı və Gürcüstanı aşağıdakıları etməyə çağırmışdır:

“12.1. qaçqınların və məcburi köçkünlərin öz mənşə yerlərinə təhlükəsiz və ləyaqətlə könüllü olaraq qayıtması üçün şəraiti yaratmaq məqsədilə bütün səylərini bölgədə münaqişələrin dinc yolla həllinə yönəltmək;
…
12.4. köçürülmüş şəxslərin qayıtması məsələsini prioritet kimi müəyyən etmək və münaqişələrin hətta tam həllinə nail olanadək bu şəxslərin təhlükəsiz qayıtmasını mümkün etmək üçün danışıqlarda bütün imkanlardan istifadə etmək;
…
12.15. itkin düşmüş şəxslərin taleyinin araşdırılması ilə bağlı praktiki əməkdaşlığı inkişaf etdirmək və, xüsusilə oxşar problemlərin Balkan bölgəsində həll edilməsi təcrübəsindən istifadə etməklə şəxsiyyəti təsdiq edən sənədlərin qaytarılmasına və əmlakın restitusiyasına kömək etmək.”
3. Məcburi köçkünlər barədə Nazirlər komitəsinin Rec(2006)6 saylı Tövsiyəsi

100. Nazirlər Komitəsi aşağıdakıları tövsiyə etmişdir:

“8. İnsan hüquqları hüququna uyğun olaraq məcburi köçkünlərin mülkiyyət hüququ vardır. Xüsusilə, məcburi köçkünlərin köçürülmə nəticəsində tərk edilmiş əmlaka yenidən sahib çıxmaq hüququ vardır. Məcburi köçkünlər öz əmlakından məhrum edildikdə, bu cür məhrum etmə münasib kompensasiyaya səbəb olur.”

QANUN

I. GİRİŞ

101. Ərizəçi 2009-cu ildə vəfat etmişdir. Bu işin qəbuledilənliyi ilə bağlı qərarda Məhkəmə qeyd etmişdir ki, ərizəçinin dul həyat yoldaşı Xanım Lena Sargsyan və ovladları Vladimir, Tsovinar və Nina Sargsyan bu işi Məhkəmə qarşısında davam etmək istəyini və buna hüquqlarının olduğunu bildirmişdirlər. (Sargsyan Azərbaycana qarşı [BP] (dec.), no. 40167/06, §§ 1 and 51, 14 dekabr 2011).

102. Sonradan ərizəçinin numayəndəsi bildirmişdir ki, Xanım Nina Sargsyan işi davam etdirmək istəməmişdir. Ərizəçinin dul həyat yoldaşı Xanım Lena Sargsyan 2014-cü ilin yanvarında vəfat etmişdir. Ərizəçinin müvafiq olaraq oğlu və qızı olan Cənab Vladimir Sargsyan və Xanım Tsovinar Sargsyan Məhkəmə qarşısında işi davam etdirmək istəklərini bildirmişdirlər. Məhkəmə artıq qərar vermişdir ki, onların buna hüququ var bə bu mövqeyini dəyişmək üçün bir əsas görmür.
103. Bundan əlavə Məhkəmə təkrarən bildirir ki, bu işlə bağlı 2011-ci ilin 14 dekabrında qəbuledilənliklə bağlı verilmiş qərarında Hökumətin aşağıdakı etirazlarını rədd etmişdir: Hökumətin ratifikasiya ilə bağlı bəyanatında ratione temporis yurisdiksiyasının olmaması və 6 aylıq müddətin bitməsiylə əlaqədar etirazlar (Sargsyan (qərar.), §§ 71, 92 və 147). Məhkəmə Hökumət tərəfindən qaldırılan aşağıdakı etirazları da mahiyyətə əlavə etmişdir: birincisi, yurisdiksiyanın və məsuliyyətin olmamasına dair etiraz, ikincisi, ərizəçinin qohumlarının məzarlarıyla bağlı şikayətində zərərçəkən statusunun olmamasına dair etiraz və üçüncüsü, daxili instansiyaların tükədilməməsinə dair etiraz (Sargysan (qərar.), §§ 76, 99 və 111).

104. Məhkəmə daxili instansiyaların tükədilməsi və yurisdiksiya ilə məsuliyyətin olmamasını ayrıca məqamlar kimi Hökumətin ərizəçinin qohumlarının məzarları ilə bağlı zərəçəkmiş statusunun olub olmamasını Konvensiyanın 8-ci maddəsinin iddia edilən pozuntusunu nəzərdən keçirən zaman baxmağı münasib hesab edir.

II. DAXİLİ MÜDAFİƏ VASİTƏLƏRİNİN TÜKƏDİLMƏSİ

105. Konvensiyanın 35.1-ci maddəsinə əsasən:

“Məhkəmə yalnız beynəlxalq hüququn hamılıqla qəbul edilmiş normalarına müvafiq olaraq bütün daxili hüquq müdafiə vasitələri tükəndikdən sonra işi baxılmağa qəbul edə bilər və iş üzrə son qərarın çıxarıldığı tarixdən sonrakı altı ay ərzində işi baxılmağa qəbul edə bilər.”

A. Tərəflərin təqdimatları

1. Ərizəçi

106. Ərizəçi daxili intansiyaları tükətməli olmadığını nümayiş etdirmək üçün üç əsas arqumentə istinad etmişdir.

107. İlk olaraq, o bildirmişdir ki, Azərbaycan qanunvericiliyində onun praktikada çıxışı olacağı və yetərli olan heç bir səmərəli vasitə yoxdur. O, konkret olaraq bildirmişdir ki, Hökümət belə vasitələr olduğunu nümayiş etdirməyib. Onlar Azərbaycan məhkəmələrində etnik ermənilər tərəfindən qaldırılan mülki işlərlə bağlı hər hansı məlumat verməmişdirlər. İstinad edilən işlər vərəsəliklə bağlı olub və ərizəçinin vəziyyətiylə hər hansı birbaşa bağlılığı olmamışdır. Qısacası, Hökumət ərizəçinin işinə oxşar olan işdə hər hansı erməni iddiaçının zərərin əvəzinin ədalətli ödənilməsinə dair nümunə göstərə bilməmişdir. Bundan əlavə ərizəçi iddia etmişdir ki, Hökumətin Məhkəmə qarşısında göstərdiyi mövqe ərizəçinin Azərbaycan məhkəmələrində gözlədiyi aqibətin indikatoru olmuşdur. Hökumətə əsasən, müvafiq yerli icra orqanlarının sərəncamında ərizəçinin Gülüstanda mülkiyyətə sahib olmasına və ya orada yaşamasına dair heç bir sənədli sübut olmamışdır. Bu baxımdan Azərbaycandaxili instansiyalara müraciətin uğur perspektivi olmamışdır.

108. Ərizəçi müqayisə üçün Məhkəmənin Demopoulos və digərləri Türkiyəyə qarşı [BP] (qərar) (nos. 46113/99, 3843/02, 13751/02, 13466/03, 10200/04, 14163/04, 19993/04 və 21819/04, AİHM 2010) işi üzrə qərarına istinad etmişdir. Bu qərarda Məhkəmə beynəlxalq münaqişə kontekstində mülkiyyət və ev itkisinin əvəzinin ödənməsiylə bağlı vasitənin effektivliylə əlaqədar qiymətləndirmə kriteriyası inkişaf etdirmişdir. Hökumətin istinad etdiyi heç bir vasitə bu kriteriyalara uyğun gəlməmişdir.

109. İkinci, ərizəçi bildirmişdir ki, daxili instansiyaların tükədilməsi qaydası bu iş üzrə tətbiq edilə bilməz, çünki Konvensiyaya zidd olan hərəkətlərin davamlı olması və Dövlət rəsmilərinin buna dözümlü yanaşması praktikasının mövcudluğu mövcud vasitələrdən istifadəyə cəhdi mənasız etmişdir. Ərizəçi bir sıra BMT strukturlarının, o cümlədən İnsan Hüquqları Komitəsi və İqtisadi, Sosial və Mədəni Hüquqlar Komitəsinin sənədlərinə istinad edərək bildirmişdir ki, cavabdeh Hökumətin çox vaxt qaçqın və məcburi köçkünlər tərəfindən tutulmuş etnik ermənilərin atılmış mülkiyyətini müdafiə etmək və ya ona görə kompensasiya vermək üçün siyasi iradəsi olmamışdır. Bundan əlavə etnik ermənilərin öz mülkiyyətlərinə dair sənədlərə çıxışın verilməməsi praktikası da mövcud olmuşdur. Bu vəziyyətin dəyişməsinə dair heç bir nişanə olmamışdır. Bundan əlavə ərizəçi Azərbaycanda hər hansı məhkəmə işinin aparılmasıyla əlaqədar olan çətinliklərə diqqət çəkmişdir. Ermənistan və Azərbaycan arasında sərhədlər bağlıdır. Ermənistan və Azərbaycan arasında diplomatik əlaqələr mövcud olmadığına görə, ernik erməni qaçqınları və Ermənistan vətəndaşları vizanı yalnız qonşu ölkələrin konsulluq xidmətləri vasitəsiylə ala bilərdilər. Vizalar yalnız beynəlxalq təşkilatlar və diplomatik missiyalar tərəfindən təşkil edilən rəsmi səfərlər kontekstində verilmişdir. İki ölkə arasında poçt xidmətləri də işləməmişdir.

110. Son olaraq, ərizəçi iddia etmişdir ki, o, şəxsi vəziyyətinə görə hər hansı vasitələrdən istifadə etmədən azad edilmişdir. 1992-ci ildə Gülüstanı tərk edən zaman o, bütün əmlakını, evini, gəlir mənbəyini itirmiş və bununla da çox təhlükəli və zəif vəziyyətə salınmışdır. Bundan əlavə, o, 2004-cü ildən bəri ciddi xəstə olmuşdur.

2. Cavabdeh Hökumət

111. Cavabdeh Hökumət bildirmişdir ki, onlar Azərbaycan Respublikasının ərazisi üzərində effektiv nəzarətə malik olan zaman səmərəli vasitələr mövcuddur. Gülüstan halında bu belə olmamışdır. İlk olaraq 1995-ci il Konstitusiyasının 29-cu maddəsi mülkiyyət hüququna təminat verir. Bundan əlavə Konstitusiyanın 68-ci maddəsinə əsasən, hər kəsin dövlət orqanlarının, yaxud onların vəzifəli şəxslərinin qanuna zidd hərəkətləri və ya hərəkətsizliyi nəticəsində vurulmuş zərərin dövlət tərəfindən ödənilməsi hüququ vardır. Mülki Məcəllə və Mülki-Prosessual Məcəllənin isə həm əmlak üzərində mülkiyyət, həm də sahibliyi qoruyan daha detallı müddəaları var. Həm yerli, həm də xarici vətəndaşlar üçün Azərbaycan məhkəmələrində Azərbaycan ərazisində vurulmuş hansısa zərər və itki ilə bağlı iş qaldıra bilər (bax, müvafiq milli qanunvericiliyin detallı təsviri üçün bax, abzaslar 86-90). Hökumət mövcud vasitələri mənasız edən inzibati davranışın mövcudluğunu rədd etmişdir.

112. Öz mövqeyini müdafiə etmək üçün Hökumət Ədliyyə Nazirliyinin etnik ermənilərin qaldırdığı şikayətlərlə əlaqədar olan məhkəmə işlərinin statistikasını təqdim etmişdir: misal üçün, 1991-ci və 2006-cı illərdə Bakıda birinci instansiya məhkəmələri etnik ermənilər tərəfindən qaldırılmış 243 mülki iddia ilə bağlı qərar vermiş, bunlardan 98-i ev mübahisəsi olmuşdur. Bundan əlavə, Hökumət xaricdə yaşayan etnik ermənilər xeyrinə çıxarılan iki vərəsəlik işi üzrə apellyasiya qərarlarının surətini təqdim etmişdir. Məmmədova Ziba Sultan qızı Məmmədova Zoya Sergeyevnaya və Məmmədov Fərhad Tarif oğluna qarşı (Azərbaycan Respublikası Apellyasiya Məhkəməsinin Mülki İşlər Palatasının 24 may 2007-ci il may hökmü) işi mülkiyyətlə bağlı vərəsəlik mübahisəsi ilə bağlı olmuş və burada müdafiə tərəfi Amerika Birləşmiş Ştatlarında yaşayan etnik erməni həyat yoldaşı və mərhumun oğlu olmuşdur. Apellyasiya Məhkəməsi birinci instansiya məhkəməsinin müdafiə tərəfinin vərəsəliyini yalan hesab edən qiymətləndirməsini rədd etmişdir. Sinyukova, Korovkova və Zaimkina (‘Chagaryan’, Şəki Apellyasiya Məhkəməsinin Mülki İşlər Palatasının 7 noyabr 2007-ci il hökmü) işində apellyasiya məhkəməsi qərar vermişdir ki, Mingəçevir Şəhər Dövlət Notariusu üç iddiaçı olan xaricdə yaşayn etnik erməninin qızlarına mənzillə bağlı vərəsəlik barədə sənəd verilməli idi, çünki hesab edilməli idi ki, onlar vərəsəliklə bağlı niyyətlərini vaxtında təqdim etmişdirlər. Baxmayaraq ki, bu işlər ərizəçinin işində fərqli durumla əlaqəli olmuşdurlar, onlar Hökumətin düşüncəsinə əsasən nümayiş etdirmişdirlər ki, ermənilərin mülkiyyət və digər qorunan hüquqları ilə bağlı iddiaları Azərbaycanın hüquq sistemi çərçivəsində effektiv formada tətbiq oluna bilərlər.

113. Buna görə də Hökumət nəticəyə gəlmişdir ki, onlar səmərəli vasitələrin mövcudluğunu nümayiş etdirmişdir. Buna görə də, belə vasitələrin səmərəsizliyinə dair sübutetmə yükü bu halda ərizəçinin üzərinə düşmüşdür. Buna baxmayaraq, ərizəçi etiraf etmişdir ki, o, mövcud vasitələrdən istifadə etmək cəhdi etmədiyinə görə Azərbaycan hüquq sisteminin onun hüquqlarının iddia edilən pozuntusuyla bağlı ona müvafiq müdafiə təmin edə bilmədiyini iddia edə bilməz.

3. Ermənistan Hökuməti, üçüncü tərəf müdaxiləsi

114. Ermənistan Hökuməti ərizəçinin Azərbaycanda münaqişə zamanı ölkəni tərk etmiş ermənilərin və ya erməni-əsilli digər şəxslərin Azərbaycana qayıdışını və ya səfərini qadağan edən inzibati davranışın olduğuna dair mövqeyini müdafiə etmişdir.

B. Məhkəmənin qiymətləndirməsi

115. Məhkəmə təkrarən bildirir ki, Konvensiya tərəfindən yaradılmış müdafiə müxanizminin insan hüquqlarını müdafiə edən milli sistemlərin əlavəsi olması təbiidir. Məhkəmə Konvensiyaya əsasən Razılığa gələn Dövlətlərin mövcud olan məsuliyyətlərinin yerinə yetirilməsinə nəzarətlə bağlı narahatlığını ifadə edir. O, orada təsbit edilən fundamental hüquq və azadlıqların yerli səviyyədə qorunmasına və onlara hörmət edilməsinə təminat vermək məsuliyyəti daşıyan Razılığa gələn Dövlətlərin rolunu ələ keçirə bilməz və keçirməməlidir. Bu baxımdan daxili instansiyaların tükədilməsi qaydası bu müdafiə sisteminin işləməsinin əvəzsiz tərkib hissəsidir. Dövlətlər öz daxili hüquq sistemi daxilində məsələləri həll etmək imkanına malik olana qədər beynəlxalq qurum qarşısında öz hərəkətlərinə görə cavab verməkdən azaddırlar və Dövlətə qarşı şikayəti olub Məhkəmənin yurisdiksiyasına müraciət etmək istəyənlər ilk növbədə mülli hüquq sisteminin təmin etdyi vasitələrdən istifadə etməlidirlər (bax digərlərindən əlavə, Akdivar və digərləri Türkiyəyə qarşı, 16 sentyabr 1996, § 65, Hökm və qərarlar barədə 1996 IV). Məhkəmə bir daha vurğulayır ki, o, birinci instansiya məhkəməsi deyil; onun belə imkanları yoxdur, onun beynəlxalq məhkəmə kimi funksiyasına sadə faktları müəyyən etmək və ya maddi kompensasiyanı müəyyən etmək kimi məqamlar tələb edən böyük sayda işləri mühakimə etmək (hər ikisi prinsip olaraq və səmərəlilik baxımından yerli yurisdiksiyanın sahəsidir) daxil deyil (bax, Demopoulos və digərləri, yuxarıda qeyd olunan, § 69; Niazi Kazali və Hakan Kazali Kiprə qarşı (qərar), no. 49247/08, § 132, 6 mart 2012).

116. Məhkəmə daxili instansiyaların tükədilməsiylə bağlı ümumi prinsipləri bir neçə hökmdə əks etdirmişdir. In Akdivar və digərləri (yuxarıda qeyd edilən) işində o, aşağıdakıları qeyd etmişdir (mötərizələrdə silinmiş məqamlar nəzərdə tutulub):

“65. Məhkəmə xatırladır ki, Konvensiyanın 35-ci maddəsində istinad edilən daxili instansiyaların tükədilməsi qaydası öz şikayətlərini beynəlxalq məhkəmə və ya arbitraj orqanı qarşısında qaldırmaq istəyənlər ilk növbədə milli hüquq sisteminin təqdim etdiyi vasitələrdən istifadə etməyə məcbur edir. Nəticədə, Dövlətlər öz daxili hüquq sistemi daxilində məsələləri həll etmək imkanına malik olana qədər beynəlxalq qurum qarşısında öz hərəkətlərinə görə cavab verməkdən azaddırlar. Qayda Konvensiyanın 13-cü maddəsində ona yaxın olan ehtimal üzərində qurulub. Bu ehtimal ondan ibarətdir ki, iddia edilən pozuntu ilə bağlı milli sistemdə Konvensiyanın müddəalarının milli qanunvericiliyə daxil edilib edilməməsindən asılı olmayaraq səmərəli vasitə mövcuddur. Bu baxımdan, Konvensiya tərəfindən yaradılmış müdafiə müxanizminin insan hüquqlarını müdafiə edən milli sistemlərin əlavəsi olması bu prinsipin əhəmiyyətli aspektidir. (…).

66. 35-ci maddəyə əsasən, ərizəçi iddia edilən pozuntularla bağlı əvəzin ədalətli ödənilməsi üçün mövcud və yetərli olan vasitələrə müraciət etməlidir. Mövcud olan vasitələr təkcə nəzəriyyədə deyil, praktikada da müəyyən olmalıdır, əks halda onlara çıxış və onların effektivliyi lazımi səviyyədə olmayacaq (…).
35-ci maddə həmçinin tələb edir ki, sonda Strasburqa təqdim edilmək üçün verilən şikayətlər ən azı formal tələblərə və yerli qanunvericilikdə müəyyən edilən zaman çərçivəsinə cavab vermək üçü müvafiq yerli struktura edilməlidir və Konvensiyanın pozuntusunun qarşısını ala biləcək istənilən prosessual vasitə istifadə edilməlidir (…).

67. Ancaq, yuxarıda qeyd edildiyi kimi, adekvat və səmərəli olmayan vasitələrə müraciət etmək kimi öhdəlik yoxdur. Bundan əlavə, “beynəlxalq hüququn ümumən tanınan qaydalarına” əsasən, ərizəçi daxili instansiyaları tükətmək məsuliyyətindən azad edən xüsusi hallar ola bilər (…).Bu qayda həmçinin Konvensiyaya zidd olan hərəkətlərin davamlı olması və Dövlət rəsmilərinin buna dözümlü yanaşması praktikasının mövcudluğu halında və mövcud vasitələrdən istifadəyə cəhdin mənasız və səmərəsiz olduğu halda tətbiq edilmir (…).

68. Daxili instansiyaların tükədilməsi sahəsində sübutetmə yükü paylaşılır. Vasitənin müvafiq vaxtda nəzəriyyədə və praktikada səmərəli olduğuna, yəni ona çıxışın mümkün olduğuna və ona çıxışın ərizəçinin şikayətləriylə bağlı əvəzin ədalətli ödənilməsini mümkün etdiyinə və ağlabatan uğur ehtimalı olduğuna dair sübutetmə yükü daxili instansiyaların tükədilməməsini iddia edən Hökumətin boynuna düşür. Ancaq sübutetmə yükü təmin ediləndən sonra artıq ərizəçi sübut etməlidir ki, Hökumət tərəfindən təqdim edilən vasitə əslində tükədilmişdir və ya işin halları ilə bağlı olan hansısa səbəbə görə qeyri-adekvat və səmərəsiz olmuşdur və yaxud ərizəçini bu tələbdən azad edən hansısa xüsusi hallar mövcud olmuşdur (…). Belə səbəblərdən biri kimi ölkə rəhbərliyinin Dövlət nümayəndələrinin pis davranışı və ya zərər vurması barədə (məsələn, institaq apara bilmədikləri və ya yardım göstərə bilmədikləri hallarda) ciddi iddialarına passiv reaksiya verməsi göstərilə bilər. Belə hallarda deyilə bilər ki, sübutetmə yükü bir daha dəyişir və cavabdeh Hökumət barəsində şikayət edilən məsələlərin miqyasına və ciddiliyinə müvafiq hansı addımları atdığını nümayiş etdirməlidir.

69. Məhkəmə vurğulamalıdır ki, həmin qayda tətbiq olunarkən onun iştirakçı dövlətlərin razılığı ilə yaradılmış insan hüquqlarının müdafiəsi mexanizmi kontekstində tətbiq olması faktı nəzərə alınmalıdır. Buna görə də, o, qəbul edir ki, 35- ci maddə müəyyən dərəcədə çevik, artıq formalizm olmadan tətbiq edilməlidir (…). O, həmçinin qəbul etmişdir ki, hüquqi müdafiə vasitələrin tükənməsi qaydası mütləq deyil və avtomatik şəkildə tətbiq edilə bilməz; ona əməl olunması məsələsi nəzərdən keçirilərkən hər bir fərdi işin xüsusiyyətlərinə diqqət yetirmək vacibdir (…). Bu, digər məsələlər ilə yanaşı deməkdir ki, müvafiq iştirakçı dövlətin hüquq sistemində formal hüquqi müdafiə vasitələrinin mövcud olmasından əlavə olaraq, həmçinin onların fəaliyyət göstərdiyi ümumi hüquqi və siyasi kontekst, habelə ərizəçilərin xüsusi şəraiti nəzərə alınmalıdır.”

117. Bu iş üzrə Məhkəmə hesab edir ki, Konvensiyanın 35.1-ci maddəsinin tətbiqi Dağlıq Qarabağ münaqişəsi kontekstində qiymətləndirilməlidir. Münaqişənin hərbi mərhələsi 1994-cü ilin mayında atəşkəs sazişinin imzalanması ilə bitsə də, sülh sazişi hələ də imzalanmayıb. Mübahisələndirilmir ki, Ermənistan və Azərbaycan arasında diplomatik münasibətlər yoxdur və sərhədlər bağlıdır. Bundan əlavə görünür ki, iki ölkə arasında poçt xidməti işlək deyil. Bu vəziyyətdə qəbul edilməlidir ki, ədliyyə sisteminin yaxşı işləməsi üçün əngəllər mövcud ola bilər. Konkret olaraq, digər ölkələrdə hüquqi prosedurları aparmaq üçün bir çox praktiki çətinliklər mövcud ola bilər (bax, mutatis mutandis, Akdivar və digərləri, yuxarıda qeyd olunan, § 70).

118. Məhkəmə müşahidə etmişdir ki, Hökumət mülkiyyətin qorunması və ona qarşı qanunsuz fəaliyyətlərə və yaxud çatışmazlıqlara görə əvəzin ödənilməsinə dair ümumi sistem Konstitusiyada və Mülki Məcəllədə təsvir edilib. Ancaq onlar bu müddəaların spesifik kontekstdə, yəni Dağlıq Qarabağ münaqişəsinə görə əmlakını və evini itirmiş və əmlakın restitusiyasını və ya onun itirilməsinə görə kompensasiya tələb edən erməni qaçqını üçün necə tətbiq ediləcəyini izah etməmişdirlər. Hökumət etnik ermənilər tərəfindən qaldırılmış və Azərbaycan məhkəmələri tərəfindən barələrində qərar verilmiş mülki işlərin statistikasını təqdim etmişdir. Bu işlərin mənzil mübahisəsiylə əlaqədar olduqlarını deməkdən əlavə Hökumət baxılan işlərin mahiyyəti və onların nəticələri barədə heç bir məlumat verməmişdir. Məhkəmə Hökumətin nümunə kimi təqdim etdiyi iki hökmlə bağlı qeyd edir ki, onların hər ikisi vərəsəliklə əlaqədar olmuş və Dağlıq Qarabağ Münaqişəsinə görə mülkiyyətini və/və ya evini itirmiş və qovulmuş şəxsin iddialarına aidiyyatı olmamışdır. Hökumət ərizəçinin vəziyyətində olan şəxsin Azərbaycan məhkəmələrində uğur qazandığı hər hansı bir işi nümunə kimi göstərməmişdir.

119. Bu səbəbdən Məhkəmə hesab edir ki, Hökumət ərizəçinin Konvensiyaya əsasən etdiyi şikayətlərlə bağlı ağlabatan uğur perspektivi olan daxili instansiyaların olmasına dair sübutetmə yükündən azad ola bilməmişdir. Bu səbəbdən ərizəçinin də iddia etdiyi kimi Azərbaycan hakimiyyətinin ərizəçiyə daxili instansiyalardan istifadə etməklə bağlı mane olacaq inzibati davranışının olub olmadığını müəyyən etməyə ehtiyac qalmamışdır. Buna müvafiq olaraq, heç bir səmərəli vasitənin olmadığı göstərildiyinə görə, ərazi üzərində iddia edilən səmərəli nəzarətin olmamasının yerli vasitələrə hansı təsir göstərəcəyinə dair məsələni araşdırmağa ehtiyac yoxdur.

120. Buna görə Məhkəmə Hökumətin daxili instansiyaların tükədilməməsiylə bağlı etirazlarını rədd edir.

III. KONVENSİYANIN 1-Cİ MADDƏSİNƏ ƏSASƏN AZƏRBAYCANIN YURİSDİKSİYASI VƏ MƏSULİYYƏTİ

A. Tərəflərin təqdimatları

1. Ərizəçi

121. Ərizəçi qeyd etmişdir ki, Gülüstan Azərbaycan Respublikasının dünya tərəfindən tanına sərhədləri daxilindədir. O iddia etmişdir ki, 15 aprel 2002-ci ildən bu gunə qədər olan müddətdə Gülüstan ərazisi üzərində yurisdiksiyanın olması iddiasına cavab yükü cavabdeh Hökumətin üzərindədir. Ərizəçinin fikrincə, Hökumət Gülüstan üzərində nəzarətə malik olmadığına dair sübut təqdim edə bilməmişdir. O qeyd etmişdir ki, Hökumətin faktoloji vəziyyətlə bağlı mövqeyi ardıcıl olmamış, ancaq onlar da qəbul etmişdirlər ki, Gülüstan erməni nəzarəti altında deyil. Bu səbəbdən ərizəçinin Konvensiyada göstərilən hüquqlarının müdafiəsi Hökumət üzərinə düşmüşdür.

122. Alternativ olaraq, ərizəçi qeyd etmişdir ki, hətta Azərbaycan ərazi üzərində nəzarətə malik deyilsə belə, ərizəçinin Konvensiyada göstərilən hüquqlarını təmin etmək üçün diplomatik, iqtisadi, hüquqi və digər addımlar atmaq Konvensiyanın 1-ci maddəsinə əsasən Azərbaycanın pozitiv öhdəliyi olaraq qalır (bax Ilaşcu və digərləri Moldova və Rusiyaya qarşı [BP], no. 48787/99, §§ 331 və 333, AİHM 2004-VII). Ərizəçinin iddiasına əsasən, Hökumət uzun illər ərzində pozitiv öhdəliklərini yerinə yetirməyərək, münaqişəni həlli üçün siyasi iradə nümayiş etdirməmiş və ərizəçinin geri qayıtmaq və ya kompensasiya əldə etmək hüququnu təmin etmək üçün lazımi addımlar atmamışdır (bax abzas 206).

2. Cavabdeh Hökumət

123. Cavabdeh Hökumət qəbul etmişdir ki, Gülüstan Azərbaycanın dünya tərəfindən qəbul edilən ərazisi daxilindədir. 5 fevral 2014-cü ildə keçirilən məhkəmə iclasında onlar ifadələrində iddia etmişdirlər ki, Dövlətin öz ərazisi üzərində yurisdiksiyasının məhdudlaşdırılması yalnız işğal edilən ərazilərdə deyil, həm də “vəziyyətə görə çıxışın olmadığı” kiçik ərazilərə də aiddir. Gülüstan bu cür ərazidir. O, təmas xəttindədir, bu isə o deməkdir ki, o, bir tərəfdən Azərbaycanın silahlı qüvvələri tərəfindən (Şimal və Şərq), digər tərəfdən isə Ermənistanın silahlı qüvvələri (Cənub və Qərb) tərəfindən əhatələnmişdir. Onlar qeyd etmişdirlər ki, kənd çaydan yuxarıda olan təpəlikdə yerləşən erməni mövqelərinin atəş məsafəsində yerləşmişdir. Bu səbəbdən Azərbaycan Hökuməti bu ərazi üzərində nəzarətini həyata keçirə bilməmişdir.

124. Hökumətin əsas arqumenti ondan ibarət olmuşdur ki, onların Konvensiyanın 1-ci maddəsinə əsasən öhdəliyi olmamışdır. Ərazisi nəzarətində olmayan suveren kimi onun yalnız məhdud öhdəlikləri, məsələn, beynəlxalq hüquqa əsasən onların ata biləcəkləri bütün addımları atmaqla bağlı pozitiv öhdəlik, olmuşdur (Ilaşcu və digərləri, yuxarıda qeyd olunan, § 331). Onlar iddia etmişdirlər ki, bu cür pozitiv öhdəliklər işin faktoloji hallarından asılıdır və Dövlət üzərinə adekvat olmayan yükün qoyulmasına gətirib çıxaran formada təfsir edilməməlidir (ibid., § 332). Hökumət bildirmişdir ki, onlar ata biləcəkləri bütün ümumi və fərdi addımları atmışdırlar (bax abzas 208).

3. Ermənistan Hökuməti, üçüncü tərəf müdaxiləsi

125. Ermənistan Hökuməti Azərbaycanın Gülüstan üzərində tam və effektiv nəzarətə malik olmasına dair mövqelərində qalmışdırlar. Gülüstandakı vəziyyətlə bağlı verdikləri ifadələrə (bax, abzaslar 50-53) və təqdim etdikləri sübutlara istinad edərək (bax, abzaslar 69-71) bildirmişdirlər ki, Azərbaycanın silahlı qüvvələrinin həm kəndin özündə, həm də ətraflarında hərbi mövqeləri var, “DQR”-in silahlı qüvvələri isə qobunun əks tərəfində yerləşmişdirlər.

B. Məhkəmənin qiymətləndirməsi

1. Ərazi üzərində yurisdiksiyanın prezumpsiyasına dair müvafiq presedent hüququ

126. Müvafiq prinsiplər Məhkəmə tərəfindən Assanidze Gürcüstana qarşı ([BP, no. 71503/01, §§ 137-143, AİHM 2004 II) işində və sonradan Ilasçu və digərləri (yuxarıda qeyd edilən, §§ 311-313, və §§ 333 335) işində göstərilmişdir.

127. Assanidze işində Məhkəmə “səlahiyyət prezumpsiyası” və ya, başqa sözlərlə desək, Dövlət ərazisi ilə bağlı yurisdiksiya prezumpsiyasını tətbiq etmişdir. Bu hökmun müvafiq abzaslarında qeyd edilib ki:

“137. Konvensiyanın 1-ci maddəsi Razılığa gələn Yüksək Tərəflərdən “onların yurisdiksiyasında olan hər kəs üçün bu Konvensiyanın I Bölməsində müəyyən olunmuş hüquq və azadlıqlarının” təminatını tələb edir. Bu müddəadan belə nəticə çıxır ki, Dövlətlər pozuntu zamanı onların “yurisdiksiyası” və ya səlahiyyəti çərçivəsində olan şəxslərin hüquqlarının və azadlıqlarının pozulmasına cavabdehdirlər.
…
139. Acaria Muxtar Respublikası Gürcüstanın ayrılmaz hissəsidir və onun səlahiyyət və nəzarəti altındadır. Başqa sözlərlə desək, burada səlahiyyət prezumpsiyası mövcuddur. Məhkəmə bu prezumpsiyanı rədd etmək üçün etibarlı sübutun olub olmadığını müəyyən etməlidir.

140. Bununla bağlı Məhkəmə qeyd edir ki, birincisi, Gürcüstan Konvensiyanı bütün ərazisi üçün ratifikasiya edib. Bundan əlavə, ümumi rəy belədir ki, Acariya Muxtar Respublikasının separatist istəkləri olmamış və heç bir digər Dövlət onun üzərində effektiv nəzarətə malik deyil (bax, əksini iddia etmək mövqeyindən, Ilaşcu və digərləri Moldova və Rusiyaya qarşı (qərar.) [BP], no. 48787/99, 4 iyul 2001, və Loizidou, yuxarıda qeyd olunan). Konvensiyanı ratifikasiya edən zaman Gürcüstan Acariya Muxtar Respublikası ilə və ya onun ərazisi üzərində yurisdiksiyasını tətbiq etmə çətinliyi ilə bağlı Konvensiyanın 57-ci maddəsinə əsasən hər hansı şərt qeyd etməmişdir. Belə şərt istənilən halda effektiv olmayacaqdı, çünki presedent hüququ Konvensiyanın 56.1-ci maddəsindəki hallar (asılı ərazilər) istisna edilməklə ərazi ilə əlaqədar olan istisnaları rədd edir (bax Matthews Birləşmiş Krallığa qarşı [BP], no. 24833/94, § 29, AİHM 1999-I).
…
142. Beləliklə, abzas 139-da istinad edilən prezumpsiya doğru görünür. Hüquqi siyasətlə əlaqədar Dövlətlər arasında bərabərliyi və Konvensiyanın effektivliyini təmin etmək üçün başqa cür ola bilməzdi. Ancaq prezumpsiya üçün Konvensiyanın tətbiqinin seçici formada Üzv Dövlətlərin bəzi ərazilərində məhdudlaşdırıla bilərdi, bu isə insan hüquqlarının qorunmasının effektivliyi anlayışı baxımında bütövlüklə Konvensiyanı mənasız edəcəkdi və eyni zamanda Razılığa Gələn Dövlətlər arasında ayrıseçkiliyə yol açardı, çünki bəziləri bütün ərazisi üzərində Konvensiyanın tətbiqinə razılaşardı, digərləri isə razılaşmayacaqdı.
143. Bu səbəbdən Məhkəmə müəyyən edir ki, pozuntu ittihamlarının üzə çıxdığı faktlar Konvensiyanın 1-ci maddəsinin mənası çərçivəsində Gürcüstan Dövlətinin “yurisdiksiyası” daxilindədir (bax Bertrand Russell Peace Foundation Ltd Birləşmiş Krallığa qarşı, no. 7597/76, Komissiyanın 2 may 1978-ci il tarixli qərarı, Qərarlar və Hesabatlar (QH) 14, səh. 117 və 124).”

128. Ilasçu və digərləri hökmündə (yuxarıda göstərilən) Məhkəmə yurisdiksiya prezumpsiyasını bir qədər də inkişaf etdirmişdir. Bu iş üzrə hökmün müvafiq abzaslarında aşağıdakılar yazılır:

“311. 1-ci maddəyə əsasən, üzv Dövlətlər onların yurisdiksiyası daxilində olan şəxslərin Konvensiya tərəfindən qorunan hüquq və azadlıqlarının hər hansı pozuntusuna görə cavab verməlidir”.
Yurisdiksiyanın icrası Razılığa Gələn Dövləti həyata keçirdiyi fəaliyyətlərdən və ya çatışmazlıqlardan doğan Konvensiyada təsbit olunmuş hüquq və azadlıqların iddia edilən pozuntularına görə məsuliyyətə cəlb etmək üçün lazımi şərtdir.

312. Məhkəmə Konvensiyanın 1-cı maddəsinin məqsədləri üçün “yurisdiksiya” anlayışının ümumi beynəlxalq hüquqda olan anlayışı əks etdirdiyinə dair öz presedent hüququna istinad edir (bax Gentilhomme və digərləri Fransaya qarşı, nos. 48205/99, 48207/99 və 48209/99, § 20, 14 may 2002-ci il hökmü; Banković və digərləri Belçika və digərlərinə qarşı (qərar) [BP], no. 52207/99, §§ 59-61, AİHM 2001 XII; və Assanidze Gürcüstana qarşı [BP], no. 71503/01, § 137, AİHM 2004-II).

Ümumi beynəlxalq hüquq baxımından Konvensiyanın 1-ci maddəsindəki “yurisdiksiyası çərçivəsində” sözləri Dövlətin yurisdiksiya səlahiyyətinin əsasən ərazi xarakterli olması kimi anlaşılmalı (bax Banković və digərləri, yuxarıda göstərilən, § 59), ancaq həm də yurisdiksiyanın bütovlüklə Dövlət ərazisi daxilində həyata keçirilməli olduğu anlaşılmalıdır.

Bu prezumpsiya yalnız müstəsna hallarda məhdudlaşdırıla bilər, xüsusən Dövlətin öz hakimiyyətini ərazisinin bir hissəsində keçirməyə maneə olan zaman. Bu, barəsində danışılan ərazi üzərində effektiv nəzarət həyata keçirən digər Dövlətin silahlı qüvvələri tərəfindən işğalın nəticəsində (bax Loizidou Türkiyəyə qarşı (ilkin etirazlar), 23 mart 1995-ci il tarixli hökm, Series A no. 310, və Kipr Türkiyəyə qarşı, §§ 76-80, yuxarıda göstərilən, həmçinin yuxarıda göstərilən Banković və digərləri qərarında göstərilənd, §§ 70 71), müharibə və ya qiyam nəticəsində və ya xarici Dövlətin barəsində danışılan Dövlətin ərazisində separatist Dövlətin yaradılmasını dəstəkləməyi nəticəsində baş verə bilər.

313. Bu cür müstəsna halın mövcudluğuna qərar vermək üçün Məhkəmə Dövlət hakimiyyətinin öz ərazisi üzərində effektiv nəzarətini məhdudlaşdıran bütün obyektiv hallardı araşdırmalı, digər tərəfdən isə Dövlətin özünün davranışını nəzərdən keçirməlidir.

Razılığa Gələn Dövlətlərin Konvensiyanın 1-ci maddəsinə əsasən götürdüyü öhdəliklərə təmin edilmiş hüquq və azadlıqlara müdaxilədən imtina vəzifəsindən əlavə öz ərazisi daxilində bu hüquq və azadlıqların təminatı üçün müvafiq addımların atılmasıyla bağlı pozitiv öhdəliyi də aiddir (bax Z. və digərləri Birləşmiş Krallığa qarşı [BP] no. 29392/95, § 73, AİHM 2001-V). Bu öhdəliklər hətta Dövlətin hakimiyyətinin müəyyən ərazi üzrə icrası məhdud olan zaman da qalır. Bu baxımdan Dövlətin vəzifəsi ondan ibarətdir ki, əlindəki bütün lazımi imkanlardan istifadə etsin. .
…

333. Məhkəmə hesab edir ki, məhdudlaşdırıcı de fakto vəziyyətə görə, məsələn, digər Dövlətin hərbi işğalı ilə müşaiyət olunub olunmamasından asılı olmayaraq separatist rejim yaradılan zaman, Razılığa Gələn Dövlətə ərazisi üzərində hakimiyyətini həyata keçirməyə imkan verilmirsə, bu, Konvensiyanın 1-ci maddəsinin mahiyyəti çərçivəsində onun müvəqqəti olaraq qiyamçı qüvvələr və ya başqa Dövlətin hərbi qüvvələri tərəfindən işğal olunmuş ərazisi üzərində yurisdiksiyasını ləğv etmir.

Buna baxmayaraq, belə faktoloji vəziyyət bu yurisdiksiyanın miqyasını o baxımdan azaldır ki, 1-ci maddənin Dövlət üzərinə qoyduğu öhdəlik Məhkəmə tərəfindən yalnız Razılığa Gələn Dövlətin öz ərazisi daxilində yaşayan şəxslərə qarşı pozitiv öhdəlik kimi qiymətləndirilməlidir. Barəsində danışılan Dövlət Konvensiyada təsbit olunmuş hüquq və azadlıqlardan istifadənin təminatı üçün xarici Dövlətlər və beynəlxalq təşkilatlarla əlaqədar mümkün bütün hüquqi və diplomatik vasitələrdən istifadə etməlidir.

334. Baxmayaraq ki, hakimiyyətin götürdüyü öhdəliklərə daha səmərəli riayət etməsi üçün atacağı addımları Məhkəmə müəyyən etmir, Məhkəmə atılan addımların konkret iş üzrə münasibliyini və səmərəliliyini yoxlayır. Qismən və ya total hərəkətsizlik halında Məhkəmənin işi minimal da olsa, hər hansı bir addımın mümkün olub olmamasını və bu addımın atılmasının lazım olub olmadığını müəyyən etməkdən ibarətdir. Bu suala cavabı müəyyən etmək Konvensiyanın 2-ci və 3-cü maddələrində təsbit olunmuş mütləq hüquqların iddia edilən pozuntusu ilə bağlı olan işlərdə xüsusən vacibdir.

335. Nəticə etibariylə Məhkəmə o qərara gəlir ki, ərizəçilər Konvensiyanın 1-ci maddəsinin mahiyyəti çərçivəsində Moldova Respublikasının yurisdiksiyası daxilində olmuşlar, ancaq barəsində şikayət edilən və Moldovanın effektiv nəzarətə malik olmadığı “PMR” ərazisində həyata keçirilən hərəkətlər Konvensiyaya əsasən, pozitiv öhdəliklər nöqteyi nəzərindən qiymətləndirilməlidir.”

129. Yuxarıda göstərilən presedent hüququndan o nəticə çıxır ki, Konvensiyanın 1-ci maddəsinə əsasən yurisdiksiyanın mahiyyəti ondan ibarətdir ki, o, Razılığa Gələn Dövlətin ərazisində həyata keçirilməlidir. 1-ci maddənin Razılığa Gələn Dövlətə verdiyi öhdəlik normalda iki aspektdən ibarətdir: birincisi, təmin edilən hüquq və azadlıqlardan istifadəyə mane olmamaqla bağlı neqativ öhdəlik, ikincisi, öz ərazisi daxilində hüquq və azadlıqları hörməti təmin etmək üçün müvafiq addımlar atmaqla bağlı pozitiv öhdəliklər (Ilasçu və digərləri, yuxarıda qeyd edilən, § 313).

130. Hətta müstəsna hallarda, xüsusən barəsində danışılan ərazi üzərində effektiv nəzarət həyata keçirən digər Dövlətin silahlı qüvvələri tərəfindən işğalın nəticəsində, müharibə və ya qiyam nəticəsində və ya xarici Dövlətin barəsində danışılan Dövlətin ərazisində separatist Dövlətin yaradılmasını dəstəkləməyi nəticəsində Dövlətin öz hakimiyyətini ərazisinin bir hissəsində keçirməyə maneə olan zaman Konvensiyanın 1-ci maddəsinin mahiyyətinə əsasən yurisdiksiyanı dayandırmır (Ilasçu və digərləri, yuxarıda göstərilən, § 333; bax həmçinin Catan və digərləri Moldova və Rusiyaya qarşı [BP], nos. 43370/04, 8252/05 və 18454/06, § 109, AİHM 2012 (çıxarışlar)).

131. Ancaq Dövlətin öz hakimiyyətini ərazisinin bir hissəsi üzərində həyata keçirməsi mümkün olmayanda, onun Konvensiyaya əsasən məsuliyyəti pozitiv öhdəliklərini həyata keçirməkdən ibarətdir (ibid., § 335). Bu, yurisdiksiyanın ifadəsi kimi həm barəsində danışılan ərazi üzərində nəzarətin bərpa edilməsiylə bağlı olan addımlar, həm də ərizəçinin fərdi hüquqlarını təmin etmək üçün lazım olan addımlardır (ibid., § 339). Birinci halda Dövlətin öz ərazisi üzərində suverenliyini bərpa etmək və separatist rejimləri dəstəkləyən hər hansı addımlardan çəkinmək kimi vəzifələri var (ibid., §§ 340-345). İkinci halda Dövlət ərizəçinin fərdi hüquqlarını qorumaq üçün hüquqi, siyasi və inzibati addımlar atmalıdır (ibid., § 346).

2. Bu iş üzrə bu prinsiplərin tətbiqi

(a) Məhkəmənin faktları müəyyən etməsi

132. Bu iş üzrə Gülüstanla bağlı olan vəziyyət tərəflər arasında mübahisələndirilmişdir. Nəzərə alınmalı müvafiq müddət 15 aprel 2002-ci ildən başlayır, çünki həmin tarixdə Konvensiya Azərbaycanda qüvvəyə minmişdir və bu günə qədər davam edir.

133. Aşağıda göstərilən faktları müəyyənləşdirmək üçün Məhkəmə tərəflərin yazılı müşahidələrini və şifahi ifadələrini, Gülüstanın və onun ətraflarının xəritələrini, ərazinin çəkilişi olan DVD-ləri və tərəflər tərəfindən təqdim edilmiş digər müvafiq dəlilləri nəzərdən keçirmişdir. Bundan əlavə Məhkəmə AETA-nın Gülüstanla bağlı yüksək keyfiyyətli peyk görüntülərinin təfsirini diqqətə almışdır.

134. Məhkəmə qeyd edir ki, tərəfləri bir neçə məsələdə razılaşırlar: mübahisələndirilmir ki, Güüstan Azərbaycanın dünya tərəfindən qəbul edilmiş ərazisi daxilində yerləşir. Kənd İncəçay çayənın şimal sahilində olan v-formalı vadidə yerləşir. Azərbaycanın hərbi mövqeləri çayın şimal sahilində, “DQR”-in hərbi mövqeləri isə cənub sahilində yerləşir. Kənddə mülki əhali yaşamır. Kəndin ətrafı minalanıb və atəşkəs pozuntuları daim baş verir.

135. Buna baxmayaraq, tərəflərin bir çox digər məsələlərlə bağlı mövqeyi isə fərqlənir. Əsas ziddiyyət Azərbaycanın hərbi mövqelərinin kəndin içində olub olmamasıyla bağlıdır. Hər iki tərəfin hərbi mövqelərinin kənddən məsafəsi və kəndin özünün minalanıb minalanmaması da mübahisə doğuran suallardır.

136. Əldə olan materialdan və xüsusən hər iki tərəfin və müdaxilə edən Hökumətin təqdim etdiyi xəritələrdən görünür ki, kənd bütovlüklə və Azərbaycanın hərbi mövqeləri İncəçayın şimal sahilində yerləşir və çay burada təbii bölünmə xətti rolunu oynayır. “DQR” mövqeləri çayın cənub sahilindədir, ən yaxını çayla üzbəüz olan yamacda yerləşir.

137. Azərbaycanın silahlı qüvvələrinin kəndin özündə olub olmamasıyla bağlı mübahisəli sualla bağlı Məhkəmə onu qeyd edir ki, Azərbaycanın mövqelərinin və beləliklə, Azərbaycan əsgərlərinin kənddə mövcudluğunu göstərən bir neçə məqam mövcuddur. 2005, 2009 və 2012-ci illərə aid peyk şəkillərinin təfsirinə həsr olunmuş AETA hesabatı göstərir ki, kəndin içində və ya ən azı kəndin kənarlarında səngərlər var. Bu səngərlər 2005 və 2009-cu illərə aid şəkillərdə aydın görünür, ancaq 2012-ci ilə aid şəkildə daha az aydın görünür. Kənd çayın şimal sahilində yerləşdiyinə görə və orada yalnız Azərbaycanın mövqeləri olduğuna görə, Məhkəmə əldə olan dəlillərə istinad edərək hesab edir ki, səngərlərin Azərbaycanın mövqelərinin bir hissəsini təşkil etdiyini müəyyən etmək üçün yetərli məlumvat mövcuddur. Bu, həmçinin Azərbaycanın silahlı qüvvələrinin orada olduğunun göstəricisidir, çünki səngərlərə qulluq etmək lazım olur (AETA-nın hesabatından belə çıxır ki, səngərlər 2009-2012-ci illər arasında istifadə olunmadığına görə o qədər də aydın görünmürlər. Bununla bağlı Məhkəmə təkrarən bildirir ki, kənddə mülki əhalinin olmaması mübahisələndirilmir. Bundan əlavə AETA-nın hesabatından və üçüncü tərəf olan Hökumətin 2012-ci ildə təqdim etdiyi DVD-dən görünür ki, kəndin şimalında olan ərazi, yəni kəndə giriş yolları Azərbaycanın silahlı qüvvələrəinin nəzarəti altındadır. Ərizəçi tərəfindən 2008-ci ildə təqdim olunan DVD-də görünən bəzi evlərin bacalarından qalxan tüstü və dağılmış evlərin arasında gəzən şəxs digər əlamətlər hesab oluna bilərlər.

138. Azərbaycanın kəndin özündə hərbi mövcudluğunu təsdiqləyən müəyyən əlamətlər olsa da, Məhkəmənin əlində Azərbaycan silahlı qüvvələrinin barəsində danışılan ratione temporis səlahiyyəti çərçivəsində olan 15 aprel 2002-ci ildən bu günə qədər olan müddətdə Gülüstan kəndində olduqlarını müəyyənləşdirmək üçün yetərli məlumat yoxdur. Buna baxmayaraq qeyd etmək lazımdır ki, Məhkəmənin əlində nəzərdən keçirilən müddət çərçivəsində “DQR”-in çayın şimal sahilində və ya Gülüstan kəndinin özündə hər hansı mövqelərinin və ya əsgərlərinin olmasına dair heç məlumat yoxdur və bu barədə heç bir iddia da mövcud deyil.

(b) Faktların hüquqi əhəmiyyətinin qiymətləndirilməsi

139. Gülüstanın Azərbaycanın dünya tərəfindən qəbul edilmiş əraziləri daxilində yerləşməsi yurisdiksiya prezumpsiyasının tətbiqinə əsas yaradır (bax Ilasçu və digərləri, yuxarıda göstərilən, § 312). Məhkəmənin fikrincə, bu səbəbdən onun Konvensiyanın 1-ci maddəsinə əsasən yaranan məsuliyyətini məhdudlaşdıran müstəsna halların mövcudluğunu nümayiş etdirmə məsuliyyəti Hökumətə aiddir.

140. Məhkəmə müşahidə edir ki, Dövlətin öz ərazisində pozitiv öhdəlikləri dair məsuliyyətinin məhdudlaşdırılması digər Dövlət və ya separatist rejimin effektiv nəzarəti həyata keçirdiyi ərazilərdə qəbul edilə bilər. Məhkəmə müəyyən etmişdir ki, Ilasçu və digərləri işində Moldova Hökuməti öz ərazisinin bir hissəsi üzərində, yəni Pridnestrovye Moldova Respublikasının (“PMR”) effektiv nəzarəti altında olan ərazisi üzərində effektiv nəzarəti həyata keçirmir (yuxarıda göstərilən, § 330). Məhkəmə Ivanţoc və digərləri Moldova və Rusiyaya qarşı işində (no. 23687/05, § 105, 15 noyabr 2011) eyni məqamlara istinad etmişdir. Catan və digərləri işində (yuxarıda qeyd edilən, § 109) Məhkəmə həmçinin Moldovanın Dnestr çayının şərqində “PMR” tərəfindən nəzarət olunan ərazisi üzərində nəzarətə malik olmadığını müəyyənləşdirmişdir. Bunun əksinə olaraq Assanidze işində (yuxarıda göstərilən, §§ 139-140) Məhkəmə müvafiq fakt olaraq nəzərə almışdır ki, Acariya Muxtar Respublikasının separatist istəkləri olmamışdır və heç bir digər Dövlət orada ümumi effektiv nəzarətə malik olmamışdır.

141. Yuxarıda qeyd olunan Moldova işlərində mübahisələndirilmir ki, barəsində danışılan ərazi, yəni Pridnestrovye “PMR”-in effektiv nəzarəti altında olmuşdur. Konvensiyanın şərtlərinə müvafiq olaraq, Rusiyanın “PMR” tərəfindən nəzarət olunan ərazilər üzərində yurisdiksiyasının olduğu müəyyən edilmişdir, çünki Rusiyanın “PMR” üzərində effektiv nəzarəti və ya ən azı həlledici təsiri mövcuddur, ona görə ki, Rusiya hərbi, iqtisadi, maliyyə və siyasi dəstək nümayiş etdirməklə sağ qalmasını təmin edir və bu səbəbdən təyin edilmiş pozuntulara görə Rusiyanın məsuliyyəti müəyən edilmişdir (bax Ilasçu və digərləri, yuxarıda göstərilən, §§ 392-394; Ivanţoc və digərləri, yuxarıda göstərilən, §§ 118-120; Catan və digərləri, yuxarıda göstərilən, § 122).

142. Bu iş yuxarıda göstərilən işlərdən fərqlənir: Gülüstan Azərbaycan və “DQR” silahlı qüvvələri arasında olan cəbhə xətti üzərində yerləşir və Azərbaycanın bu kənd üzərində effektiv nəzarətinin olub olmaması mübahisələndirilir. Məhkəmə qeyd edir ki, cavabdeh Hökumət öz presedent hüququna istinad edərək göstərməlidir ki, digər Dövlət və ya separatist rejim iddia edilən pozuntuların baş verdiyi Gülüstan üzərində effektiv nəzarətə malik olmuşdur.

143. Bu məqamda Məhkəmə onu təkrarən bildirməyi faydalı hesab edir ki, Azərbaycan Konvensiyanı ratifikasiya edən zaman bəyan etmişdir ki, “Ermənistan Respublikası tərəfindən işğal edilmiş ərazilərdə Konvensiyanın müddəalarının tətbiq edilməsini təmin edə bilməz” (bax abzas 91 yuxarıda). Bu işin qəbuledilənliyi ilə bağlı qərarda Məhkəmə qeyd etmişdir ki, bu bəyanat Azərbaycanın dünya tərəfindən tanınan ərazisinin bir hissəsi üzərində Konvensiyanın ərazi xarakterli tətbiqini məhdudlaşdırmaq gücündə olmamışdır (Sargsyan (qərar.), yuxarıda qeyd olunan, §§ 63-65) və şərtlərin irəli sürülməsinin müvafiq tələblərini yerinə yetirməmişdir (ibid., §§ 66-70).

144. Məhkəmə qeyd edir ki, beynəlxalq hüquqa əsasən (xüsusən 1907-ci il Haaqa Qanununun 42-ci maddəsinə əsasən), ərazi o zaman işğal edilmiş hesab edilir ki, düşmən ordunun həqiqi hakimiyyəti altındadır, “həqiqi hakimiyyət” ümumən effektiv nəzarəti kimi anlaşılır və suverenin razılığı olmadan effektiv nəzarət həyata keçirə bilən xarici orduların olması kimi elementlər var (bax abzas 92 yuxarıda). Əlində olan materialları və yuxarıda müəyyən edilmiş faktları nəzərə alaraq Məhkəmə hesab edir ki, Gülüstan heç bir xarici silahlı qüvvə tərəfindən işğal edilməyib və onun effektiv nəzarəti altında deyil, çünki bu Gülüstanda xarici orduların mövcudluğunu tələb edərdi.

145. Belə görünür ki, cavabdeh Hökumət Gülüstan üzərində effektiv nəzarətə malik olmadıqlarına dair əvvəlki mövqeyində qalmamışdır. Əvəzində onlar iddia etmişdirlər ki, bu, mübahisəli ərazidir, vurğulamışdırlar ki, minalar tərəfindən və çayın hər iki tərəfindən qarşı qarşıya duran hərbi mövqelərlər əhatələnmişdir və erməni silahlı qüvvələrinin atəş məsafəsi daxilində olmuşdur.

146. Ümumən, cavabdeh Hökumət iddia etmişdir ki, ərazisinin bir qismi üzərində effektiv nəzarəti digər Dövlətə və ya separatist rejimə itirmiş bir Dövlətin Ilasçu və digərləri və sonrakı işlərdə Məhkəmənin təkmilləşən presedent hüququna əsasən, Konvensiyaya əsasən məhdud məsuliyyəti mövcuddur və bütün mübahisəli ərazilərə və ya 5 fevral 2014-cü ildə keçirilmiş məhkəmə iclasında vurğuladıqları kimi “müəyyən vəziyyətə görə girişi mümkün olmayan ərazilərə” bərabər tətbiq edilməlidir.

147. Bu suala cavab verən zaman Məhkəmə Konvensiyanın insanların müdafiəsi üçün Avropanın ictimai qaydasının (ordre public) konstitusiya aləti olmasına dair xüsusi xarakterini və Konvensiyanın 19-cu maddəsində əks olunan “Razılığa Gələn Dövlətlərin öz üzərilərinə götürdükləri öhdəliklərə riayət etmələrini təmin etmək məqsədi ilə” rolunu nəzərə almalıdır (bax, Loizidou Türkiyəyə qarşı (ilkin etirazlar), 23 mart 1995, §§ 75 və 93, Series A no. 310; Al-Skeini və digərləri Birləşmiş Krallığa qarşı [BP], no. 55721/07, § 141, AİHM 2011). Azərbaycan 15 aprel 2002-ci ildə Konvensiyanı ratifikasiya edən zaman onun bütün ərazisi “Konvensiyanın hüquqi məkanına” daxil olmuşdur.

148. Moldova ilə əlaqədar yuxarıda adı çəkilmiş işlərdə ərazidə olan Dövlətin Konvensiyaya əsasən məhdud məsuliyyətə malik olmasının qəbul edilməsi Konvensiyanı imzalamış digər Dövlətin öz ərazisindən kənarda yurisdiksiyasını tətbiq etdiyinə və buna görə Konvensiyaya görə tam məsuliyyətə sahib olduğuna dair tapıntı ilə kompensasiya edilmişdir. Əksinə, bu iş üzrə Gülüstanın digər Dövlətin silahlı qüvvələri tərəfindən işğal edilməsi və ya separatist rejimin nəzarəti altına keçməsi müəyyən edilməmişdir. Bu cür hallarda Məhkəmə Konvensiyanın müdafiəsində olan boşluqdan yayınmağın vacibliyini nəzərə alaraq hesab etmir ki, cavabdeh Hökumət Konvensiyaya əsasən məsuliyyətini məhdudlaşdıran bu cür mahiyyətli müstəsna halların mövcudluğunu nümayiş etdirmişdir.

149. Bu səbəbdən Məhkəmə Hökumətin əsaslandırmasını ağlabatan hesab etmir. Ilasçu və digərləri (yuxarıda göstərilən, §§ 312-313) işində inkişaf etdirilən istisna, ərazi Dövlətinin dünya tərəfindən tanınan və digər qurum tərəfindən işğal edilən və ya digər qurumun effektiv nəzarəti altında olan əraziləri ilə bağlı məhdudiyyət Hökumət tərəfindən təqdim edildiyi kimi mübahisəli ərazilərə də aid edilə bilməz.

150. Əslində bu iş üzrə müzakirə edilən məsələ o baxımdan Assanidze (yuxarıda qeyd edilən, § 146) işinə daha yaxındır ki, hüquqi nöqteyi nəzərdən baxanda Azərbaycan Hökuməti ərazi dövləti kimi Konvensiyaya əsasən yurisdiksiyaya və tam məsuliyyətə malikdir, ancaq praktik səviyyədə onlar Gülüstan ərazisində öz hakimiyyətini tətbiq etməkdə çətinlik çəkə bilərlər. Məhkəmənin fikrincə, bu cür çətinliklər ərizəçinin barəsində şikayət etdiyi hərəkətlərin və ya hərəkətsizliklərin proporsionallığını qiymətləndirən zaman nəzərə alınmalıdır.

151. Nəticə etibariylə Məhkəmə müəyyən edir ki, iddia edilən pozuntulara səbəb olan faktlar Konvensiyanın 1-ci maddəsinin mahiyyəti çərçivəsində Azərbaycanın “yurisdiksiyası” daxilindədir və cavabdeh Hökumətin məsuliyyətini yaradır. Buna görə, Hökumətin yurisdiksiyanın və məsuliyyətin mövcud olmamasıyla bağlı etirazı rədd edilir və qəbuledilənliklə bağlı qərarın mahiyyətinə əlavə edilir (Sargsyan (qərar.), yuxarıda qeyd edilən, § 76).

IV. KONVENSİYANIN 1 SAYLI PROTOKOLUNUN 1-Cİ MADDƏSİNİN İDDİA EDİLƏN POZUNTUSU

152. Ərizəçi şikayət etmişdir ki, Gülüstan kəndinə qayıtmaq, ordakı mülkiyyətə çıxışının olması, ona nəzarət, ondan istifadə imkanının verilməməsi və ya itirdiklərinə görə kompensasiya edilməməsi 1 saylı Protokolun 1-ci maddəsinin davamlı pozuntusunu təşkil etmişdir. Ona əsasən:

“Hər bir fiziki və hüquqi şəxs öz mülkiyyətindən maneəsiz istifadə hüququna malikdir. Heç kəs, cəmiyyətin maraqları naminə və qanunla və beynəlxalq hüququn ümumi prinsipləri ilə nəzərdə tutulmuş şərtlər istisna olmaqla, öz mülkiyyətindən məhrum edilə bilməz.

Yuxarıdakı müddəalar dövlətin, ümumi maraqlara müvafiq olaraq, mülkiyyətdən istifadəyə nəzarəti həyata keçirmək üçün yaxud vergilərin və ya digər rüsum və ya cərimələrin ödənilməsini təmin etmək üçün zəruri hesab etdiyi qanunları yerinə yetirmək hüququnu məhdudlaşdırmır.”

153. Hökumət ərizəçinin mövqeyini 3 əsas arqument gətirməklə mübahisələndirmişdir: onlar ilk növbədə iddia etmişdirlər ki, baxmayaraq ki, Gülüstan Azərbaycanın dünya tərəfindən qəbul edilmiş torpaqları daxilindədir və beləliklə Konvensiyanın 1-ci maddəsi çərçivəsində Azərbaycanın yurisdiksiyasının daxilindədir, onların iddia edilən pozuntularda məsuliyyətli hesab etmək üçün ərazi üzərində yetərli nəzarəti olmamışdır. İkincisi, onlar iddia etmişdirlər ki, ərizəçi Gülüstanda evinin və torpağının olmasını sübut edə bilməmişdir. Üçüncüsü, Hökumət bildirmişdir ki, hətta əgər Məhkəmə ilk iki arqumenti rədd etsə də, ərizəçinin hüquqları pozulmamışdır, çünki onlar Konvensiyaya əsasən mövcud olan öhdəliklərə riayət etmişdirlər.

A. Ərizəçinin Gülüstanda “əmlakı” olubmu

1. Tərəflərin təqdimatları

(a) Ərizəçi

154. Ərizəçi iddia etmişdir ki, onun 1992-ci ilin iyununa qədər Gülüstanda yaşamasına və orada 2100 kv.m torpaq və evi və digər mülkiyyəti olmasına dair yetərli məlumat təqdim etmişdir. O, konkret olaraq 1991-ci ilin mayında verilən evini texniki pasportuna və evin planına istinad etmişdir və vurğulamışdır ki, o şikayəti edən zaman artıq hər iki sənədi təqdim etmişdir.

155. O iddia etmişdir ki, torpağı Kənd Şurasının 1960-cı illərin əvvəllərində atasının torpağını özü və qardaşı arasında bölməyə razılıq verəndə almışdı. O, Hökumətin Kənd Şurasının torpaq ayırmaq kimi hüququnun olmadığına dair iddiasını mübahisələndirmişdir. İlk növbədə o qeyd etmişdir ki, Hökumət 1970-ci ilin Torpaq Məcəlləsinə istinad etmişdir. Həmin Məcəlləyə əsasən torpaq ayırmaq hüququ rayon və şəhərlərin Xalq Deputatları Sovetlərinin İcraiyyə Komitələrinə aid idi. 1960-cı illərdə isə torpaq ayırmaq səlahiyyəti Kənd Şuralarının idi. Onlar həmçinin reyestr saxlayaraq orada kənddəki ev və təsərrüfatların bölüşdürülməsi barədə məlumatları qeyd etmişdirlər. Bu səlahiyyətlər 23 aprel 1958-ci ildə qüvvəyə minmiş və müvafiq dövrdə, yəni 1960-cı illərdə qüvvədə olmuş Kənd Şuraları barədə Xartiya (bax abzas 82) tərəfindən tənzimlənmişdir. Kənd Şuraları barədə Xartiyanın 2-ci hissəsinin 9(j) abzasında Kənd Şuralarına kəndin sərhədləri çərçivəsində dövlət mülkiyyətində olan torpaqların vətəndaşlara fərdi tikinti üçün səlahiyyət vermişdir. Kənd Şuraları barədə Xartiyanın 2-ci hissəsinin 19(e) abzasına əsasən, Kənd Şurasının kənddəki evlərin torpaqlarının bölmə səlahiyyəti var idi.

156. Daha sonra ərizəçi təkrarən bildirmişdir ki, ərizə ilə birgə təqdim etdiyi “texniki passport” lazımi qaydada hazırlanmış etibarlı sənəddir və pnun evinə və torpağında olan hüququnu nümayiş etdirmək üçün yetərli dəlil olmuşdur. O, Hökumətin texniki pasportun natamam olduğuna dair iddiasını mübahisələndirmişdir və Hökumətin hər bir qaldırdığı məsələni cavablandırmışdır.

157. Hökumət texniki pasportun mülkiyyətin ilkin tituluna aid istinadın olmamasıyla bağlı kasad olduğuna iddia etmişdir, ərizəçi isə bildirmişdir ki, bu halda belə istinada ehtiyac olmamışdır. O, Hökumətlə razılaşmışdır ki, 1985-ci il Təlimatı (bax abzas 81) qeydiyyat prosesində də tətbiq edilə bilərdi, ancaq o, bildirmişdir ki, kənd yerlərində mülkiyyətin qeydiyyatı adıçəkilən Təlimatın 2.3-ci maddəsiylə tənzimlənmişdir. Bu maddəyə əsasən, qeydiyyat üçün əsas aşağıdakı sənədlərdən ibarət olmuşdur: “həyətyanı sahələrin siyahısı, onlardan çıxarış [və ya] Kənd və ya Rayon Xalq Deputatlarının İcraiyyə Komitəsinin bəyanatları. O qeyd etmişdir ki, həyatyanı sahələrin siyahısı (və ya bəzən digər formada tərcümə olunanda təsərrüfatların siyahısı) Kənd Şurasının reyestri demək olmuşdur. Sonda o qeyd etmişdir ki, onun tərəfindən təqdim edilən texniki pasport SSRİ-nin Mərkəzi Statistika Departamentinin təqdim etdiyi müvafiq şablon forması əsasında hazırlanmışdır. Bu formada mülkiyyətin ilkin tituluna dair istinada ehtiyac olmamışdır.

158. Hökumətin texniki pasportda “rəsmi sənədlərə əsasən torpaq sahəsinin ölçüsünün təsviri” qrafasının boş olmasını onun natamamliyinin nümayişi olduğu arqumentinə ərizəçi cavab vermişdir ki, texniki pasport Şaumyan rayonunun Texniki İnventar Bürosunun rəsmiləri tərəfindən tərtib edilmişdir və onlar pasport natamam olsaydı, onu imzalamazdılar. Bundan əlavə, o qeyd etmişdir ki, 1991-ci ildə Gülüstanın digər keçmiş kənd sakinlərində verilən texniki pasportlarda da adı çəkilən qrafa boş olmuşdur və iddia etmişdir ki, texniki pasport həmin dövrün müvafiq qeydiyyat praktikasına uyğun olmuşdur.

159. Son olaraq, Hökumət iddia etmişdir ki, 1991-ci ilin may tarixli texniki pasport saxta ola bilər, çünki istifadə olunan möhürdə “Azərbaycan SSR” yazılmış və “Şaumyan rayonuna” istinad edilmişdir, halbuki Dövlət artıq “Azərbaycan Respublikası” adlandırılmış və keçmiş “Şaumyan rayonu” 1991-ci ilin febralında Goranboy rayonuna birləşdirilmişdir. Cavabında ərizəçi özünün verdiyi 10 iyul 2006-cı il ifadəsinə və 2010-cu ildə verilmiş Gülüstandan olan bir sıra keçmiş qonşu və dostlarının ifadələrinə istinad etmişdir. Bu ifadələrin hamısı təsdiq etmişdirlər ki, Gülüstanın da tərkib hissəsi olduğu və əksər əhalisi erməni olan Şaumyan rayonu bütövlüklə 1989-1992-ci illərdə Azərbaycanın blokadasına məruz qalmışdır. Blokadaya görə bütün rayon ətrafdan izolyasiya olunmuşdur: televiziya stansiyaları bombalanmışdır, elektrik yox idi, və nəinki kəndlilər, hətta Gülüstanda işləyən rəsmi şəxslər də hakimiyyətdən Azərbaycan SSR-nin və Şaumyan rayonunun adının dəyişdirilməsinə dair məlumat almamışdırlar. Bundan əlavə ərizəçi müşahidə etmişdir ki, Hökumət Azərbaycan Respublikasının yeni möhürlərin istifadə olunmasına dair iddia irəli sürsə də, o dövrdə belə möhürlərin istifadə olunmasına dair heç bir dəlil göstərməmişdir.

160. Bundan əlavə Məhkəmənin ərizəçinin 1992-ci ildə evinin dağılıb dağılmamasıyla bağlı sualla əlaqədar ərizə formasındakı mümkün ziddiyyətlə bağlı sualla əlaqədar ərizəçi izah etmişdir ki, ziddiyyət onun öz eviylə valideynlərinin evinin çaşdırılmasından irəli gəlmişdir. Ərizəçi göstərmişdir ki, onun nümayəndəsi tərəfindən hazırlanmış ərizə forması onun 10 iyul 2006-cı ildə verdiyi ifadəyə əsaslanmışdır. Həmin ifadədə, o, öz evinin dağılması barədə danışmamışdır, ancaq “mənim anam Gülüstan kəndində qalmışdır və bizim evimiz dağıdılmışdır” cümləsini istifadə etmişdir. Həmin kənddə valideynlərin evinə öz evin kimi istinad etmək normal hal hesab edilirdi.

161. Ərizəçi evin hazırki vəziyyətiylə bağlı bildirmişdir ki, Gülüstana qayıtmaq mümkün olmadığına görə məlumat əldə etmək çətin olmuşdur. Ən yaxşı halda kəndə “DQR” sərhədindən binoklla baxmaq mümkün olardı. Bununla bağlı, o, üç keçmiş həmkəndlisinin 2012-ci ilin martında verdiyi ifadələrə istinad etmişdir (bax abzas 57). Ərizəçi Gülüstanın keçmiş sakininin 12 avqust 2013-cü il tarixdə alınmış daha bir ifadəsini təqdim etmişdir. O ifadədə bildirilmişdir ki, o, Gülüstanın yaxınlığında “DQR” ərazisində 2010-cu ildə tikinti sahəsində çalışmışdır və bir dəfə binoklla kəndə baxmışdır və ərizəçinin evini görə bilmişdir. Onun dediklərinə görə, evin divarları hələ dağılmamışdır, ancaq tavan uçmuşdur.

162. Ümumən, ərizəçi fikrində qalmışdır ki, onun tərəfindən təqdim edilən texniki pasport barəsində danışılan evdən “istifadə etmək, ona sahib olmaq” hüququnun yetərli sübutudur, ancaq qəbul edir ki, qovulan zaman qüvvədə olan qanuna əsasən onu evi satmaq hüququ olmamışdır. Ancaq 1991-ci ildə qəbul edilmiş Mülkiyyət haqqında Qanuna görə, o, öz hüquqlarını şəxsi mülkiyyətə çevirə bilərdi. Onun bildiyinə görə, onun hüquqları hələ də ləğv olunmayıb və onun barəsində danışılan mülkiyyətə hələ də hüququ var.

(b) Cavabdeh Hökumət

163. Hökumət iddia etmişdir ki, ərizəsinin mövzusu olan evin sahibi olduğuna və ya ona hansısa hüququ olduğuna dair ağlabatan şübhədən kənarda sübutetmə yükü ərizəçinin üzərində olmuşdur.

164. Hökumət bildirmişdir ki, ərizəçinin Gülüstanda həqiqətən yaşayıb yaşamadığını müəyyən etmək və onun orada mülkiyyət sahib olub olmadığını yoxlamaq mümkün deyil. Ərizəçiyə, əmlakı olduğunu iddia etdiyi torpaq sahəsinə, evə və ya başqa tikililərə aid heç bir sənəd Goranboy regional arxiv idarəsində tapılmamışdır. Bundan əlavə keçmiş Şaumyan rayonunun bir çox arxiv idarələri, o cümlədən Mülki Reyestr İdarəsi və Pasport İdarəsi döyüşlər zamanı dağıdılmışdır. Ərizəçi tərəfindən təqdim olunan əsas sənəd – evin texniki pasportu natamam olmuşdur və bununla da o evin və ya torpağın mülkiyyətçisi olduğunu sübuta yetirməmişdir. Onun öz ifadələrində və onun tərəfindən təqdim edilən şahid ifadələrində bir sıra ziddiyyətlər olmuşdur, məsələn, ərizəçinin evinin otaqlarının sayı ilə bağlı, torpaq sahəsinin ölçüsü ilə bağlı. Buna görə də onlar ümumən etibarsız olmuşdurlar.

165. Ərizəçinin Gülüstandakı iddia edilən əmlakı ilə bağlı Hökumət ilk növbədə onu bildirmişdir ki, ərizəçi Azərbaycanda Konvensiya qüvvəyə minənə qədər dağıldığı ehtimal edilən evlə bağlı şikayət etmişdir. Bu baxımdan onun şikayətin Məhkəmənin ratione temporis səlahiyyətindən kənara düşmüşdür.

166. Ərizəçinin torpaq sahəsiylə bağlı etdiyi şikayətlə bağlı Hökumət iddia etmişdir ki, onun Kənd Şurasından atasının torpağını bölüşdürməsi üçün icazə aldığına dair iddia bir neçə səbəbə görə etibarsızdır. Kənd Şurasının keçmi üzvlərinin təqdim olunan ifadələri rabitəsiz olmuşdurlar. Kənd Şurasının iki ifadəsinə əsasən, ərizəçinin atasının torpaq sahəsi ərizəçi və onun qardaşı arasında bölüşdürülmüşdür. Ancaq Kənd Şurasından verilən başqa ifadəyə əsasən, Kənd Şurası torpağı ərizəçiyə vermək qərarı qəbul etmişdir. İstənilən halda ərizəçi tərəfindən təsvir edilən prosedur 1960-cı illərdə qüvvədə olan qanunlar və inzibati strukturlara əsasən aparılmamışdır: Kənd Şurasının torpaq ayırmaq səlahiyyəti olmamışdır. 1960-cı illərdə Konstitusiyadan başqa torpaqdan istifadə hüququ ilə bağlı hər hansı spesifik qanun olmamışdır. Azərbaycan SSR-nin 1970-ci il tarixli Torpaq Məcəlləsi artıq mövcud olan praktikanı qanun halına salmışdır: ona əsasən, yalnız Xalq Deputatları Sovetinin İcraiyyə Komitələrinin şəxsi evlər tikmək məqsədiylə torpaq ayırmaq səlahiyyəti var idi. Bir qayda olaraq müvafiq şəxs qərardan çıxarış alırdı.

167. Döyüşlər başlayan zaman Azərbaycanda hər hansı mərkəzi torpaq reyestri mövcud olmamışdır. Evlərin qeydiyyatı və texniki inventarlaşması 1985-ci il Təlimatına əsasən yerli inzibati strukturlar tərəfindən həyata keçirilirdi. Həmin təlimatın 2.1 və 2.2-ci maddələri hansı sənədlərin mülkiyyətin ilkin və ikinci dərəcəli dəlili olduqlarını göstərmişdir. Hökumət fikrində qalmışdır ki, ərizəçi mülkiyyətin ilkin dəlili olaraq təsnifatlandırıla biləcək heç bir sənəd təqdim etməmişdir. Nümunə kimi Hökumət Çıraqov və digərləri Ermənistana qarşı [BP] (qərar.), (no. 13216/05, 14 dekabr 2011) işində ərizəçilərdən birinin təqdim etdiyi Laçın Rayon Xalq Deputatları Sovetinin 29 yanvar 1974-cü il qərar ilkin dəlil olmuşdur.

168. Hökumət izah etmişdir ki, texniki pasport ilk növbədə “inventar-texniki” sənəd olmuşdur. Onlar qəbul etmişdirlər ki, evin texniki pasportu ikinci dərəcəli dəlil hesab edilə bilər, çünki o, adətən evə mülkiyyət hüququ olan şəxsə verilirdi. Ancaq ərizəçi tərəfindən təqdim edilən texniki pasport hər hansı mülkiyyət hüququnun olduğuna dair dəlil hesab edilə bilməz, çünki o aşağıdakı səbəblərə görə natamam və ya hətta bəlkə də saxta olmuşdur:

169. Texniki pasportda evə və torpağa mülkiyyətlə bağlı istinad olmamışdır: Hökumət təkrarən iddia etmişdir ki, bir qayda olaraq texniki pasport mülkiyyətin əsas tituluna istinad edir və ərizəçinin adı çəkilən Təlimatın 2.3-cü maddəsinin bu iş üzrə tətbiqedilən olduğuna dair mövqeyini mübahisələndirmişdir. İstənilən halda bu müddəada qeyd edilən “təsərrüfat siyahısı” Kənd Şurasının reyestri ilə eynilik təşkil etməmişdir.

170. 2012-ci ilin iyulunda etdiyi təqdimatlarda Hökumət yeni arqument irəli sürmüşdür və bu arqumentə əsasən, texniki pasport natamam idi, çünki orada yalnız torpaq sahəsinin varlığı işarə edilmişdir, ancaq rəsmi sənədlərə əsasən torpaq sahəsinin ölçüsünə dair qrafa boş qalmışdır.

171. Daha bir arqument kimi Hökumət 2012-ci ilin iyulunda etdiyi təqdimatlarda həm də onu iddia etmişdir ki, 20 may 1991-ci il tarixli texniki pasportun üzərində Azərbaycan SSR/Şaumyan rayonunun möhürləri olmuşdur, halbuki həmin dövrdə bu adlar artıq rəsmi istifadədə olmamışlar, çünki Dövlətin adı 1991-ci ilin fevralında Azərbaycan Respublikasına dəyişimişdir, Şaumyan rayonu isə eyni vaxtda Goranboy rayonuna birləşdirilmişdir. Hökumət iddia etmişdir ki, Azərbaycan SSR-nin adının Azərbaycan Respublikasına dəyişdirilməsindən sonra saxta sənədlər düzəldilən zaman köhnə möhürdən istifadə yayğın hal almışdır. Bundan əlavə onlar keçmiş Şaumyan rayonunun əhalisinin yuxarıda adı çəkilən dəyişikliklər barədə xəbərinin olmamasına dair ərizəçinin iddiasını mübahisələndirmişdirlər. Onlar qeyd etmişdirlər ki, ərizə formasında ərizəçi özü Şaumyan rayonu ilə qonşu rayonun biləşdirilib yeni Goranboy rayonunun yaradılmasına istinad etmişdir. Son olaraq, Hökumət göstərir ki, gərginliyin artdığı və mülki hərcmərclik olan vaxtda 1991-ci ilin mayında müvafiq icra strukturlarının texniki pasport verməsini çox az ehtimalı olan bir hadisə olmuşdur.

172. Son olaraq Hakimiyyət iddia etmişdir ki, 1 saylı protokolun 1-ci maddəsi tətbiq edilə bilməz, çünki ərizəçi özünün iddia edilən hüquqları ilə bağlı dəlil təqdim edə bilməmişdir.

173. Əgər buna baxmayaraq Məhkəmə hesab etsə ki, ərizəçinin adı çəkilən evə və/və ya torpağa hüququ çatırsa, bununla bağlı Hökumət təqdimatında bildirmişdir ki, döyüşlər zamanı hələ də tətbiq olunan Azərbaycan SSR-in müvafiq qanunları fərdi sahibliyə imkan yaratmasa da, vətəndaşlara öz evlərinə şəxsi mülkiyyət kimi sahib olmağa icazə vermişdir. Torpaq sahələri fərdlərə ev tikintisi və ferma təsərrüfatı kimi məqsədlər üçün qeyri-müəyyən müddətlik ayrılmışdırlar. Torpaq sahəsi ayrılan şəxslərin ondan istifadə etmək hüququ qanunla qorunurdu. Azərbaycan Respublikasının 1991-ci il Mülkiyyət haqqında Qanunu və Torpaq Məcəlləsi vətəndaşlara ayrılmış torpaq saəhələrinin onların fərdi sahibliyinə keçidinə icazə vermişdir. Torpaq sahələrinin və vətəndaşlara ayrılan şəxsi evlərin özəlləşdirilməsi ilə bağlı detallı qaydalar sonradan 1996-cı ildə Torpaq İslahatı haqqında Qanunun qəbul edilməsindən sonra təqdim edilmişdir.

174. Hökumət buna qədər ifadə vermişdir ki, münaqişəyə görə Azərbaycanı tərk etmiş ermənilən mülkiyyətiylə bağlı heç bir qanun qəbul edilməmişdir. 2013-cü ilin sentyabrında etdikləri təqimatda onlar öz ifadələrinə düzəlişlər edərək bildirmişdirlər ki, 1991-ci il Qaydası (bax abzas 83) mülkiyyətin mübadiləsi praktikasını tənzimləmək üçün təqdim edilmişdir (Azərbaycanı tərk edən ermənilər öz mülkiyyətlərini Ermənistanı, Dağlıq Qarabağı və ermənilər tərəfindən tutulmuş ətraf rayonları tərk etmiş azərbaycanlılarlar mübadilə etmişdirlər). Ancaq, bu, ərizəçinin iddia edilən mülkiyyətinə aid olmamışdır.

(c) Ermənistan Hökuməti, üçüncü tərəf müdaxiləsi

175. Ermənistan Hökuməti ərizəçi tərəfindən təqdim edilən arqumentlərlə razılaşmışdır.

2. Məhkəmənin qiymətləndirilməsi

(a) Qovulmuş şəxslərin evlərinə və mülkiyyətlərinə dair iddiaların qiymətləndirilməsinə dair tətbiq edilən prinsiplər

176. Məhkəmə buna qədər beynəlxalq və ya daxili silahlı münaqişələr nəticəsində qovulmuş şəxslərin mülkiyyət və mənzil hüquqlarına dair işlərlə məşğul olmuşdur. Məsələlər Şimali Kiprin işğalı, Türkiyə və Rusiya təhlükəsizlik qüvvələrinin hərəkətləri kontekstində və digər oxşar münaqişə vəziyyətlərində qaldırılmışdır.

177. Məhkəmə ilk dəfə qovulmuş şəxslərin evləri və mülkiyyəti ilə bağlı hüquqlarını Loizidou Türkiyəyə qarşı ((mahiyyət), 18 dekabr 1996, Hesabatlar 1996-VI) işində nəzərdən keçirmişdir. Ərizəçi iddia etmişdir ki, o, Şimalı Kiprdə yerləşən bir neçə torpaq sahəsinin sahibidir. Türkiyə Hökuməti ərizəçinin hüquqlarının həqiqiliyni mübahisələndirməmişdir, ancaq iddia etmişdir ki, ərizəçi torpaq üzərində sahibliyini “Şimali Kipr Türk Respublikasının” (“ŞKTR”) 1985-ci il Konstitusiyasının 159-cu maddəsinə əsasən itirmişdir. Bu maddəyə əsasən, tərk edilmiş bütün daşınmaz əmlak “ŞKTR” mülkiyyəti elan edilir. Məhkəmə “ŞKTR”-in beynəlxalq ictimaiyyət tərəfindən tanınmadığını nəzərə alaraq, bu müddəaların heç bir hüquqi yükü olmadığını bildirmiş və hesab etmişdir ki, ərizəçinin onların nəticəsində mülkiyyətinə hüququnun itirdiyini hesab etmək olmaz (§§ 42-47).

178. Yuxarıda göstərilən münaqişə ilə bağlı bir neçə iş üzrə Məhkəmə ərizəçinin Hökumətin inandırıcı formada rədd edə bilmədiyi prima facie (ilkin təəssürat) dəlili əsasında Konvensiyanın 1 saylı Protokolunun 1-ci maddəsinin mənası çərçivəsində “mülkiyyətinin”, o cümlədən Kipr Respublikası tərəfindən təqdim edilmiş mülkiyyəti təsdiq edən sənədlərin əsli, qeydiyyat haqqında şəhadətnamələr, alış müqaviləsi və sahibliyin təsdiqi kimi sənədlərin olmasını müəyyən etmişdir. Ərizəçi tərəfindən Solomonides Türkiyəyə qarşı (no. 16161/90, § 31, 20 yanvar 2009) işində qeyd edildiyi kimi onun sahiblik hüququnun təsdiqi Ərazi Torpaq İdarəsində qeydiyyatdan keçmişdir. Ancaq Türkiyənin hərbi müdaxiləsi dövründə o, yaşadığı yeri tərk etməli olmuşdur və özüylə sahiblik haqqında sənədi götürə bilməmişdir. Kipr Respublikasının hakimiyyət orqanları Torpaq Qeydiyyat Kitablarını bərpa etmiş və müvafiq şəxslərə onların sahiblik hüquqlarına dair arayışlar təqdim etmişdirlər. Bu arayışlar rəsmi qeydiyyat və sənədlər olmayan yerdə əldə olan ən yaxşı dəlillər olmuşdurlar. Qeyd etmək yerinə düşər ki, Saveriades Türkiyəyə qarşı (no. 16160/90, 22 sentyabr 2009) işində ərizəçinin sahiblik hüququna dair sənədləri nəyə görə təqdim edə bilmədiyinə dair səbəblər xüsusi olaraq nəzərə alınmışdır. Ərizəçi iddia etmişdir ki, sənədlərini saxladığı evindən tələsik çıxmağa məcbur olduğundan onları götürə bilməmiş və sonradan ora qayıda bilməmiş və sahibliyinə dair sənədləri hansısa başqa formada qaytara bilməmişdir. Məhkəmə razılaşmışdır ki, ərizəçi tərəfindən təqdim edilən sənədlər (məsələn, satış müqaviləsi, sahiblik haqqında arayış və tikinti üçün icazə) vasitəsiylə barəsində danışılan mülkiyyət üzərində sahiblik hüququnun olmasına dair prima facie dəlillər təqdim etmişdir və davam etmişdir ki (§ 18):
“… Cavabdeh Hökumət cavabında inandırıcı arqumentlər gətirə bilməmiş və Məhkəmə ərizəçinin Şimali Kipri tərk etməyə məcbur olduğu situasiyanı nəzərə alaraq hesab edir ki, ərizəçinin 1 saylı Protokolun 1-ci maddəsinin mahiyyəti çərçivəsində “mülkiyyəti” olmuşdur.”

179. Türkiyənin fövqəladə hal elan edilmiş Cənub-Şərqi regionunun kəndlilərinin məcburi qovulması və onların bir neçə il qayıtmağına imkan verilməməsiylə bağlı olan Doğan və digərləri Türkiyəyə qarşı işiylə (nos. 8803-8811/02, 8813/02 və 8815-8819/02, AİHM 2004-VI) əlaqədar cavabdeh Hökumət mübahisələndirmişdir ki, bəzi ərizəçilər barəsində danışılan kənddə mülkiyyətə sahib olmaqlarına dair heç bir sənəd təqdim etməmişdirlər. Məhkəmə hesab etmişdir ki, mülkiyyətlə bağlı sənədlərin olub olmaması halında ərizəçilərin milli qanunvericiliyə əsasən mülkiyyət hüquqlarının olub olmadığını müəyyənləşdirmək vacib olmamışdır. Əsas sual ondan ibarət olmuşdur ki, ərizəçilər tərəfindən həyata keçirilən fəaliyyətlər ümumən 1 saylı Protokolun 1-ci maddəsinin mənası çərçivəsində “mülkiyyət” hesab edilə bilərdimi. Bu suala müsbət cavab verərək aşağıdakıları qeyd etmişdir (§ 139):

“… Məhkəmə qeyd edir ki, ərizəçilərin hamısının1994-cü ilə qədər Boydaş kəndində yaşadıqları mübahisələndirilmir. Baxmayaraq ki, onların qeydiyyatdan keçmiş mülkiyyəti olmamışdır, onlar sələflərinin torpaqlarında ev tikmişdirlər, və ya atalarının sahib olduğu evlərdə yaşamışdırlar və atalarına aid torpaqları becərmişdirlər. Məhkəmə həmçinin qeyd edir ki, ərizəçilərn kəndin ümumi torpaqlarına, məsələn, otlaq, örüş və meşə torpaqlarına mübahisəsiz hüquqları olmuşdur və onların qazancı heyvandarlıq və ağacların kəsilməsindən olmuşdur. Buna müvafiq olaraq Məhkəmənin fikrinə əsasən, 1-ci maddənin mahiyyəti çərçivəsində bütün bu iqtisadi resurslar və ərizəçilərin ondan qazancı “mülkiyyət” kimi təsnif oluna bilər.”

180. “Mülkiyyət” anlayışının müstəqil mənası Məhkəmənin bir çox hökm və qərarında elan edilmişdir. Öneryıldız Türkiyəyə qarşı işində (no. 48939/99, § 124, AİHM 2004-XII) bu aşağıdakı kimi ümumiləşdirilmişdir:

“Məhkəmə bir daha xatırladır ki, 1 saylı Protokolun 1-ci maddəsindəki «mülkiyyət» anlayışı müstəqil mənaya malikdir və əmlak sayıla bilən müəyyən hüquqlar və maraqlar da «mülkiyyət hüquqları» hesab edilə bilər və milli qanunvericilikdəki formal təsnifatdan müstəqildir; Araşdırılmalı olan məsələ bundan ibarətdir ki, bütövlükdə götürüldükdə, işin halları ərizəçiyə 1 saylı Protokolun 1-ci maddəsi ilə qorunan maddi hüquqi marağa malik olmaq hüququnu verirmi… Müvafiq olaraq, fiziki məhsullar, əmlak yaradan müəyyən hüquqlar və maraqlar da “mülkiyyət hüququ” kimi və bu müddəanın mahiyyəti çərçivəsində “mülkiyyət” kimi qiymətləndirilə bilər… “Mülkiyyət” anlayışı təkcə “mövcud olan mülkiyyət” anlayışı ilə məhdudlaşmır, o, həm də əmlakın, o cümlədən ərizəçinin barəsində mülkiyyət hüququndan səmərəli istifadə barədə ən azı ağlabatan və “legitim gözlənti” yaradan iddialar nəzərdə tutulur…”
Bu iş üzrə Məhkəmə hesab etmişdir ki, ərizəçi və ailəsinin icazəsiz, ancaq rahat yaşadığı zibilxananın yanında ictimai torpaqda qeyri-qanuni tikilmiş ev (bələdiyyə vergisi və ictimai xidmət vergisi ödənilirdi) hakimiyyət tərəfindən de fakto qəbul edilən mülkiyyət marağı kəsb edirdi və bu 1 saylı Protokolun 1-ci maddəsinin mənası çərçivəsində mülkiyyət hesab edilmək üçün yetərli olmuşdur.

181. Ərizəçilərin 1 saylı Protokolun 1-ci maddəsinə əsasən öz iddialarını əsaslandırıb əsaslandırmadıqlarına dair sual Rusiyaya qarşı da bir neçə iş üzrə qaldırılmışdır. Burada ərizəçilərin evləri və ya digər mülkiyyəti şəhərləri hava hücumları nəticəsində ya dağıdılmış, ya da zədələnmişdir. Misal üçün, Kerimova və digərləri Rusiyaya qarşı işində (nos. 17170/04, 20792/04, 22448/04, 23360/04, 5681/05 və 5684/05, § 293, 3 may 2011) Məhkəmə bəzi ərizəçilər tərəfindən təqdim edilən sahiblik haqqında iddianı qəbul etmişdir. Bu, ərizəçilərin evlərinin sahibləri olduğunu təqsdiq edən hücumdan sonra şəhər administrasiyasının təqdim etdiyi mənzil qeydiyyatından olan çıxarışlar əsasında edilmişdir. Sahibliklərinə dair heç bir sənəd təqdim edə bilməyən ərizəçilərə gəlincə, Məhkəmə onların mülkiyyət hüquqlarını şəhər administrasiyası tərəfindən verilən yaşayış barədə arayış kimi digər dəlillərin vasitəsiylə müəyyən etmişdir. Məhkəmə həmçinin hesab etmişdir ki, ərizəçilərin evlərinə sahib olmasını sübut edən sənədlərin hücum vaxtı məhv edilməsi ehtimalı böyük olmuşdur.

182. Ərizəçinin ev sahibi olduğu müəyyən edilən vəziyyətlərdə Məhkəmə Konvensiyanın 8-ci maddəsinin mənası çərçivəsində ərizəçinin “evin” sakini olmasına dair əlavə material dəlil tələb etməmişdir. Misal üçün, Orphanides Türkiyəyə qarşı işində (no. 36705/97, § 39, 20 yanvar 2009) aşağıdakılar qeyd olunmuşdur:

“Məhkəmə qeyd edir ki, Hökumət ərizəçinin Türkiyənin işğalı anında Laphitos’da daim yaşadığına və onun evinin onun və ailəsi tərəfindən ev kimi qiymətləndirilməsinə dair ifadəsini şübhə altına alacaq dəlil gətirə bilməmişdir.“

183. Ancaq ərizəçinin mülkiyyətə sahibliyi və ya yaşayışına dair hər hansı dəlil gətirə bilməyəcəyi halda onun şikayətləri uğursuzluğa düçar olur (bax, misal üçün, Lordos və digərləri Türkiyəyə qarşı, no. 15973/90, § 50, 2 noyabr 2010, burada Məhkəmə sahiblik barədə dəlilin təqdim edilmədiyi üçün şikayətin ratione materiae ilə ziddiyyət təşkil etdiyini elan etmişdir; bax, həmçinin yuxarıda göstərilən Kerimova və digərləri işi). Bir sıra iş üzrə Məhkəmə təkrarən bildirmişdir ki, ərizəçilər öz şikayətlərinə dəstək olaraq yetərli prima facie dəlillər təqdim etməlidirlər. Damayev Rusiyaya qarşı işində (no. 36150/04, § 108-111, 29 may 2012) Məhkəmə hesab etmişdir ki, ərizəçinin evinin dağıdılmaslyla bağlı şikayətdə ərizəçi, ən azı, barəsində danışılan mülkiyyətin qısa təsvirini təqdim etməlidir. Heç bir sənəd və detallı iddia təqdim edilmədiyinə görə, onun şikayəti əsassız hesab edilmişdir. Mülkiyyətə sahibliyə və ya orada yaşayışa dair prima facie dəlillərin digər nümunələri kimi Məhkəmə torpaq və ya mülkiyyət hüququna dair sənədlər, torpaq və ya vergi reyestrlərindən çıxarışlar, yerli administrasiyalardan sənədlər, planlar, şəkillər və qəbzlər, o cümlədən məktubların gəlişi barədə dəlillər, şahid ifadələri və s. müvafiq dəlillər göstərilə bilər (bax, missal üçün, Prokopovich Rusiyaya qarşı, no. 58255/00, § 37, AİHM 2004-XI, və Elsanova Rusiyaya qarşı (qərar), no. 57952/00, 15 noyabr 2005).

184. Ümumiləşdirsək, Məhkəmənin presedent hüququ beynəlxalq və daxili silahlı münaqişələrdə mülkiyyətlərini və evlərini itirdiklərinə dair iddialar irəli sürən ərizəçilərdən təqdim ediləcək dəlillərlə bağlı çevik yanaşma inkişaf etdirmişdir. Məhkəmə qeyd edir ki, oxşar yanaşma BMT-nin “Qaçqın və məcburi köçkünlərə ev və mülkiyyətin restitusiyasına dair prinsiplərin” 7-ci abzasının 15-ci maddəsində öz əksini tapmışdır (bax abzas 94).

(b) Bu iş üzrə yuxarıda göstərilən prinsiplərin tətbiqi

(i) Mülkiyyətin olmasına dair sübutlar

185. Məhkəmə ilk növbədə Hökumətin ərizəçinin evinin dağılmasına dair verdiyi şikayətin Konvensiyanın qüvvəyə minməsinə qədər baş verdiyi ilə əlaqədar arqumentinə cavab vermək istəyir. Məhkəmə artıq bu işin qəbuledilənliyi ilə bağlı qərarında qeyd edib ki, ərizəçi həmçinin evinin yerləşdiyi torpaq sahəsinə də istinad etmişdir (Sargsyan (qərar), yuxarıda göstərilən, § 88). Bu baxımdan, onun fikrincə, ərizəçi şikayətində həm evini, həm də torpaq sahəsini nəzərdə tutmuşdur.

186. Tərəflərin təqdimatları iki məsələyə fokuslanmışdır: birincisi, ərizəçi tərəfindən təqdim edilən texniki pasportun “sübutedici” dəyəri və, ikincisi, ərizəçinin 1960-cı illərin əvvəlində Kənd Şurasından torpağın ayrılması və onun üzərində evin tikilməsinə dair icazənin verilməsinə dair (Kənd Şurasının həmin anda torpaq ayırmaq səlahiyyəti olmuşdurmu?).

187. Məhkəmə ikinci məsələ ilə bağlı qeyd edir ki, Hökumət Kənd Şurasının torpaq ayırmaq səlahiyyətinin olmamasına dair iddiasını irəli sürərkən Azərbaycan SSR-nin ümumi inzibati strukturuna istinad etmişdir. Ərizəçi öz növbəsində 1958-ci il Kənd Şuraları barədə Xartiyanın spesifik müddəalarına istinad etmişdir (bax abzas 82). Bu müddəalar ərizəçinin Kənd Şuralarının fərdi tikinti üçün evlərin ayrılmasıyla bağlı səlahiyyətlərin olmasına dair mövqeyini müdafiə etmişdir. Ancaq Məhkəməyə aşağıdakı səbəblərə görə bu məsələ ilə bağlı qərar vermək lazım olmayacaq.

188. Mübahisələndirilmir ki, texniki pasport bir qayda olaraq evə hüququ olan şəxslərə verilirdi. Bu iş üzrə ərizəçi öz adına olan, Gülüstanda yerləşən evinə və 2100 kv.m torpaq sahəsinə aid olan texniki pasportu və evin detallı planını təqdim etmişdir. Məhkəmənin fikrincə texniki pasport prima facie dəlil hesab edilməlidir. Texniki pasport etibarlı sənəd hesab edildiyinə görə Məhkəmə hesab edir ki, tərəflərin Azərbaycan SSR-nin torpağın ayrılmasına dair 1960-cı illərə aid müvafiq milli qanunvericiliyinə aid olan təqdimatlarını araşdırmağa ehtiyac yoxdur. Bu səbəbdən Məhkəmə, ilk növbədə, ərizəçi tərəfindən təqdim edilən texnikı pasportun həqiqiliyini araşdırmalıdır. Məhkəmə müşahidə edir ki, hər iki tərəf razılaşmışdır ki, evlərin qeydiyyatı 1985-ci il Təlimatına (bax abzas 81) uyğun tənzimlənmişdir. Məhkəmə Hökumətin texniki pasportun natamam və ya saxta olduğuna dair irəli sürdüyü bütün iddialara tək tək cavab verəcək.

189. Hökumət iddia edir ki, texniki pasportda mülkiyyətin növünə dair istinad yoxdur. Məhkəmə bununla bağlı qeyd edir ki, tərəflər ərizəçinin işində 1985-ci il Təlimatının hansı müddəalarının tətbiq olunduğuna dair razılığa gələ bilməmişlər. Məhkəmə texniki pasport verilən zaman, yəni 1991-ci ilin mayında Azərbaycanda qüvvədə olan qanunun doğru interpretasiyasını müəyyən etmək vəziyyətində deyil. Məhkəmə qeyd edir ki, ərizəçi, ən azı, belə istinadın bu iş üzrə lazım olmadığına dair inandırıcı izahat təqdim etmişdir. Ərizəçinin qeyd etdiyi kimi istifadə edilən formada belə istinada ehtiyacın olmaması daha doğrudur. Son olaraq, ərizəçi əvvəllər Gülüstanda yaşamış şəxslərin evlərinin texniki pasportlarının surətlərini təqdim etmişdir və orada da belə istinad olmamışdır.

190. Habelə Hökumət iddia etmişdir ki, ərizəçi tərəfindən təqdim edilən texniki pasportda olan “rəsmi sənədlərə əsasən torpaq sahəsinin ölçüsü” qrafası boş olmuşdur. Ərizəçi rayon Texniki İnventar Bürosunun məmurları tərəfindən təqdim edilmiş texniki pasportun necə tərtib edildiyinə dair detallı məlumat vermişdir və Gülüstan kəndində əvvəllər yaşamış çəxslərin evlərinə aid olan texniki pasportların surətlərini də təqdim etmişdir. Bu sənədlərdə də adı çəkilən qrafa boş olmuşdur.

191. Son olaraq Məhkəmə Hökumətin verilən texniki pasportda yanlış möhür olduğuna dair iddiasıyla bağlı mövqeyini bildirir. Ancaq o diqqətə alır ki, Hökumət yanlış möhür məsələsini qaldırandan xeyli öncə 2010-cu ildə ərizəçinin, onun ailəsinin və keçmiş həmkəndlilərinin istinad etdiyi 1991-ci ildəki vəziyyət, yəni ümumi mülki hərcmərclik və Şaumyan rayonunun blokadası nəzərə alınsa, ərizəçinin əhalinin, o cümlədən rayondakı məmurların hakimiyyət orqanları tərəfindən rayonun adının dəyişdirilməsiylə bağlı məlumatlandırılmamasına dair izahatında müəyyən məntiq var. Nə olmasından asılı olmayaraq, Məhkəmə Hökumətin yeni möhürlərin ərizəçinin evinin texniki pasportu tərtib edilən zaman 1991-ci ilin mayına qədər (keçmiş) Şaumyan rayonunun müvafiq yerli icra strukturlarına təqdim etmədilərinə dair arqumentlərə diqqətlə yanaşır.

192. Ümumiləşdirsək, Məhkəmə razılaşır ki, ərizəçi tərəfindən təqdim edilən texniki pasport ev və torpaq üzərində mülkiyyətin prima facie sübutudur. Bu, bir sıra digər bundan öncə baxılan işlərdə qəbul olunan sübutlarla oxşardır (bax abzaslar 176-181) və Hökumət tərəfindən inandırıcı formada rədd edilməmişdir.

193. Məhkəmə habelə nəzərə akır ki, ərizəçi əvvəldən rabitəli ifadələr vermişdir, o iddia etmişdir ki, Gülüstanı 1992-ci ilin iyununda tərk edənə qədər orada yaşamışdır və onun orada evi və torpağı ver idi. O, keçmiş Sovet pasportunun və nigah şəhadətnaməsinin surətini təqdim etmişdir və bu sənədlərdən görünür ki, o, 1929-cu ildə Gülüstanda anadan olmuşdur, 1955-ci ildə evlənmişdir. Ərizəçinin torpağı almasına və onun üzərində ev tikməyə icazə almasına və bunu 1960-cı illərdə qonşularının və dostlarının köməyi hesabına etməsinə dair təqdimatları bir sıra ailə üzvünün və keçmiş həmkəndlilərin ifadələriylə dəstəklənmişdir. Məhkəmə nəzərə alır ki, bunlar barələrində üzləşmə keçirilməyən yazılı ifadələrdir, lakin qeyd edir ki, onlardan çox detallı yazılıb və ifadələrdə bu insanların təsvir etdikləri hadisələri yaşadıqlarını nümayiş etdirmişdirlər. Kəndlilərin kənddən qovulmasından xeyli vaxt keçdiyinə görə Məhkəmə Hökumətin də göstərdiyi kimi ifadələrin bəzilərində detallarla bağlı ziddiyyətlərin olduğuna həlledici önəm göstərməmişdir.

194. Son olaraq Məhkəmə ərizəçinin kəndə edilən hücum zamanı oranı hansı şərtlər altında tərk etdiyini nəzərə alır. Tamamilə ağlabatandır ki, o, bütün sənədləri özü ilə götürə bilməmişdir. Buna müvafiq olaraq, təqdim olunan dəlillərin məcmusunu nəzərə alaraq Məhkəmə müəyyən edir ki, ərizəçi 1992-ci ilin iyununda Gülüstanı tərk edən zaman evinin və torpağının olmasını yetərincə əsaslandırmışdır.

195. Yekun olaraq, Məhkəmə evin Konvensiya 15 aprel 2002-ci il tarixdə qüvvəyə minənədək dağılmasıyla bağlı Hökumətin iddiasına və nəticə etibariylə şikayət evlə əlaqədar olduğundan şikayətin Məhkəmənin ratione tempori səlahiyyətindən kənara çıxdığına dair Hökumətin arqumentiylə bağlı aşağıdakıları bildirir. Bu işlə əlaqədar qəbuledilənlik qərarında Məhkəmə qeyd etmişdir ki, ərizəçinin evinin dağılıb dağılmaması aydın olmamışdır. Məhkəmə daha sonra qeyd etmişdir ki, o mərhələdə Məhkəmə yalnız iş üzrə qeyd olunan faktların ratione temporis yurisdiksiyası çərçivəsinə düşüb düşmədiyini müəyyən etmək olmuşdur, iş üzrə olan faktların və hüquqi məsələlərin detallı araşdırması isə mahiyyət mərhələsi üçün saxlanılmışdır (Sargsyan (qərar), yuxarıda göstərilən, § 88). Məhkəmə presedent hüququnu nəzərə alaraq hesab etmişdir ki, ərizəçinin onun Gülüstanda iddia edilən mülkiyyətinə, evinə və qohumlarının məzarlarına çıxışının olmaması Məhkəmənin 15 aprel 2002-ci il tarixdən sonra da araşdırmağa səlahiyyəti çatan davam edən vəziyyət olmuşdur. Buna görə Məhkəmə Hökumətin ratione temporis etirazını qəbul etməmişdir (ibid., §§ 91-92). Ancaq Məhkəmə faktların detallı araşdırılmasını mahiyyət mərhələsinə saxlasa da, o, yenə də evin Konvensiya qüvvəyə minənədək dağılıb dağılmamasını və nəticə etibariylə Hökumətin evlə bağlı ratione temporis etirazı üçün faktoloji əsasın olub olmamasını müəyyən etməlidir. Ev Konvensiyanın qüvvəyə minməsindən əvvəl dağıdılmışdırsa, bu, Məhkəmənin ratione temporis səlahiyyətindən kənara düşən ani hərəkət kimi qiymətləndiriləcək (bax, Moldovan və digərləri və Rostaş və digərləri Rumıniyaya qarşı (qərar), nos. 41138/98 və 64320/01, 13 mart 2001).

196. Məhkəmə qeyd edir ki, ərizəçinin ərizəsində evin dağılıb dağılmamasıyla bağlı təqdimatları ziddiyyətli olmuşlar (Sargsyan (qərar), yuxarıda göstərilən, § 24). Məhkəmənin bu açıq-aşkar görünən ziddiyyəti izah etməklə bağlı müraciətinə cavab olaraq ərizəçi iddia etmişdir ki, onun nümayəndəsi ərizəçinin “mənim anam Gülüstan kəndində qalmışdır və bizim evimiz dağıdılmışdır” cümləsini işlətdiyi 10 iyul 2006-cı il tarixli yazılı ifadəsi əsasında ərizə hazırlayan zaman onun öz evi və valideynlərinin evi arasında çaşqınlıq olmuşdur. Məhkəmə ilk növbədə qeyd edir ki, adı çəkilən ifadə ərizə ilə birgə təqdim edilmişdir. Məhkəmə qəbul edir ki, “bizim evimiz” ifadəsi işlədilən spesifik kontekst müxtəlif təfsirlər üçün şərait yaradır və ərizəçinin evinin dağıdılmasına ərizə formasındakı müvafiq ifadəsindəki istinad yanlış anlaşılmanın nəticəsi ola bilərdi.

197. Məhkəmə ona təqdim edilən dəlilləri, o cümlədən hər iki tərəf və üçüncü tərəf olan Hökumət tərəfindən təqdim edilən DVD-ləri, tərəflər tərəfindən təqdim edilən dəlilləri, AETA hesabatını nəzərə alaraq müşahidə etmişdir ki, Gülüstan 1992-ci ilin ortasından boşaldılmış, kənddəki evlərin əksəriyyəti yarıdağılmış vəziyyətdə olmuşlar, yəni çöl və iç divarlar dayansa da, tavanları uçmuşdur. Ərizəçinin evinin Konvensiya qüvvəyə minənə qədər tam dağılmasına dair yetərli dəlillərin olmamasına görə Məhkəmə hesab edir ki, evin vəziyyəti çox zədəli olsa da, o hələ də mövcuddur. Nəticə etibariylə Hökumətin ratione temporis arqumenti üçün heç bir faktoloji əsas olmamışdır.

198. Son olaraq Məhkəmə hesab edir ki, ərizəçinin Gülüstanda evi və torpaq sahəsi var idi və hələ də var və Hökumətin evlə bağlı Məhkəmənin ratione temporis əsasında səlahiyyətinin çatmadığına dair etirazını rədd edir.

(ii) Ərizəçinin hüquqları 1 saylı Protokolun 1-ci maddəs çərçivəsindədirmi?

199. Daha sonra Məhkəmə ərizəçinin keçmişdə və hal hazırda milli qanunvericiliyə əsasən tanınmış mülkiyyət hüququnun olub olmadığını və bu hüquqlarının Konvensiyanın 1 saylı Protokolunun 1-ci maddəsi çərçivəsində “mülkiyyət” olub olmadığını araşdıracaq.

200. Hökumət izah etmişdir ki, ərizəçinin qovulması anında qüvvədə olan Azərbaycan SSR-nin müvafiq qanunlarına əsasən, fərdi sahibliyə imkan yaratmasa da, vətəndaşlara öz evlərinə şəxsi mülkiyyət kimi sahib olmağa icazə vermişdir. Torpaq sahələri fərdlərə ev tikintisi və ferma təsərrüfatı kimi məqsədlər üçün qeyri-müəyyən müddətlik ayrılmışdırlar. Torpaq sahəsi ayrılan şəxslərin ondan istifadə etmək hüququ qanunla qorunurdu. Azərbaycan Respublikasının 1991-ci il Mülkiyyət haqqında Qanunu və 1992-ci il Torpaq Məcəlləsi vətəndaşlara ayrılmış torpaq sahələrinin ilk dəfə onların fərdi sahibliyinə keçidinə icazə vermişdir. Torpaq sahələrinin və vətəndaşlara ayrılan şəxsi evlərin özəlləşdirilməsi ilə bağlı detallı qaydalar sonradan 1996-cı ildə Torpaq İslahatı haqqında Qanunun qəbul edilməsindən sonra təqdim edilmişdir.

201. Bu səbəbdən Məhkəmə qeyd edir ki, ilk olaraq, ərizəçi 1992-ci ilin iyununda Gülüstanı tərk edən zaman fərdlərə torpaq, o cümlədən şəsi evlərlər bağlı hüquqların transformasiya isə ilə bağlı qaydalar hələ qəbul olunmamışdırlar. İddia edilməmişdir ki, ərizəçi sonradan bu imkandan istifadə etmişdir. Köhnə qanunvericilik əsasında əldə edilmiş hüquqlar 1991-ci il Mülkiyyət haqqında Qanununun və 1992-ci il Torpaq Məcəlləsinin qəbul edilməsiylə ləğv edilmədiyi kimi, onun qovulma zamanı sahib olduğu ev və torpağa olan hüquqları Azərbaycan SSR-nin qanunlarına istinadən qiymətləndirilməlidir.

202. Məhkəmə hesab edir ki, bu qanunlara, xüsusən də 1978-ci il Konstitusiyasının 13-cü maddəsi və 1983-cü il Məncil Məcəlləsinin 10.3-cü maddəsinə əsasən, vətəndaşların yaşayış evləri onların şəxsi mülkiyyəti ola bilərdi. Şəxsi mülkiyyət və vərəsəlik hüququ Dövlət tərəfindən qorunurdu. Əksinə bütün torpaq isə Dövlətin mülkiyyətində idi. Torpaq sahələri fərdlərə ev tikintisi və ferma təsərrüfatı kimi məqsədlər üçün ayrılırdı. Bu halda vətəndaşın torpaqdan “istifadə hüququ” yaranırdı. Bu yenə də 1978-ci il Konstitusiyasının 13-cü maddəsi və Torpaq Məcəlləsinin 4-cü maddəsindən irəli gəlirdi. “İstifadə hüququ” ondan faydalanan şəxsə müəyyən məqsədlər üçün ayrılsa da, bu hüquq qanun tərəfindən müdafiə olunurdu. Bu, Hökumət tərəfindən mübahisələndirilmir. Bundan əlavə, bu hüquq vərəsəliklə keçmişdir.

203. Bu səbəbdən heç bir şübhə yoxdur ki, evlə və torpaqla bağlı ərizəçinin üzərinə qoyulan hüquqlar əhəmiyyətli iqtisadi maraq təmsil edən qorunan hüquqlar idi. 1 saylı protokolun 1-ci maddəsinin müstəqil mənasını nəzərə alaraq ərizəçinin evə şəxsi mülkiyyət hüququ və onun torpaqdan “istifadə hüququ” bu müddəalara əsasən “mülkiyyət” hesab edilməlidir.

204. Hökumət təqdim etmişdir ki, münaqişə zamanı Azərbaycandan getmiş ermənilərin tərk edilmiş mülkiyyətinə dair heç bir qanun qəbul edilməmişdir. Hökumət bir istisnaya, yəni 1991-ci il Təlimatına (bax abzas 83) istinad etmişdir. Bu Təlimat Azərbaycanı tərk edən ermənilər və Ermənistan və ya Dağlıq Qarabağ ətraf rayonları tərk edən azərbaycanlılar arasında əmlak mübadiləsi praktikasını tənzimləyirdi. Ancaq onlar qeyd etmişdirlər ki, bu təlimat ərizəçinin mülkiyyətinə aid olmamışdır.

205. Nəticə etibariylə 1992-ci ilin iyununda Gülüstandan qovulan zaman ərizəçinin evinə və torpağına olan hüquqları 1 saylı Protoklun 1-ci maddəsinin mənası çərçivəsində mülkiyyət hesab olunmuşdur. Bu hüquqların Azərbaycan tərəfindən Konvensiyanın ratifikasiyasından əvvəl və ya sonra ləğv edilməsinə dair heç bir əlamət yoxdur. Beləliklə, ərizəçinin mülkiyyət hüquqları hələ də qüvvədədir. Ərizəçinin qüvvədə olan mülkiyyəti olduğuna görə, onun mülkiyyət hüququnun 1991-ci il Mülkiyyət haqqında Qanununa əsasən transformasiyasına dair “legitim gözləntisinin” olmasını araşdırmağa ehtiyac qalmamışdır.

B. 1 saylı Protokolun 1-ci maddəsinin davam edən pozuntusu olmuşdurmu?

1. Tərəflərin təqdimatı

(a) Ərizəçi

206. Ərizəçi qeyd etmişdir ki, Gülüstan kəndinə qayıtmaq və ona çıxışın olması, mülkiyyətinə çıxışın olması, ona nəzarət və ondan istifadə hüququnun pozulması və ya vurulan zərərə görə kompensasiya edilməsi 1 saylı Protokolun 1-ci maddəsinin davam edən pozuntusu olmuşdur (bax Sargsyan (qərar), yuxarıda göstərilən, § 149). Məhkəmənin Şimali Kiprlə bağlı presedent hüququna istinad edərək iddia etmişdir ki, o, hələ də Gülüstandakı mülkiyyətin qanuni sahibidir, ancaq o, nə qayıda bilmiş, nə də mülkiyyətinə müdaxiləylə bağlı kompensasiya ala bilmişdir.

207. Ərizəçi iddia etmişdir ki, Konvensiyanın 2002-ci ildə qüvvəyə minməsindən bəri cavabdeh Hökumət onun kimi qaçqınların hüquqlarını bərpa etmək üçün hər hansı konkret addımlar, o cümlədən onun torpağına və evinə qayıtmaq hüququ və ya kompensasiya əldə etmək hüququnun təminatı üçün konkret addımlar atmamışdır. O bildirmişdir ki, qaçqınların və qovulmuş şəxslərin könüllü olaraq qayıtması və ya kompensasiya hüququ beynəlxalq sənədlərdə, o cümlədən ATƏT Minski prosesi çərçivəsində hazırlanmış 2007-ci il Madrid Baza Prinsiplərində (bax abzas 26), BMT Təhlükəsizlik Şurası Qətnamələrində, Avropa Şurası Parlament Assambleyasınının və Avropa Parlamentinin tövsiyələrində müdafiə edilmişdir.

208. Hökumətin öhdəliklərinin təbiəti və miqyası barədə ərizəçi təklif etmişdir ki, Məhkəmə müvafiq beynəlxalq standartları, konkret olaraq Pinheiro Prinsipləri kimi tanınan Birləşmiş Millətlər Təşkilatının qaçqın və məcburi köçkünlərin yaşayış yeri və əmlakının restitusiyası prinsiplərini (bax abzas 96) nəzərə alsın. Ərizəçinin fikrincə, Hökumət bir sıra tədbirlər həyata keçirə bilər. Bu tədbirlərə mülkiyyət qeydiyyatı üzrə strukturlar və qaçqınlarla məcburi köçkünlərin müharibəyə qədərki əmlaklarını bərpa etmək və əmlakı geri qaytarmaq üçün iddianın irəli sürülməsi üçün proses daxil ola bilər. Daha bir addım düşmən orduları atəşkəs xəttindən çəkib ayrılma zonası yaratmaq, sonradan isə orada beynəlxalq sülhyaradıcı qüvvələrin rəhbərliyi altında demilitarizasiya zonası yaratmaq ola bilər. Bu zona ilk qayıdışların baş verə bildiyi zona ola bilər. Ərizəçi iddia etmişdir ki, Hökumət bu cür addımların atılmasını nəzərədn keçirdiyini belə bildirməmişdir.

(b) Cavabdeh Hökumət

209. Cavabdeh Hökumətin qəbuledilənliklə bağlı qərarından öncə üzərində durduğu əsas arqumentə görə onların Gülüstan üzərində effektiv nəzarəti olmamış və buna görə də ərizəçiyə əmlakına çıxış təmin etmək imkanına malik olmamışdır və nəticə etibariylə iddia edilən davam edən pozuntuya görə məsuliyyət daşıya bilməz (bax Sargsyan (qərar.), yuxarıda göstərilən, § 155).

210. Prosesin sonrakı mərhələsində Hökumət Gülüstan üzərində effektiv nəzarətə malik olmadığına görə Konvensiyaya əsasən yalnız məhdud öhdəliyə malik olduğuna dair mövqeyinə sadiq qalaraq, ilk olaraq bildirmişdirlər ki, onlar Konvensiyanın 1-ci maddəsinə əsasən yerdə qalan bütün pozitiv öhdəlikləri yerinə yetirmişdirlər, həm ümumi, həm də fərdi tədbirlər baxımından. Hökumət qeyd etmişdir ki, o, ardıcıl olaraq Dağlıq Qarabağın və ətraf rayonların erməni silahlə qüvvələri tərəfindən qeyri-qanuni işğalına qarşı çıxmışdır. Paralel olaraq Hökumət ərazi üzərində bütün mümkün diplomatik vasitələrlə, o cümlədən ATƏT-in Minsk Qrupu çərçivəsində sülh danışıqlarında iştirak etməklə nəzarəti bərpa etmək istəyiblər. Bu qrupun həmsədrləri və Ermənistla Azərbaycanın Xarici İşlər Nazirləri və Prezidentləri arasında mütəmadi görüşlər keçirilmişdir. Qaçqın və məcburi köçkünlərin vəziyyətiylə bağlı fərdi tədbirlərə gəldikdə isə Hökumət Ermənistanı, Dağlıq Qarabağı və ətraf rayonları tərk edən azərbaycanlılarla Azərbaycanı tərk etmiş ermənilər arasında şəxsi mülkiyyət mübadiləsini leqallaşdırmış 1991-ci il Təlimatına (bax abzas 83) istinad etmişdir. Bu addım qaçqın və məcburi köçkünlərin kütləvi axınından irəli gələn tamamilə müstəsna fövqəladə vəziyyət halında atılmışdır. Ancaq Hökumətin məlumatına əsasən ərizəçi bu cür mübadilədə iştirak etməmişdir.

211. Alternativ olaraq Məhkəmə Hökumətin Konvensiyaya əsasən tam məsuliyyətinin olduğunu müəyyən etsə, ərizəçinin Gülüstana girişinin təmin edilməməsi onun Konvensiyanın 1 saylı Protokolunun 1-ci maddəsinə əsasən olan hüquqularını müdaxilə kimi qiymətləndiriləcəkdir.

212. Onlar iddia etmişdirlər ki, Gülüstana girişin istənilən milli mənsubiyyətdən olan şəxs üçün qadağan edilməsi ərazidəki təhlükəsizlik vəziyyətiylə əsaslandırılmışdır. Ərizəçinin hüquqlarına olan hər hansı müdaxilə qanuni olmuş və ümumi maraqlara cavab vermişdir. Bununla bağlı Hökumət qeyd etmişdir ki, statusu 1993-cü il Azərbaycan Respublikasının Silahlı Qüvvələri haqqında Qanunla tənzimlənmiş Azərbaycanın silahlı qüvvələri Azərbaycanın sərhədlərinin müdafiəsi və onun sakinlərinin təhlükəsizliyinin təminatına görə cavabdeh olmuşdur. Aktiv hərbi əməliyyatlar zinasında yerləşən Gülüstana giriş Müdafiə Nazirinin əmri ilə qadağan edilmiş və bu tam məxfi olduğuna görə açıqlana bilməmişdir. Azərbaycan Respublikasının Müdafiə haqqında Qanununun 7-ci maddəsinin 2(11)-ci abzasında Müdafiə Nazirini belə əmrlər vermək səlahiyyətinin olduğunun hüquqi bazası göstərilmişdir. Yuxarıda göstərilən missiyanı həyata keçirmək üçün Azərbaycanın silahlı qüvvələri Konvensiya və beynəlxalq humanitar hüquqa riayət etməli olmuşdurlar. Bu baxımdan onlar təhlükə altında olan əraziyə girişi qadağan etməklə mülki əhaliyə potensial zərəri minimallaşdırmaq məsuliyyəti daşımışdırlar. Mülki əhaliyə kəndə girişin icazə verilməsi Konvensiyanın 2-ci maddəsinə əsasən yaşamaq hüququnun Azərbaycan tərəfindən pozulması kimi qiymətləndirilə bilərdir. Bu aydındır ki, minaların olması və zorakı hərəkətlərin baş verməsi riskinə görə Gülüstan təhlükəli yer olmuşdur.

213. Bundan əlavə Hökumət Doğan və digərləri işinə (yuxarda göstərilən) istinad edərək qeyd etmişdir ki, bu tipli işlərdə Məhkəmə müdaxilənin proporsionallığı məsələsinə konsentrasiya olunmuşdur. Onlar iddia etmişdirlər ki, bu iş Məhkəmənin barəsində Konvensiyanın 8-ci maddəsi və 1 saylı Protokolunun 1-ci maddəsinə əsasən pozuntu müəyyən etmiş Doğan və digərləri işindən fərqlənmişdir. Onlar qeyd etmişdirlər ki, mahiyyət etibariylə ərizəçi bu iş üzrə məcburi köçkün sayıla bilməz. O, Ermənistanda yaşayırdı və buna görə də Ermənistanın yurisdikasiyası altında düşür. Cavabdeh Hökumət yüz minlərlər məcburi köçkün olmuş şəxsin mənzil və bir sıra sosial ehtiyaclarını ödəmək üçün əhəmiyyətli səylər göstərmişdir. Ancaq ərizəçi Ermənistanda yaşadığına görə onlar ona hər hansı praktiki kömək göstərə bilməmişdirlər.

(c) Ermənistan Hökuməti, üçüncü tərəf müdaxiləsi

214. Müdaxilə edən Hökumət ərizəçi tərəfindən təqdim edilən arqumentlərlə razılaşmışdır.

2. Məhkəmənin qiymətləndirməsi

215. Məhkəmə hesab edir ki, bir neçə giriş qeydi etmək yerinə düşərdi. Bu iş üzrə qəbuledilənliklə bağlı qərarda və yuxarıda göstərilən mülahizələrdə qeyd edildiyi kimi Məhkəmənin ratione temporis səlahiyyətinin olmasının qəbul edilməsi ərizəçinin Gülüstandakı ev və torpaqla bağlı qüvvədə olan mülkiyyət hüququnun hələ də olmasının müəyyən edilməsindən asılıdır (bax abzas 203). Ərizəçinin 1992-ci ilin iyununda Gülüstandan qovulması isə əksinə Məhkəmənin ratione temporis səlahiyyətindən kənara düşür (Sargsyan (qərar.), yuxarıda göstərilən, § 91). Nəticə etibariylə bu iş üzrə araşdırılmalı olan məsələ cavabdeh Hökumətin birbaşa Ermənistan və Azərbaycan arasında baş verən həll edilməmiş Dağlıq Qarabağ münaqişəsindən doğan sonrakı vəziyyətdə ərizəçinin hüquqlarının pozub pozmamasıdır.

216. Məhkəmə bununla bağlı müşahidə edir ki, ərizəçi münaqişə zamanı mülkiyyətini və evini Azərbaycanda tərk etmiş yüz minlərlər ermənidən biri olmuşdur. Hal hazırda münaqişə zamanı köçkün olmuş şəxslərin Məhkəməyə mindən çox ərizəsi var, onlardan yarısından bir az çoxu Ermənistana qarşı, qalan hissəsi isə Azərbaycana qarşı olmuşdur. Konvensiyanın 32-ci maddəsində göstərildiyi kimi qaldırılan məsələlər Məhkəmənin yurisdiksiyası daxilində olsa da, münaqişənin siyasi həllini tapmaq məsuliyyəti münaqişədə iştirak edən iki Dövlətin məsuliyyətidir (bax, mutatis mutandis, Kovačić və digərləri Sloveniyaya qarı, nos. 44574/98, 45133/98 və 48316/00, §§ 255-256, 3 oktyabr 2008; Demopoulos və digərləri (yuxarıda göstəriln, § 85). Qaçqınların keçmiş yaşayış yerlərinə qayıtması, mülkiyyətlərinin restitusiyası və/və ya ona görə kompensasiya almaqları kimi sualların hərtərəfli həlli yalnız sülh razılaşması vasitəsiylə əldə oluna bilər. Həqiqətən də Ermənistan və Azərbaycan Avropa Şurasına daxil olanda Dağlıq Qarabağ münaqişəsini sülh yolu ilə həll edəcəklərinə dair öhdəlik götürmüşdürlər (bax abzas 74). Danışıqlar ATƏT-in Minsk Qrupu çərçivəsində aparılsa da, 1994-cü ilin may ayında imzalanan atəşkəsdən 20 il keçib, Azərbaycanla Ermənistanın Konvensiyaya 15 aprel 2002 və 26 aprel 2002-ci ildə qoşulmaqlarından 12 il keçib, ancaq münaqişənin siyasi həlli hələ də görünmür. 2013-cü ilin iyunu kimi uzaq olmayan müddətdə Minsk Qrupunun həmsədrlərinin – Fransa, Rusiya Federasiyası və Amerika Birləşmiş Ştatlarının prezidentlərinin bəyanatlarında “hər iki tərəfin maraqların uyğun həllin axtarılması əvəzinə tərəflərin danışıqlar prosesində birtərəfli üstünlüyə malik olmaq istəklərindən dərin narahatlıq” keçirdiklərini bildirmişdirlər (bax abzas “ATƏT-in Minsk Qrupunun həmsədrləri 7-12 noyabr 2010-cu ildə Dağlıq Qarabağın ətrafında yerləşən Azərbaycanın işğal olunmuş yeddi rayonunda ümumi vəziyyətin qiymətləndirilməsi məqsədi ilə sahə qiymətləndirmə missiyasını həyata keçiriblər. Həmsədrlərə ATƏT sədrinin şəxsi nümayəndəsi və onun maddi-texniki dəstək göstərən komandası, BMT-nin Ali Komissarlığın qaçqınlar üzrə idarəsinin iki mütəxəssisi və 2005-ci ildə faktların araşdırması missiyasının bir üzvü qoşulmuşdu. Bu, 2005-ci ildən bəri beynəlxalq birliyin bu ərazilərə ilk missiyası və BMT üzvlərinin 18 il ərzində ilk səfəri olmuşdur. 1000 km-dən çox məsafəni qət edəndən sonra həmsədrlər Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin faciəvi nəticələrinin və sülhün əldə olunması prosesinin uğursuzluğunun danılmaz sübutlarının şahidi olublar. “Münaqişədən əvvəl mövcud olmuş şəhər və kəndləri əhali tərk etmiş və onlar viran edilmişlər. Dəqiq məlumat olmasa da, Kəlbəcər və Laçın rayonlarında yerləşən şəhərciklərdə və yaşayış məntəqələrdə 14000-ə yaxın adamın yaşaması güman edilir. Həmsədrlərin qiymətləndirməsinə görə 2005-ci ildən işğal olunmuş ərazilərdə əhalinin artımı müşahidə olunmur. Etnik ermənilərdən təşkil olunmuş əhali Azərbaycanın başqa rayonlarından bura köçürülmüşdür. Onlar çox ağır şəraitdə yaşayır, burada inkişaf etməmiş iqtisadiyyat və infrastruktur mövcuddur. Çoxunun şəxsiyyəti təsdiq edən sənədi yoxdur. İnzibati məqsədlər üçün yeddi ərazi, keçmiş Dağlıq Qarabağ bölgəsi və başqa bölgələr yeni səkkiz rayona daxil edilib. Bu ərazilərdə mövcud olan ağır reallıq status-kvonun qəbul edilməsinin mümkün olmaması və yalnız danışıqlar yolu ilə həyata keçirilən sülh nizamlanmasının bu ərazilərdə vaxtilə yaşamış və hal-hazırda yaşayan əhaliyə daha yaxşı gələcək vəd edə biləcəyi ilə bağlı həmsədrlərin fikrini möhkəmləndirib. Həmsədrlər münaqişənin son nizamlanmasını təhlükə altında qoymamaq üçün tərəflərin liderlərini bu ərazilərdə hər hansı fəaliyyətdən çəkinməyə çağırıblar. Onlar qəbiristanlıqların qorunmasını və şəxsiyyəti təsdiq edən sənədləri olmayan köçkünlərin statusunun müəyyən edilməsini məsləhət ediblər. Həmsədrlər sonrakı missiyaları Dağlıq Qarabağ münaqişəsindən zərər çəkmiş başqa rayonlarda aparmaq niyyətindədirlər və bu missiyalara müvafiq beynəlxalq təşkilatlardan dinc nizamlama prosesində iştirak edə biləcək mütəxəssislər daxil etmək fikrindədirlər.” Məhkəmə qeyd etməlidir ki, qəbul zamanı götürülən yuxarıda göstərilən öhdəliklər hələ də qüvvədədirlər.

(a) 1 saylı Protokolun 1-ci maddəsinin müvafiq tətbiqi

217. Məhkəmə bir daha qeyd edir ki, 1 saylı Protoklun 1-ci maddəsi 3 fərqli qaydanı özündə ehtiva edir. Birinci abzasın birinci cümləsində qeyd edilən birinci qaydanın ümumi xarakteri var və o, mülkiyyətdən dinc istifadə prinsipini bəyant edir. Birinci abzasın ikinci cümləsində qeyd edilən ikinci qayda mülkiyyətin əlindən alınması və bunun müəyyən qaydalarını özündə ehtiva edir. İkinci abzasda göstərilən üçüncü qayda qəbul edir ki, Razılığa Gələn Dövlətlərin digər məsələlərdən əlavə, bu məqsəd üçün lazım olan qanunları tətbiq etmək kimi ümumi maraqlar çərçivəsində mülkiyyətdən istifadəyə nəzarət etmək səlahiyyətinə malikdir. Ancaq bu qaydaların bir biriylə əlaqəsi var, onlar bir birinə “yad” deyillər. İkinci və üçüncü qaydalar mülkiyyət hüququndan dinc istifadə hüququna müdaxilənin müəyyən hallarına bağlıdırlar və birinci prinsipdə bildirilmiş ümumi prinsip çərçivəsində təfsir edilməlidir (digərləriylə bərabər bax, Broniowski Polşaya qarşı [BP], no. 31443/96, § 134, AİHM 2004 V).

218. Məhkəmə qeyd edir ki, tərəflər bu işə tətbiq olunacaq qaydaları şərh etməyiblər. Məhkəmə ərizəçinin Gülüstandakı evə və torpağa hüquqlarının itirilmədiyinə dair gəldiyi nəticəni təkrarən bildirir. 1 saylı Protokolun 1-ci maddəsinin birinci abzasındakı ikinci cümlənin mənası çərçivəsində mülkiyyətin məhrum edilməsini özündə ehtiva etmir. İddia edilmir ki, barəsində şikayət edilən məsələ mülkiyyətdən istifadəyə nəzarətlə bağlı olan tədbirlərin nəticəsi olmuşdur. Buna görə Məhkəmə hesab edir ki, ərizəçinin barəsində şikayət etdiyi vəziyyət birinci paraqrafın birinci cümləsi əsasında araşdırılmalıdır, çünki bu müddəa ərizəçinin öz mülkiyyətindən dinc istifadə hüququnun məhdudlaşdırılmasıyla bağlıdır (bax, Loizidou (mahiyyət), yuxarıda göstərilən, § 63; Kipr Türkiyəyə qarşı [BP], no. 25781/94, § 187, AİHM 2001 IV; Doğan və digərləri, yuxarıda göstərilən, § 146).

(b) İddia edilən pozuntuların mahiyyəti

219. 1 saylı Protokolun 1-ci maddəsinin əsas məqsədi fərdi öz mülkiyyətinin istifadəsindən Dövlətin əsaslandırılmamış müdaxiləsindən qorumaqdır. Ancaq Konvensiyanın 1-ci maddəsinə əsasən, Razılığa gələn hər bir Yüksək Tərəf “onların yurisdiksiyasında olan hər kəs üçün bu Konvensiyanın I Bölməsində müəyyən olunmuş hüquq və azadlıqlarını təmin etməlidir”. Bu ümumi vəzifədən azad edilmə Konvensiya tərəfindən təmin edilmiş hüquqların effektiv icrasının təminatına xas olan pozitiv öhdəliklər yarada bilər. 1 saylı Protokolun 1-ci maddəsi kontekstində bu pozitiv öhdəliklər Dövlətdən mülkiyyət hüququnun qorunması ilə bağlı addımlar tələb edə bilər (bax Broniowski, yuxarıda göstərilən, § 143; Sovtransavto Holding Ukraynaya qarşı, no. 48553/99, § 96, AİHM 2002 VII).

220. Ancaq 1 saylı Protokolun 1-ci maddəsinə əsasən Dövlətin pozitiv və neqativ öhdəlikləri arasında sərhəd konkret tərifə uyğun gəlmir. Ancaq tətbiq edilən prinsiplər oxşardırlar. İşin Dövlətin pozitiv öhdəliyi çərçivəsində və ya dövlət hakimiyyəti tərəfindən əsaslandırılmalı olan müdaxiləsi çərçivəsində araşdırılmasından asılı olmayaraq tətbiq ediləcək kriteriya mahiyyət etibariylə fərqlənmir. Hər iki kontekstdə fərdin və ümumən cəmiyyətin rəqabətdə olan maraqları arasında ədalətli balansı tapılmasına diqqət yetirilməlidir. Bu, həm də onu göstərir ki, bu müddəada göstərilən məqsədlərin ictimai marağın tələbləri və ərizəçilərin fundamental mülkiyyət hüquqları arasında balansın tapılıb tapılmadığını qiymətləndirmək üçün müəyyən relevantlığı ola bilər. Hər iki kontekstdə Konvensiyanın tələblərinə riayət emək üçün atılmalı olan addımlarla bağlı Dövlətin müəyyən qərar azadlığı mövcuddur. (Broniowski, cited above, § 144).

221. Məhkəmə qeyd edir ki, ərizəçi Gülüstandakı mülkiyyətinə çıxışına maneə olmasına dair və cavabdeh Hökumətin onun hüquqlarına müdaxilənin olmasıyla əlaqədar hər hansı kompensasiya təqdim etməməsindən şikayət etmişdir. Bu səbəbdən ərizəçi öz şikayətini müdaxilə kimi formulə etmişdir. Müvafiq olaraq, Məhkəmə Hökumətin Konvensiyanın 1-ci maddəsinə əsasən məhdud məsuliyyətinin olmasına dair arqumenti rədd etsə, Hökumət ərizəçinin şikayətini onun mülkiyyət hüquqlarına müdaxilə kimi qiymətləndirməlidir.

222. Bir çox müqayisəsi mümkün olan işlərdə Məhkəmə qaçqınların və məcburi köçkünlərin mülkiyyətlərinə çıxışının olmamasının 1 saylı Protokolun 1-ci maddəsinə müvafiq olan hüquqlarının müdaxiləsi kimi qiymətləndirmişdir (bax, məsələn, Loizidou (mahiyyəti), yuxarıda göstərilən, § 63; Kipr Türkiyəyə qarşı, yuxarıda göstərilən, § 187; Doğan və digərləri, yuxarıda göstərilən, § 143). Bu işlə bağlı Məhkəmə aşağıdakı səbəblərə görə bu mövqedə qalmağı münasib hesab etmir.

223. Bu iş Şimali Kiprdə yunan-kiprli mülkiyyət sahiblərinin “ŞTKR”-da yerləşən mülkiyyətlərinə Türk Hökumətinin qoyduğu qadağa ilə bağlı işlərdən fərqlənir. Bu ərazi işğal nəticəsində və tabe olan yerli administrasiyanın yaradılması nəticəsində Türk Hökumətinin effektiv nəzarəti altındadır. Bu işdə yunan-kiprli sahiblərin mülkiyyət hüquqlarına müdaxilə işğal və “ŞKTR”-nin yaradılması faktı ilə əlaqədar olmuşdur (Loizidou, yuxarıda göstərilən, §§ 52-56 və 63; Kipr Türkiyəyə qarşı, yuxarıda göstərilən, §§ 75-80 və § 187). Bu iş üzrə isə əksinə cavabdeh Hökumətin beynəlxalq səviyyədə tanınmış əraziləri daxilində hərəkət və hərəkətsizliyindən söhbət gedir.

224. Bu iş Məhkəmənin müharibə və işğal nəticəsində ərazisinin bir hissəsi üzərində nəzarəti itirmiş Dövlətlə bağlı şikayətin mahiyyəti ilə bağlı qərar verəcəyi ilk işdir. Ancaq qeyd edilməlidir ki, bu şikayət Dövlətin nəzarəti altında olan ərazilərlə bağlıdır və iddia edilir ki, Dövlət məcburi köçkünə bu ərazidə yerləşən mülkiyyətinə çıxış imkanı vermir. Bu işə oxşaya biləcək işlər yalnız türk-kiprlilərin Kipr Respublikasına qarşı irəli sürdüyü şikayətlərlə bağlı olan işlər ola bilər. Burada şikayətlər Kipr Hökumətinin nəzarəti altında olan ərazilərdə yerləşən mülkiyyət və evlərə çıxışın olmamasından şikayət edilir. Ancaq onlar mahiyyətin araşdırılması mərhələsinə gəlib çıxmamışdırlar, çünki ona qədər həll edilmiş (Sofi Kiprə qarşı (qərar), no. 18163/04, 14 yanvar 2010) və ya tərk edilmiş mülkiyyətlə bağlı Kipr Respublikası tərəfindən təqdim edilmiş vasitələrin tükədilməməsinə görə rədd edilmişdir (bax, xüsusən, Niazi Kazali və Hakan Kazali (qərar), yuxarıda göstərilən, §§ 152-153).

225. Doğan və digərləri işində (yuxarıda göstərilən) fövqəladə vəziyyət elan olunan Türkiyənin Cənub-Şərq regionunun bir kəndindən təhlükəsizlik qüvvələrinin və PKK (Kürdüstan Fəhlə Partiyası) üzvlərinin silahlı toqquşmaları kontekstində çıxarılmış kəndlilər hakimiyyət tərəfindən kənddə və onun ətrafında baş verən terror hadisələri səbəbindən 9 il müddətində öz kəndlərinə qayıtmaq qadağası qoyulmuşdur (ibid., §§ 142-143). Qeyd etmək lazımdır ki, baxmayaraq ki, Məhkəmə kəndlilərin kənddəki mülkiyyətlərini çıxışın qadağan olunmasını müdaxilə kimi analiz etmişdir, ancaq Məhkəmə mülkiyyətdən istifadə hüququna müdaxilənin qanunsuz olub olmadığını dair sualları açıq qoymuş, legitim məqsədə doğru getmiş və məsələnin proporsionallığına dair sualın araşdırılmasına diqqət yetirmişdir (ibid., §§ 147-149).

226. Məhkəmə bu işin hallarını nəzərə alaraq hesab etmişdir ki, ərizəçinin şikayətinə cavabdeh Hökumətin 1 saylı Protokolun 1-ci maddəsinə əsasən olan pozitiv öhdəliklərə riayət edib etməməsi nöqteyi nəzərindən baxması münasib olar. Bu baxımdan Məhkəmə ərizəçinin fundamental mülkiyyət hüququ və ictimai maraqların tələbləri arasında ədalətli balansın tapılıb tapılmamasıyla bağlı olan sualın araşdırılmasına konsentrasiya olacaq.

(c) Ərizəçinin fundamental mülkiyyət hüququ və ictimai maraqların tələbləri arasında ədalətli balans tapılıbmı

227. Məhkəmənin presedent hüququnda inkişaf etdirilmiş prinsiplərin bu işin spesifik hallarıyla yerini dəyişəndə Məhkəmə hesab edir ki, həm ərizəçinin mülkiyyətindən dinc istifadəyə müdaxilə, həm də hərəkətsizlikdə Hökumətin istinad etdiyi təhlükəsizlik məqamları və ərizəçinin fundamental mülkiyyət hüquqları arasında ədalətli balans tapılmalıdır. Məhkəmə təkrarən bildirir ki, bu balansı tapmaqla bağlı istək ümumən 1 saylı Protokolun 1-ci maddəsinin strukturunda öz əksini tapmışdır. Dövlət tərəfindən həyata keçirilən tədbirlər, o cümlədən fərdləri mülkiyyətindən məhrum edən tədbirlər vasitəsiylə tətbiq edilən vasitələr və reallaşması hədəfə alınan məqsədlər arasında məntiqli proporsionallıq münasibəti əldə edilməlidir. Bu səbəbdən, bu maddənin pozuntusunu özündə ehtiva edən bütün işlərdə Məhkəmə Dövlətin hərəkəti və ya hərəkətsizliyi ücbatından müvafiq şəxsə proporsional olmayan və həddən artıq yük qoyulub qoyulmadığını müəyyən etməlidir (Broniowski, yuxarıda göstərilən, § 150 əlavə istinadlarla). Məhkəmə 1 saylı Protokolun 1-ci maddəsiylə uyğunluğu qiymətləndirərkən işdəki müxtəlif maraqları ümumən araşdırmalı və bunu edərkən nəzərə almalıdır ki, Konvensiyanın məqsədi “praktiki və səmərəli” olan hüquqların müdafiəsidir. O, görüntüdən daha dərinə baxmalı bacarmalı və barəsində şikayət edilən vəziyyətin reallığını araşdırmalıdır (ibid., § 151).

228. Məhkəmə hesab edir ki, ərizəçinin şikayəti iki məsələni qaldırmışdır. Birincisi, cavabdeh Hökumətin ərizəçiyə Gülüstandakı evinə və torpağına çıxış vermək öhdəliyi varmı, ikincisi, Hökumətin ərizəçinin mülkiyyət hüququnu müdafiə etmək üçün başqa tədbirlər görmək və/və ya ondan istifadə edə bilməməsinə görə kompensasiya vermək kimi öhdəliyi varmı?

229. Ərizəçinin Gülüstandakı mülkiyyətinə çıxışla əlaqədar olan sualla bağlı Məhkəmə bildirir ki, Ermənistan və Azərbaycan arasında həll olunmamış münaqişəylə əlaqədar yaranan ümumi vəziyyət ərizəçinin situasiyasında olan şəxsin nəinki mülkiyyətinə çıxış əldə etməsi, hətta Azərbaycana səfər etməsini çox çətin, bəlkə də mümkünsüz məsələyə çevirir. Ancaq tərəflərin arqumentləri Gülüstandakı spesifik vəziyyət üzərinə fokuslanmışdır. Məhkəmə öz araşdırmasını bu məsələyə fokuslayacaq.

230. Hökumət konkret olaraq iddia etmişdir ki, Gülüstana heç bir mülki şəxsin girişinə icazə verilməməsi kənddə və onun ətrafında olan təhlükəsizlik vəziyyətiylə əlaqədardır. Hökumət beynəlxalq humanitar hüquqla bağlı olan öhdəliklərinə istinad etməklə əsasən müdafiə, milli təhlükəsizlik maraqlarına, Konvensiyanın 2-ci maddəsinə əsasən insanların həyatını minalardan və hərbi fəallıqdan qorumaqla bağlı olan öhdəliklərinə əsaslanmışdır.

231. Hökumət onların Gülüstana mülki əhalinin buraxılmamasının beynəlxalq humanitar hüquqla əsaslandırılmasına dair heç bir detallı arqument təqdim etməmişdir. Məhkəmə qeyd edir ki, beynəlxalq humanitar hüquq işğal olunmuş ərazilərdə məcburi köçürülmə ilə bağlı qaydalar nəzərdə tutub, ancaq məcburi köçkünlərin evə və ya digər mülkiyyətinə çıxışına dair heç bir müddəa yoxdur. Dördüncü Cenevrə Konvensiyasının 49-cu maddəsinə əsasən (bax abzas 95), deportasiyalar, köçürmələr, təxliyələr səbəblərindən asılı olmayaraq, himayədə olan şəxslərin işğal edilmiş ərazidən İşğalçı Dövlətin ərazisinə və ya işğal edilib edilməməsinə baxmayaraq hər hansı digər dövlətin ərazisinə fərdi və ya kütləvi surətdə köçürülməsi, habelə deportasiya edilməsi qadağandır. Bununla belə, əhalinin təhlükəsizliyi və ya əsaslı hərbi mülahizələr tələb etdikdə, işğalçı Dövlət müəyyən ərazidən tamamilə və ya qismən təxliyəni həyata keçirə bilər. Bu qaydada təxliyə edilmiş şəxslər həmin ərazidə döyüş əməliyyatları başa çatan kimi öz evlərinə qaytarılmalıdırlar. Ancaq bu qaydalar bu konteksdə tətbiq edilə bilməz, çünki onlar yalnız işğal edilmiş ərazilər aiddir, Gülüstan isə cavabdeh Hökumətin özünün beynəlxalq səviyyədə tanınmış ərazisi daxilində yerləşir.

232. Bu işə müəyyən qədər aidiyyatı olan məsələ isə çıxarılma üçün səbəblər aradan qalxandan sonra çıxarılmış şəxslərin könüllü olaraq və təhlükəsizlik şəraitində evlərinə və ya yaşadıqları yerlərə qayıtması hüququdur və o, həm “işğal edilmiş”, həm də “özünün” ərazilərinə tətbiq edilən ümumi beynəlxalq humanitar hüququn qaydasıdır (BQXC-nın Ümumi Beynəlxalq Humanitar Hüquq Araşdırmasının 132-ci qaydası – bax abzas 95). Ancaq ərizəçinin çıxarılması üçün səbəblərin qalıb qalmadığı mübahisəyə açıq məsələdir. Ümumiyyətlə, Məhkəmə qeyd edir ki, beynəlxalq humanitar hüquq Hökumətin ərizəçiyə Gülüstana çıxış verməməsində haqlı olub olmamasına dair yekun cavab vermir.

233. Məhkəmə əlində olan dəlillərdən o nəticəyə gəlir ki, Gülüstan hərbi fəallığın olduğu ərazidə yerləşir. Onun ətrafındakı ərazi minalanıb və atəşkəs pozuntusu daim baş verir. İddia edilməmişdir ki, bu vəziyyət Konvensiyanın qüvvəyə minməsindən bu günə qədər olan müddətdə əhəmiyyətli dərəcədə dəyişib və buna göstərən heç nə yoxdur. İstənilən halda vəziyyətin düzəldiyinə dair heç bir işarə yoxdur. Məhkəmədə olan dəlillər əksinə bu ərazidə hərbi fəallığın və atəşkəs pozuntularının artdığını göstərir. Məhkəmə razılaşır ki, mülki əhalinin, o cümlədən ərizəçinin Gülüstana buraxılmaması, xüsusən minalanmış ərazilərə çıxışın məhdudlaşdırılması və mülki əhalinin belə ərazilərdə olan təhlükələrdən qorunması təhlükəsizlik mülahizələri baxımdan əsaslandırılmışdır (bax, mutatis mutandis, Oruk Türkiyəyə qarşı, no. 33647/04, §§ 58-67, 4 fevral 2014; Dövlətin Konvensiyanın 2-ci maddəsinə əsasən partlamamış döyüş sursatlarından irəli gələn təhlükələrin olduğu hərbi döyüş ərazilərinə yaxın yaşayan mülki əhalinin qorunması üçün müvafiq addımların atılması). Hazırkı vəziyyətdə Azərbaycan Hökumətindən ərizəçiyə Gülüstandakı mülkiyyətinə çıxış təmin etmək və mülkiyyətinin restitusiyasını təmin etmək barədə gözlənti oranın hərbi cəhətdən həssas zona olub olmamasından asılı olmayaraq qeyri-realdır (bax, mutatis mutandis, Demopoulos və digərləri (qərar), yuxarıda göstərilən, § 112).

234. Ancaq Məhkəmə hesab edir ki, mülkiyyətə çıxışın təminatı mümkün olmadığı üçün Dövlətin mülkiyyət hüququ təmin etmək üçün alternativ addımlar atmaq vəzifəsi var. Məhkəmə bu barədə kəndlilərin daxili köçürülməsiylə əlaqədar olan Doğan və digərləri işinə istinad edir. Bu işdə Məhkəmə Türkiyə Hökumətinin kəndlilərin kəndlərinə qayıtması və ya məcburi köçkünlərin alternativ mənzillə təmin edilməsi və ya dəstəyin başqa formasıyla əlaqədar addımlarını araşdırmışdır (yuxarıda göstərilən, §§ 153-156). Məhkəmə vurğulamışdır ki, Dövlətin alternativ addımlar atmaq öhdəliyi çıxarılmaya məsuliyyət daşıyıb daşımamasından asılı deyil. Doğan və digərləri işində Məhkəmə qeyd etmişdir ki, ərizəçilərin çıxarılmasına səbəb olan əsas məsələni müəyyənləşdirə bilməmişdir və bu səbəbdən araşdırmasını ərizəçilərin mülkiyyətinə çıxışa icazə verilməməsiylə bağlı şikayətlərlə məhdudlaşdırmalı olmuşdur (ibid., § 143). Atılmalı olan konkret addımlar işin hallarından asılıdır.

235. Məhkəmə Hökumətin ərizəçinin mülkiyyət hüquqlarını qorumaq üçün lazımlı addımlar atıb atmadığını araşdıracaq. Hökumət xüsusən iddia etmişdir ki, onlar sülh danışıqlarından iştirak edirlə. Bundan əlavə onlar qeyd etmişdirlər ki, böyük sayda məcburi köçkünün ehtiyaclarını təmin etməli olmuşdurlar. Ərizəçi artıq Azərbaycanda yaşamadığına görə onu yardımla təmin edə bilmirlər. Öz tərəfindən ərizəçi iddia etmişdir ki, Hökumət onun mülkiyyət hüquqlarını qorumaq və ya bərpa etmək üçün məcburi köçkünlərlə qaçqınların yaşayış yerləri və mülkiyyətlərinin restitusiyası ilə bağlı olan beynəlxalq standartlara müvafiq heç bir addım atmamışdır.

236. Hökumət sülh danışıqlarında iştirak etdiyinə dair iddia irəli sürdüyündən Məhkəmə hesab edir ki, ATƏT-in Minsk Qrupu çərçivəsində hazırlanmış 2007-ci il Madrid Baza Prinsiplərinin əsas elementlərindən biri bütün məcburi köçkün və qaçqınların keçmiş yaşayış yerlərinə qayıtmaq hüququ olmuşdur (bax abzas 24) və sülh danışıqlarının əsasını təşkil edir. Bu baxımdan bu danışıqlarda iştirak etmək Hökumətin rəqabətdə olan ictimai və fərdi maraqlar arasında ədalətli balans tapmaqla bağlı vəzifəsi baxımından yetərlidirmi? Halbuki Məhkəmə yalnız bu danışıqların əhəmiyyətli olduğunu vurğulaya bilsə də, o, artıq müşahidə etmişdir ki, bu danışıqlar 1994-cü ilin mayında atəşkəs imzalanandan bəri iyirmi ildən çox çəkən və Azərbaycanın Konvensiyaya qoşulmasından bəri 12 ildən çox çəkən müddətdir ki davam edir, ancaq heç bir real nəticələrə gətirib çıxarmayıb.

237. Məhkəmə hesab edir ki, sadəcə sülh danışıqlarının getməsi faktı Hökuməti digər addımlar atmaq məsuliyyətindən azad etmir, xüsusən nəzərə alsaq ki, danışıqlar bu qədər uzun müddətdir ki davam edir (bax, mutatis mutandis, Loizidou, yuxarıda göstərilən, § 64; Kipr Türkiyəyə qarşı, yuxarıda göstərilən, § 188). Bununla bağlı Məhkəmə Avropa Şurasının Parlament Assambleyasının “Qaçqın və məcbur köçkünlərin mülkiyyət məsələlərinin həll olunmasıyla” bağlı 1708 saylı Qətnaməsinə istinad etmişdir (2010). Bu Qətnamə müvafiq beynəlxalq standartlara əsaslanıb və üzv dövlətləri “müəyyən ərazilərin statusunun müəyyənləşdirilməsiylə bağlı olan silahlı münaqişələrin həlli ilə bağlı davam edən danışıqların gedib getməməsindən asılı olmayaraq, qaçqın və məcburi köçkünlər tərəfindən tərk edilmiş ev, torpaq və mülkiyyətə itmiş çıxış və hüquqa görə səmərəli və vaxtlı vaxtında kompensasiya/hüquqların bərpasını təmin etməyə” çağırır (bax abzas 96).

238. Cavabdeh Hökumətin ərizəçinin mülkiyyət hüquqlarını qorumaq üçün hansı addımlar ata biləcəyinə və atmalı olduğuna dair təlimatlar müvafiq beynəlxalq standartlardan, o cümlədən BMT-nin Pinheiro prinsiplərindən (bax abzas 94) və Avropa Şurasının Parlament Assambleyasının yuxarıda adı çəkilən Qətnaməsindən götürülə bilər. Hazırki mərhələdə sülh razılaşmasının gözlənildiyi vaxtda mülkiyyət iddialıryla bağlı mexanizmin yaradılması xüsusən əhəmiyyətli görünür. Ərizəçiyə və onun vəziyyətində olan digərlərinə mülkiyyət hüquqlarının bərpa edilməsinə və onlardan istifadə hüququnun itirilməsinə görə kompensasiya alma şərait yaradan mexanizm yaradılmalıdır və bu mexanizmə çıxış asan olmalıdır, onunlaq əlaqədar dəlil standartları olan çevik prosedurlar təmin edilməlidir.

239. Məhkəmə tamamilə agahdır ki, cavabdeh Hökumət Ermənistanı, Dağlıq Qarabağı və yeddi işğal edilmiş ətraf rayonu tərk etməli olmuş yüz minlərlə məcburi köçkünə yaddım göstərməli olmuşdur. Faktiki olaraq, Hökumət qeyd etmişdir ki, onlar məcburi köçkünləri mənzil və digər formalarda dəstəklə təmin etmək üçün əhəmiyyətli səylər göstərmişlər. Hökumət tərəfindən erməni qaçqınlarının potensial olaraq yararlana biləcəyi yeganə tədbir kimi fərdlər arasında mülkiyyətin mübadiləsini leqallaşdıran 1991-ci il Təlimatı göstərilmişdir. Hətta düşünsək ki, bu cür mübadilələr Konvensiya tərəfindən qəbulediləndir, Məhkəmə qeyd edir ki, istənilən halda ərizəçi bu tipli mübadilədə iştirak etməmişdir.

240. Məhkəmə hesab edir ki, böyük sayda məcburi köçkünü təmin etmək ehtiyacı nəzərə alınması çox vacib olan bir factor olsa da, bu qrupun müdafiə edilməsi Hökuməti digər qrup, konkret olaraq ərizəçi kimi münaqişə dövründə əraziləri tərk etmiş ermənilərə qarşı öhdəliklərindən azad etməmişdir. Bununla bağlı Məhkəmə yuxarıda göstərilən Pinheiro prinsiplərinin 3-cü maddəsində əksini tapan ayrıseçkiliyə məruz qalmamaq prinsipinə istinad edir. Yekun olaraq, Məhkəmə qeyd edir ki, bu vəziyyət çox uzun müddətdir ki, davam edir.

241. Yekun olaraq, Məhkəmə hesab edir ki, ərizəçinin Gülüstandakı mülkiyyətinə çıxışının Hökumətin onun mülkiyyət hüquqlarının bərpası üçün lazım olan alternativ addımların atılması baş vermədən mümkünsüz olması və ya itkisinə görə kompensasiya edilməməsi, ərizəçinin üzərinə həddən artıq böyük yük qoymuşdur və bu yük mövcud olmağa davam edir.

242. Nəticə etibariylə burada ərizəçinin 1 saylı Protokolun 1-ci maddəsinə əsasən olan hüquqlarının davam edən pozuntusu mövcud olmuşdur.

V. KONVENSİYANIN 8-Cİ MADDƏSİNİN İDDİA EDİLƏN POZUNTUSU

243. Ərizəçi şikayət etmişdir ki, onun Gülüstan kəndinə qayıtmaq hüququnun və evinə və qohumlarının məzarlarına çıxışının təmin edilməməsi aşağıda göstərilən Konvensiyanın 8-ci maddəsinin davam edən pozuntusunu təşkil edir

“1. Hər kəs öz şəxsi və ailə həyatına, evinə və yazışma sirrinə hörmət hüququna malikdir.
2. Milli təhlükəsizlik, ictimai asayiş və ölkənin iqtisadi rifah maraqları naminə, iğtişaş və ya cinayətin qarşısını almaq üçün, sağlamlığı, yaxud mənəviyyatı qorumaq üçün və ya digər şəxslərin hüquq və azadlıqlarını müdafiə etmək üçün qanunla nəzərdə tutulmuş və demokratik cəmiyyətdə zəruri olan hallar istisna olmaqla, bu hüququn həyata keçirilməsinə dövlət hakimiyyəti orqanları tərəfindən müdaxiləyə yol verilmir.”

A. Tərəflərin təqdimatları

1. Ərizəçi

244. Ərizəçi təkrar etmişdir ki, o, Gülüstanda anadan olmuş və böyümüşdür, 1960-cı illərin əvvəllərindən 1992-ci ilin iyununa qədər orada ailəsiylə birgə bir evdə yaşamışdır. O, 1 saylı Protokolun 1-ci maddəsinə əsasən edilmiş şikayətinə dəstək olaraq təqdim edilmiş dəlilə istinad etmişdir. Bundan əlavə, o, onun 1929-cu ildə Gülüstanda anadan olduğunu təsdiqləyən keçmiş Sovet pasportunun surətini və 1955-ci ildə Gülüstanda evləndiyini göstərən nigah şəhadətnaməsini təqdim etmişdir və vurğulamışdır ki, hər iki sənədi ərizəni təqdim edən zaman təqdim etmişdir. Bundan əlavə, o qeyd etmişdir ki, o, artıq keçmiş Sovet pasportunun tam surətini (o cümlədən, Gülüstanda yaşadığını göstərən qeydiyyat möhürü olan səhifə) təqdim edə bilməyəcəkdir, çünki o, 2002-ci ildə erməni pasportu alan zaman onun pasportu məhv edilmişdir.

245. Ərizəçi iddia etmişdir ki, 8-ci maddənin tətbiqi “konkret yerlə bağlı yetərli və davamedici əlaqələr” və ya “barəsində danışılan mülkiyyətlə konkret və davamedici əlaqələrin” olmasından asılı olmuşdur. Ərizəçi bu kriteriyaları Gülüstandakı eviylə bağlı təmin etmişdir. Məhkəmənin Şimali Kiprlə bağlı olan presedent hüququndan irəli gəlir ki, bu əlaqələr onun uzun müddət ərzində olmamasıyla əlaqədar qırılmamışdırlar. O əlavə etmişdir ki, bu qiymələndirmə və beləliklə, 8-ci maddənin tətbiqi barəsində danışılan “ev” üzərində sahiblik sualından asılı olmamışdır. Qohumlarının məzarlarıyla bağlı bildirmişdir ki, ona məzarlara çıxışın verilməməsi 8-ci maddə tərəfindən təmin edilən “şəxsi və ailə həyatı” hüququnun pozulmasını təşkil etmişdir. O iddia etmişdir ki, qohumlarının məzarlarını ziyarət edə bilməməsi faktından əlavə, o həm də bu məzarlarının taleyi ilə bağlı inamsızlıqdan əziyyət çəkmişdir.

246. Ümumən, ərizəçi iddia etmişdir ki, ona evinə çıxışın verilməməsi və ya buna görə kompensasiya verilməməsi və qohumlarının məzarlarına çıxışın təmin edilməməsi və bu məzarların taleyi ilə bağlı davam edən narahatlıq Konvensiyanın 8-ci maddəsinin davam edən pozuntusunu təşkil etmişdir.

2. Cavabdeh Hökumət

247. Cavabdeh Hökumət iddia etmişdir ki, ərizəçi Gülüstanda həqiqətən yaşadığına və ya orada evinin olmasına dair yetərli sübutlar təqdim etməmişdir. Hökumət izah etmişdir ki, Sovet dövründə olan yaşayış qeydiyyatı sistemi (“propiska sistemi”) əsasən, hər bir şəxs yaşadığı yerdə qeydiyyata düşməlidir və qeydiyyat vətəndaşın daxili pasportunda qeydiyyat möhürü formasında və yerli hakimiyyətin arxivlərində öz əksini tapmışdır. Bu iş üzrə müvafiq arxivlər döyüşlər zamanı dağıdılmış və ərizəçinin təqdim etdiyi keçmiş Sovet pasportunun səhifələrinin surətində qeydiyyat möhürü öz əksini tapmamışdır.

248. 8-ci maddənin tətbiqi barədə Hökumət qəbul etmişdir ki, evə və ya qohumların məzarlarına çıxış 8-ci maddənin çərçivəsində “ev” və “şəxsi həyat” anlayışlarının çərçivəsinə düşmüşdür. Ancaq Demopoulos və digərləri işinə ((qərar.), yuxarıda göstərilən, § 136) istinad edərək iddia etmişdirlər ki, 8-ci maddə barəsində danışılan mülkiyyətə “davam edən əlaqənin” bitməsi halında tətbiq edilə bilməz. Hökumət təkrarən bildirmişdir ki, hətta əgər düşünsək ki, ərizəçi Gülüstanda yaşamış və orada evi olmuşdur, o ev 1992-ci ildə baş verən döyüşlər vaxtı artıq dağıdılmışdır. Nəticə etibariylə, ərizəçi artıq iddia edə bilməz ki, onun Gülüstandakı “evlə” davam edən əlaqələri qalmışdır.

249. Ərizəçinin qohumlarının məzarlarına dair şikayətiylə bağlı Hökumət bildirmişdir ki, birincisi, o, Azərbaycanda erməni məzarlarının dağıdılmasıyla bağlı şikayət etsə də, onun qohumlarının Gülüstanda məzarlarının olmasına və bu məzarların dağıdılmasına dair heç bir sübut təqdim etməmişdir. Bu səbəbdən, o iddia edə bilməz ki, onun Konvensiyanın 8-ci maddəsinə əsasən olan hüquqları pozulmuşdur. Belə məzarlar mövcud olsaydı, onlar böyük ehtimalla döyüşlər zamanı, yəni Konvensiya qüvvəyə minənə qədər dağılmış olardı və bu səbəbdən şikayətin bu hissəsi ratione temporis prinsipi ilə ziddiyyət təşkil edir.

250. Ancaq Məhkəmə bütün bunlara baxmayaraq, 8-ci maddənin tətbiq edilməli olduğuna dair nəticəyə gəlsə, ərizəçinin Gülüstanda evi və qohumlarının məzarı olduğuna görə, Hökumət iddia etmişdir ki, onlar ərizəçinin hüquqlarına müdaxilə ilə bağlı hər hansı məsuliyyət daşıya bilməzlər. Ərazidəki təhlükəsizlik vəziyyətinə görə onlar ərizəçiyə və ya hər hansı digər mülki şəxsə Gülüstana çıxış vermək imkanında olmamışdırlar.

3. Ermənistan Hökuməti, üçüncü tərəf müdaxiləsi

251. Müdaxilə edən Hökumət ərizəçi tərəfindən təqdim edilən arqumentlərlər razılaşmışdır. Onlar vurğulamışdırlar ki, ərizəçinin Gülüstandakı evinə və qohumlarının məzarlarına çıxışın olmaması mübahisələndirilmir. Beynəlxalq ictimaiyyətin pislədiyi erməni məzarlıqlarının kütləvi olaraq dağıdılması fonunda (misal üçün, Azərbaycanın Naxçıvan regionunda yerləşən Culfadakı qədim erməni məzarlıqlarının dağıdılması) ərizəçi qohumlarının məzarlarıyla bağlı narahatlıq və əminsizlik halında yaşamışdır.

B. Məhkəmənin qiymətləndirməsi

1. Konvensiyanın 8-ci maddəsinin tətbiq edilənliyi

252. Məhkəmə qeyd edir ki, ərizəçinin şikayəti iki aspekti özündə ehtiva edir: Gülüstandakı evinə çıxışın olmaması və qohumlarının məzarlarına çıxışın olmaması. Hökumət ərizəçinin qohumlarının məzarlarıyla bağlı olan hissədə qurban statusunu mübahisələndirmişdir. Qəbuledilənliklə bağlı qərarda Məhkəmə Hökumətin ərizəçinin qurban statusu ilə bağlı etirazı mahiyyət hissəsiylə birləşdirmişdir (Sargsyan (qərar), yuxarıda göstərilən, § 99).

253. Məhkəmə müəyyən edilmiş presedent hüququnu təkrarlayaraq bildirir ki, bu hüquqa əsasən “ev” milli qanunvericilikdə olan klassifikasiyadan asılı olmayan müqəddəs bir anlayışdır. Hər hansı yaşayış yerinin 8.1-ci maddənin müdafiəsini cəlb edən “ev” olub olmaması faktoloji hallardan, konkret olaraq müvafiq yerlə yetərli və davamlı əlaqələrin olub olmamasından asılıdır (bax, misal üçün, Prokopovich, yuxarıda göstərilən, § 36; Gillow Birləşmiş Krallığa qarşı, 24 noyabr 1986, § 46, Series A no. 109).

254. Oxşar işlərdə Məhkəmə hesab etmişdir ki, könüllü olmayan uzunmüddətli yoxluq çıxarılmış şəxsin eviylə əlaqəsinin qırılması üçün yetərli deyil (bax, Kipr Türkiyəyə qarşı, yuxarıda göstərilən, §§ 173-175; Doğan və digərləri, yuxarıda göstərilən, §§ 159-160). Ancaq Məhkəmənin presedent hüququ əvvəldən kifayət qədər güclü olan əlaqənin mövcudluğunu tələb edir: misal üçün, Loizidou işində (yuxarıda göstərilən, § 66) Məhkəmə ərizəçinin üzərində yaşamaq üçün ev tikmək istədiyi mülkiyyətin Konvensiyanın 8-ci maddəsinin mahiyyəti daxilində “ev” olduğunu qəbul etməmişdir. Demopoulos və digərləri işində ((qərar), yuxarıda göstərilən, §§ 136-137) Məhkəmə yunan-kiprli bir ailənin o zaman ailə evi olmuş evin ərizəçilərdən biri, ailə evi tərk etməli olan zaman hələ çox gənc olan bir qızın “evi” olduğunu qəbul etməmişdir.

255. Bundan əlavə Məhkəmə təkrar edir ki, “şəxsi həyat” anlayışı hərtərəfli tərifi olmayan çox geniş anlayışdır. Digər məsələlərdən əlavə, o, digər şəxslərlə və kənar dünya ilə münasibətlər qurmaq və inkişaf etdirmək hüququnu özündə birləşdirir (bax, misal üçün, Pretty Birləşmiş Krallığa qarşı, no. 2346/02, § 61, AİHM 2002 III). Baxmayaraq ki, 8-ci maddədə ehtiva edilən hüquqların, o cümlədən şəxsi və ailə həyatına olan hüquqların tətbiqi daha çox sağ olan şəxslər arasında münasibətləri özündə ehtiva edir, bu anlayışların ölümdən sonra ola biləcək müəyyən vəziyyətlərə uzana bilməsi də istisna edilmir (bax, xüsusən, Jones Birləşmiş Krallığa qarşı (qərar.), no. 42639/04, 13 sentyabr 2005, ərizəçiyə qızının məzarı üzərində şəkillə birgə xatirə lövhəsinin qoyulmasına hakimiyyətin icazə verməməsiylə bağlı və Elli Poluhas Dödsbo İsveçə qarşı, no. 61564/00, § 24, AİHM 2006 I, ərizəçiyə mərhum yoldaşının nəşinin urnada bir məzarlıqdan digər məzarlığa aparmasına hakimiyyətin icazə verməməsiylə bağlı və Hadri Vionnet İsveçrəyə qarşı, no. 55525/00, § 52, 14 fevral 2008, ərizəçinin ölü doğulmuş uşağının basdırılmasında iştiraka hakimiyyətin icazə verməməsiylə bağlı). Bu işlə bağlı Məhkəmə müəyyən etmişdir ki, hakimiyyətin ərizəçinin qohumlarının nəşlərini qaytarmaqdan imtina etməsi və basdırılmanı naməlum yerdə həyata keçirməsi ərizəçinin məzarın yerini bilmək şansından və onu ziyarət etmək imkanından məhrum edilməsi, nəticə etibariylə şəxsi və ailə həyatına müdaxilə olmuşdur (bax, Sabanchiyeva və digərləri Rusiyaya qarşı, no. 38450/05, §§ 122 123, AİHM 2013 (çıxarışlar)).

256. Bu işdə ərizəçi 1929-cu ildə Gülüstanda anadan olduğunu göstərən keçmiş Sovet pasportunun surətini və 1955-ci ildə orada evləndiyini göstərən nigah şəhadətnaməsi kimi dəlilləri təqdim etmişdir. Bundan əlavə, Məhkəmə müəyyən etmişdir ki, ərizəçinin Gülüstanda çox zədələnmiş olsa da, hələ də mövcud olan bir evi var (bax abzas 195 above). Onun 1960-cı illərin əvvəllərində bu evi tikdiyinə və orada ailəsi ilə birgə 1992-ci ilin iyununda oranı tərk edənə qədər yaşadığı bir sıra şahid ifadəsiylə dəstəklənmişdir. Son olaraq, tərəflərin və üçüncü tərəf olan Hökumətin təqdim etdikləri Gülüstanın xəritələrində kənddə məzarlığın olduğu görünür. Ərizəçi Gülüstandan olduğuna və onun bir çox qohumunun orda yaşadığına görə inandırıcıdır ki, onun mərhum qohumlarının məzarları kəndin məzarlığında olmuşdur.

257. Bu baxımdan Məhkəmə razılaşır ki, ərizəçinin Gülüstanda 1992-ci ilin iyununda məcburən tərk etdiyi evi var. Bu şikayətin mahiyyəti məhz ondan ibarətdir ki, ərizəçi o vaxtdan bəri qayıda bilməmişdir. Bu halda onun davamlı yoxluğu evlə davamlı əlaqəsini pozan bir hadisə kimi qiymətləndirilə bilməz. Bundan əlavə Məhkəmə hesab edir ki, ərizəçi həyatının əksər hissəsini Gülüstanda yaşamış və bu səbəbdən sosial bağlarının əksəriyyətini orada yaratmışdır. Nəticə etibariylə, kəndə qayıda bilməməsi də onun “şəxsi həyatına” təsir edir. Son olaraq, Məhkəmə hesab edir ki, bu işin hallarına görə ərizəçinin Gülüstandakı qohumlarının məzarlarına mədəni və dini bağlılıq da “şəxsi və ailə həyatı” anlayışı çərçivəsinə daxil ola bilər. Ümumən götürdükdə ərizəçinin keçmiş yaşayış yerinə qayıda bilməməsi “şəxsi və ailə həyatına” və “evinə” təsir edir.

258. Nəticədə Məhkəmə Hökumətin ərizəçinin qohumlarının məzarlarıyla bağlı zərərçəkən statusunun olmasına etirazını rədd edir və hesab edir ki, işin halları “şəxsi və ailə həyatı” və “ev” anlayışlarının çərçivəsindədir. Bu baxımdan 8-ci maddə tətbiq oluna bilər.

2. Konvensiyanın 8-ci maddəsinin davam edən pozuntusu baş vermişdirmi?

259. Məhkəmə 1 saylı Protokolun 1-ci maddəsinə əsasən davam edən pozuntunun baş verdiyinə dair yuxarıda göstərilən mülahizələrə istinad etmişdir. Məhkəmə müəyyən etmişdir ki, Gülüstanda mövcud olan vəziyyətə görə ərizəçinun və ya hər hansı mülki şəxsin kəndə girişinə icazə verilməməsi mülki əhalinin həmin ərazidə mövcud olan təhlükədən qorumaq məqsədi daşımışdır. Ərizəçinin Gülüstandakı mülkiyyətinə çıxışının Hökumətin onun mülkiyyət hüquqlarının bərpası üçün lazım olan alternativ addımların atılması baş vermədən mümkünsüz olması və ya itkisinə görə kompensasiya edilməməsi, ərizəçinin üzərinə həddən artıq böyük yük qoymuşdur və bu yük mövcud olmağa davam edir.

260. Oxşar mülahizələr ərizəçinin Konvensiyanın 8-ci maddəsinə əsasən olan hüquqlarının pozulmasından irəli gələn şikayətlə bağlı da tətbiq oluna bilər. Ərizəçinin Gülüstandakı evinə və qohumlarının məzarlarına çıxışının Hökumətin onun hüquqlarının təminatı üçün lazım olan addımların atılması baş vermədən mümkünsüz olması və ya itkisinə görə kompensasiya edilməməsi, ərizəçinin üzərinə həddən artıq böyük yük qoymuşdur və bu yük mövcud olmağa davam edir.

261. Müvafiq olaraq Məhkəmə hesab edir ki, ərizəçinin Konvensiyanın 8-ci maddəsinə əsasən olan hüquqlarının davam edən pozuntusu baş vermişdir.

VI. KONVENSİYANIN 13-CÜ MADDƏSİNİN İDDİA EDİLƏN POZUNTUSU

262. Ərizəçi şikayət etmişdir ki, yuxarıda göstərilən şikayətlərlə bağlı ona heç bir səmərəli hüquqi müdafiə vasitəsi təqdim edilməmişdir. O, 13-cü maddəyə istinad etmişdir. Bu maddədə deyilir ki:

“Bu Konvensiyada təsbit olunmuş hüquq və azadlıqları pozulan hər kəs, hətta bu pozulma rəsmi fəaliyyət göstərən şəxslər tərəfindən törədildikdə belə, dövlət orqanları qarşısında səmərəli hüquqi müdafiə vasitələrinə malikdir..”

A. Tərəflərin təqdimatlar

1. Ərizəçi

263. Ərizəçi ilk olaraq daxili instansiyaların tükədilməsiylə bağlı arqumentlərini təqdim etmişdir. İkincisi, o daha detallı şəkildə iddia etmişdir ki, müqayisə oluna biləcək kontekstlərdə effektiv vasitələrlə bağlı tələblərlə əlaqədar nəticələr Məhkəmənin Şimali Kiprdə yerləşən yunan-kiprli mülkiyyətə aid olan presedent hüququndan çıxarıla bilər.

264. Xenides-Arestis Türkiyəyə qarşı işində (qərar.), (no. 46347/99, 14 mart 2005) Məhkəmə müəyyən etmişdir ki, “ŞKTR”-də mülkiyyət və evə çıxışın itirilməsiylə bağlı vasitələr bir neçə səbəbə görə səmərəli olmamışdır. Sonrakı Demopoulos və digərləri işində ((qərar.), yuxarıda göstərilən, §§ 104-129) Məhkəmə bu dövr ərzində dəyişdirilən vasitələrin effektivliyini araşdırmışdır. Detallı araşdırma aparandan sonra Məhkəmə Daşınmaz Əmlak Komissiyasının səmərəli vasitə təklif etdiyini müəyyən etmişdir. Məhkəmə xüsusən qeyd etmişdir ki, daxilində iki müstəqil beynəlxalq üzvü olan bu komissiya 4 il fəaliyyət göstərmişdir; bu komissiya 85 şikayəti həll etmiş və təxminən 300 şikayət baxılmaqda idi; şikayətlərə baxılma prosesinin lazım olduğundan daha uzun müddət çəkəcəyinə dair heç bir dəlil müəyyən edilməmişdir; komissiya kompensasiya formasında külli miqdarda pul ödəmişdir; şikayətlər həm də mənəvi zərərlə bağlı da edilə bilərdi, o cümlədən evdən istifadənin mümkün olmadığına dair aspektlər daxil olmaqla; mülkiyyət mübadiləsi bir neçə işdə həyata keçirilmişdir; bu komissiyanın qərarından məhkəməyə şikayət etmək hüququ var idi. Demopoulos qərarı göstərmişdir ki, Məhkəmə nəzərdə tutulan vasitənin praktikada da səmərəliliyinə dair əsaslandırılmış dəlillər tələb etmişdir.

265. Türkiyənin Cənub-Şərqində yaşayan kəndlilərin çıxarılmasıyla bağlı olan hardasa müqayisə oluna biləcək vəziyyətlərdə Məhkəmənin vasitələri səmərəli saydığına dair digər nümunələr də var (bax, Içyer Türkiyəyə qarşı (qərar.), no. 18888/02, AİHM 2006-I).

266. Bu iş üzrə isə əksinə Hökumətin təqdim etdiyi və effektivliyinə iddia etdiyi vasitə bu tələblərin heç birinə cavab verməmişdir.

2. Cavabdeh Hökumət

267. Hökumət mahiyyət etibariylə daxili instansiyaların tükədilməsinə dair təqdimatına istinad etmişdir. Onlar o fikirdə qalmışdırlar ki, Azərbaycan qanunları mülkiyyət üzərində sahiblik və istifadə hüquqlarını qoruyur və Azərbaycan ərazisində vurulan zərər və ya hər hansı bir itkiylə əlaqədar həm yerli, həm də xarici vətəndaşlara açıq olan məhkəmələr vasitəsiylə adekvat prosedurlar təmin edir.

3. Ermənistan Hökuməti, üçüncü tərəf müdaxiləsi

268. Ermənistan Hökuməti ərizəçi tərəfindən təqdim edilən arqumentləri müdafiə etmişdir. Onlar o mövqedə qalmışdırlar ki, Azərbaycandan məcburi köçkün olmuş ermənilərin və ya erməni əsilli hər hansı bir şəxsin Azərbaycana qayıdışının, hətta səfər etməsinin qarşısını alan inzibati davranış mövcud olmuşdur.

B. Məhkəmənin qiymətləndirməsi

269. Məhkəmə artıq Konvensiyanın 1 saylı Protokolunun 1-ci maddəsinin və 8-ci maddəsinin davam edən pozuntusunu müəyyən etmişdir. Bu baxımdan ərizəçinin şikayətləri 13-cü maddənin mahiyyəti çərçivəsində “iddia edilə bilən” olmuşdur (bax, misal üçün, Doğan və digərləri, yuxarıda göstərilən, § 163).

270. Ərizəçinin bu məsələ ilə əlaqədar şikayəti daxili vasitələrin tükədilməsiylə bağlı edilən şikayətin kontekstindəki elementlərlə kifayət qədər oxşar və ya eyni səciyyə daşıyır. Bundan əlavə ərizəçi iddia etmişdir ki, Məhkəmənin presedent-hüququnda vasitələrin qaçqın və məcburi köçkünlərin ev və mülkiyyət hüquqlarının pozulmasıyla əlaqədar ədalətin bərpa edilməsində effektivliyi üçün lazım olan spesifik tələblərin indikatorları öz əksini tapmışdır.

271. Məhkəmə cavabdeh Hökumətin ərizəçinin Konvensiyada öz əksini tapan hüquqlarının əvəzinin ödənilməsini mümkün edən və ağlabatan uğur ehtimalı olan vasitələrin olmasına dair sübutetmə yükündən azad ola bilməməsiylə bağlı gəldiyi nəticəni təkrarən bildirmişdir (bax abzas 117).

272. Bundan əlavə Məhkəmə müşahidə etmişdir ki, 1 saylı Protokolun 1-ci maddəsinə və 8-ci maddəyə əsasən müəyyən etdikləri cavabdeh Dövlətin ərizəçiyə və onunla oxşar vəziyyətlərdə olan şəxslərə ev və mülkiyyətlə bağlı olan hüquqlarının bərpasına və ya itirdiklərinə görə kompensasiyanın ödənilməsinə imkan verən mexanizmin yarada bilməməsinə istinad edir. Bu səbəbdən Məhkəmə bu iş üzrə Konvensiyanın 1 saylı Protokolunun 1-ci maddəsinin və 8-ci maddənin pozulmasıyla 13-cü maddənin tələbləri arasında yaxın əlaqə görür.

273. Nəticə etibariylə Məhkəmə müəyyən edir ki, Konvensiyanın 1 saylı Protokolunun 1-ci maddəsi və 8-ci maddəsinə əsasən ərizəçi üçün hər hansı səmərəli vasitə mövcud olmayıb və mövcud deyil.

274. Müvafiq olaraq, Konvensiyanın 13-cü maddəsinin davam edən pozuntusu baş vermişdir.

VII. KONVENSİYANIN 14-CÜ MADDƏSİNİN İDDİA EDİLƏN POZUNTUSU

275. Son olaraq ərizəçi yuxarıda göstərilən şikayətləri nəzərə şikayət etmişdir ki, o, etnik və dini mənsubiyyətinə görə ayrıseçkiliyə məruz qoyulmuşdur. O, 14-cü maddəyə istinad etmişdir. Bu maddədə deyilir ki:

“Bu Konvensiyada təsbit olunmuş hüquq və azadlıqlardan istifadə cins, irq, dərinin rəngi, dil, din, siyasi və digər baxışlar, milli və ya sosial mənşə, milli azlıqlara mənsubiyyət, əmlak vəziyyəti, doğum və ya hər hansı digər əlamətlərə görə ayrı seçkilik olmadan təmin olunmalıdır.”

A. Tərəflərin təqdimatları

1. Ərizəçi

276. Ərizəçinin fikrincə, ermənilərə qarşı ayrıseçkilik münasibəti bu işin fundamental aspektidir. O təkrar etmişdir ki, yalnız etnik ermənilər Azərbaycan ordusu tərəfindən evlərindən və mülkiyyətlərindən Dağlıq Qarabağ münaqişəsi kontekstində qovulmuşdurlar. Onlar hələ də qayıda bilməyiblər və ya hər hansı effektiv hüquqi vasitədən istifad edə bilməyiblər. Məcburi köçkün olmuş azərbaycanlılar Hökumətin yardımından faydalansalar da, bu cür yardım ərizəçinin vəziyyətində olduğu ermənilərə göstərilməmişdir.

2. Cavabdeh Hökumət

277. Hökumət ərizəçinin etnik və dini mənsubiyyətlə əlaqədar ayrıseçkiliyə məruz qalmasına dair iddialarını rədd etmişdir. Gülüstana qayıdışıyla bağlı bildirmişdirlər ki, ərazidə mövcud olan təhlükəsizlik vəziyyəti ərazidə hər hansı mülki şəxsin mövcudluğuna şərait yaratmır. Yekun olaraq, Hökumət iddia etmişdir ki, onlar münaqişənin bütün qaçqın və məcbur köçkünlərin keçmiş yaşayış yerlərinə qayıtmasını təmin edəcək formada həll olunması üçün yetərincə siyasi iradə nümayiş etdiriblər.

3. Ermənistan Hökuməti, üçüncü tərəf müdaxiləsi

278. Ermənistan Hökuməti ərizəçi ilə razılaşmış və qeyd etmişdir ki, onun şikayətinə ümumən Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin kontekstində baxılmalıdır: yalnız etnik ermənilər Azərbaycandan zorla çıxarılmışdır və ərizəçinin geriyə qayıtmaq hüququnun rədd edilməsi onun etnik mənsubiyyətiylə bağlı olmuşdur.

B. Məhkəmənin qiymətləndirməsi

279. Məhkəmə hesab edir ki, ərizəçinin Konvensiyanın 14-cü maddəsinə əsasən şikayəti Məhkəmənin 1 saylı protokolun 1-ci maddəsi, 8-ci və 13-cü maddələrinə əsasən artıq araşdırdığı şikayətlərlə ümumən eynilik təşkil edir. Bu maddələrə əsasən müəyyən edilmiş pozuntuları nəzərə alaraq Məhkəmə hesab etmişdir ki, 14-cü maddəyə müvafiq olan heç bir ayrıca vəziyyət yaranmır (bax, misal üçün, Kipr Türkiyəyə qarşı, yuxarıda göstərilən, § 199; Xenides-Arestis Türkiyəyə qarşı, no. 46347/99, § 36, 22 dekabr 2005; Catan və digərləri, yuxarıda göstərilən, § 160).

VIII. KONVENSİYANIN 41-Cİ MADDƏSİNİN TƏTBİQİ

280. Konvensiyanın 41-ci maddəsinə əsasən:

“Əgər Məhkəmə Konvensiyanın və ona dair Protokolların müddəalarının pozulduğunu, lakin Razılığa gələn Yüksək Tərəfin daxili hüququnun yalnız bu pozuntunun nəticələrinin qismən aradan qaldırılmasına imkan verdiyini müəyyən edirsə, Məhkəmə zəruri halda, zərərçəkən tərəfə əvəzin ədalətli ödənilməsini təyin edir.”

281. Ərizəçi ilk növbədə və əsasən mülkiyyətinin restitusiyasını, o cümlədən Gülüstandakı mülkiyyətinə və evə qayıtmaq hüququnun bərpasını tələb etmişdir. Bundan əlavə o təklif etmişdir ki, Məhkəmənin Konvensiyanın 46-cı maddəsindəki ümumi tədbirlərin Hökumətə xatırladılması münasib olar. Ərizəsi maddi ziyana görə ümumən 374,814 avro tələb etmişdir. O, habelə mənəvi ziyana görə 190,000 avro tələb etmişdir. Son olaraq, ərizəçi Məhkəmə qarşısında olan proseslərlə bağlı olan xərclərə görə kompensasiya tələb etmişdir.

282. Hökumət bu iddiaları mübahisələndirmişdir.

283. Məhkəmə işin müstəsna xarakterini nəzərə alaraq müəyyən edir ki, 41-ci maddənin tətbiqi məsələsi həll edilməsi üçün hazır deyil. Buna görə, Hökumət və ərizəçi arasında razılaşmanın əldə olunması ehtimalı nəzərə alınaraq bu məsələnin baxılması təxirə salınmalı, sonrakı prosedur müəyyən edilməlidir.

 

YUXARIDAKILARI NƏZƏRƏ ALARAQ MƏHKƏMƏ

1. 15 səs lehinə və 2 səs əleyhinə olmaqla cavabdeh Hökumətin daxili hüquqi müdafiə vasitələrinin tükənməməsi barədə etirazlarını rədd edir;

2. 15 səs lehinə və 2 səs əleyhinə olmaqla şikayət edilən məsələlərin Azərbaycan Respublikasının yurisdiksiyasında olduğunu və cavabdeh Hökumətin məsuliyyətinin Konvensiya çərçivəsində olduğunu qət edir və cavabdeh Hökumətin yurisdiksiya və məsuliyyətlə bağlı ilkin etirazını rədd edir;

3. 15 səs lehinə və 2 səs əleyhinə olmaqla ərizəçinin eviylə bağlı olan şikayətləriylə əlaqədar cavabdeh Hökumətin Məhkəmənin ratione temporis səlahiyyətinin olmamasına dair ilkin etirazını rədd edir;

4. 15 səs lehinə və 2 səs əleyhinə olmaqla ərizəçinin qohumlarının məzarlarıyla bağlı olan şikayətləriylə əlaqədar cavabdeh Hökumətin ərizəçinin zərərçəkən statusunun olmamasına dair ilkin etirazını rədd edir;

5. 15 səs lehinə və 2 səs əleyhinə olmaqla Konvensiyanın 1 saylı Protokolun 1-ci maddəsinin davam edən pozuntusunun baş verdiyini qət edir;

6. 15 səs lehinə və 2 səs əleyhinə olmaqla Konvensiyanın 8-ci maddəsinin davam edən pozuntusunun baş verdiyini qət edir;

7. 15 səs lehinə və 2 səs əleyhinə olmaqla Konvensiyanın 13-cü maddəsinin davam edən pozuntusunun baş verdiyini qət edir;

8. 16 səs lehinə və 1 səs əleyhinə olmaqla Konvensiyanın 14-cü maddəsinə əsasən ayrıca məsələnin ortaya çıxmadığını qət edir;

9. 15 səs lehinə və 2 səs əleyhinə olmaqla 41-ci maddənin tətbiqi məsələsinin həll edilməsi üçün hazır olmadığını qət edir; və buna görə, a) qeyd edilən məsələyə baxılmasını təxirə salır;

b) Cavabdeh Hökuməti və ərizəçini bu qərar barədə bildirişin tarixindən sonra on iki ay müddətində məsələ ilə bağlı öz ifadələrini təqdim etməyə və, xüsusilə, əldə oluna biləcək hər hansı razılaşma barədə Məhkəməyə məlumat verməyə dəvət edir;

c) prosesi təxirə salır və zəruri halda onu müəyyən etmək səlahiyyətini Məhkəmənin sədri üzərində müəyyən edir.

Qərar ingilis və fransız dillərində tərtib edilmiş və 2015-ci il iyunun 16- da Strasburqdakı İnsan Hüquqları Sarayında keçirilmiş açıq məhkəmə iclasında elan edilmişdir.

Michael O’Boyle                                    Dean Spielmann
Məhkəmə sədrinin müavini               Sədr

 

 

Konvensiyanın 45-ci maddəsinin 2-ci hissəsinə və Məhkəmə Reqlamentinin 74-cü qaydasının 2-ci hissəsinə müvafiq olaraq aşağıdakı xüsusi rəylər bu qərara əlavə edilir:

(a) Hakim Ziemele’nin qərarla razılaşması barədə xüsusi rəyi;
(b) Hakim Yudkivska’nın qərarla razılaşması barədə xüsusi rəyi;
(c) Hakim Gyulumyan’ın qərarla qismən razılaşmaması barədə xüsusi rəyi;
(d) Hakim Hacıyevin qərarla razılaşmaması barədə xüsusi rəyi;
(e) Hakim Pinto de Albuquerque’nin qərarla razılaşmaması barədə xüsusi rəyi.

D.S.
M.O’B.

HAKİM ZİEMELE’NİN QƏRARLA RAZILAŞMASI BARƏDƏ XÜSUSİ RƏYİ

1. Mən işin nəticəsi və pozitiv öhdəliklərlə bağlı qəbul edilmiş metodologiya ilə razılaşıram. Çıraqov və digərləri Ermənistana qarşı işi üzrə xüsusi rəyimdə də qeyd etdiyim kimi Ermənistanın da Konvensiyaya əsasən mövcud olan pozitiv öhdəliklərini araşdırmaq istərdim.

2. Bu iş məsuliyyətin şamil edilməsi anlayışıyla əlaqəli olan başqa bir məsələni qaldırır. Burada mübahisələndirilən əsas sual Azərbaycanın Konvensiyaya əsasən Dağlıq Qarabağla sərhəddə yerləşən Gülüstan kəndində olan məsuliyyətinin miqyasıdır. İddia edilir ki, Azərbaycan orada insan hüquqlarını təmin edə bilmir, çünki bu ərazi hər iki tərəfdən atəş altında olduğuna görə heç kimin torpağına çevrilib. Cavabdeh Hökumət iddia etmişdir ki, adı çəkilən ərazi müharibə zonası olduğuna görə onun bu ərazi üzərində məsuliyyəti yalnız məhdud ola bilər və Məhkəmə tərəfindən Ilaşcu və digərləri Moldova və Rusiyaya qarşı işində (BP], no. 48787/99, AİHM 2004 VII) inkişaf etdirdiyi “məhdud məsuliyyət” anlayışına istinad etmişdir.

3. Bu başqa tip situasiyadır, Məhkəmənin presedent hüququnun yurisdiksiya və məsuliyyət arasında mövcud olan qarışıqlıq cavabdeh Hökumətə müvafiq arqumentlər irəli sürmək üçün şərait yaradır və Hökuməti müəyyən qədər çətin vəziyyətə salır, çünki işin halları o formadadırlar ki, bu işlə bağlı Ilaşcu işində olan fikirlərdən müəyyən qədər qopmaq tələb edirlər. Heç bir şübhə yoxdur ki, Gülüstan Azərbaycanın yurisdiksiyası daxilindədir, necə ki Pridnestrovye Moldovanın yurisdiksiyası daxilindədir. Azərbaycanın yerdəki vəziyyət və hərəkətlər üzərində nəzarət edib etməməsi başqa sualdır. Ancaq bu sual məsuliyyətin şamil edilməsiylə bağlıdır, yurisdiksiya ilə yox (doğru fərqlənmə üçün, bax Ilaşcu, § 333). Şamil etmə məsələsi öhdəliklərin mahiyyətilə bağlıdır.

4. Düşünürəm ki, Ilaşcu işində Moldovanın pozitiv öhdəliklərinin olduğunu demək doğruydu. Azərbaycanın bu işdə pozitiv öhdəliyə malik olmasına demək eyni dərəcədə doğrudur. Mənim fikrimcə, bu tipli münaqişə vəziyyətlərində bu yanaşma daha münasibdir.

5. Məhkəmə əvvəllər də bildirmişdir ki, hətta ərazi onun yurisdiksiyas daxilində olsa da, hərəkət və ya hərəkətsizliyin Dövlətə şamil edilmədiyi yeganə vaxt ərazinin hərbi işğal altında olduğu və ya qiyamçıların nəzarəti altında olan vaxtdır. Ancaq hətta belə hallarda da məsuliyyətin şamil edilməsiylə bağlı Məhkəmə faktlara baxmalı və barəsində şikayət edilən hansı addımın hansı Dövlətin nəzarətində olduğunu müəyyən etməlidir.

6. Mən həmçinin Məhkəmənin bəyan etdiyi “heç bir digər Dövlət məsuliyyət daşımadığına görə Azərbaycan məsuliyyət daşıyır” prinsipi ilə razılaşa bilmirəm. Bu, məsuliyyət qaydaları ilə üst üstə düşən hər hansı test və ya prinsip deyil (bax abzaslar 142 və 148). Mən bu cür geniş bəyanatlarla razılaşmıram. Bu, Avropada nail oluna biləcək yekun hədəf ola bilər, ancaq birisinə məsuliyyət şamil edə biləcək hüquqi kriteriya deyil. Bu işdə müdafiədən kənar qalan ərazi yoxdur, çünki kənd Azərbaycanın yurisdiksiyası daxilindədir, bu isə prinsip etibariylə Dövlətin məsuliyyət daşıdığını bildirir. Əsas sual ondan ibarətdir ki, barəsində danışılan məsuliyyətlər hansılardır və hər hansı bir hərəkətsizlik Azərbaycana şamil edilə bilərmi.

7. Bu işdə evlərini itirmiş və iki qonşu ölkə arasında uzun müddətdir ki, davam edən münaqişəyə görə evinə qayıda bilməyən ərizəçilərdən söhbət gedir. Mənim heç bir şübhəm yoxdur ki, Azərbaycan da münaqişənin həll edilməsi istiqamətində heç bir inkişafın görünmədiyinə görə məsuliyyət daşıyır. Şübhə yoxdur ki, Azərbaycan ermənilərin evlərinə qayıtmasına şərait yaratmaq və ya kompensasiya ödəmək məsələsində daha çox şey edə bilər. Bu addımlar təktərəfli qaydada da atıla bilər və bu, öz növbəsində münaqişənin həllinin tapılmasına başqa tərəfdən yol aça bilər. Eyni şey Ermənistana da aiddir. Hər iki Dövlətin bu məsələdə birgə razılaşmasına ehtiyac yoxdur. Onların Konvensiya öhdəliklərini nəzərə alaraq bu insanlar üçün təktərəfli həll yolları təklif edə bilərlər.

8. Mən 1 saylı Protokolun 1-ci maddəsi və 8-ci maddənin çərçivəsində pozitiv öhdəliklərin pozulmasıyla bağlı Məhkəmənin qərarını bu məntiq əsasında dəstəkləyirəm. 13-cü maddənin pozuntusunun müəyyənləşdirilməsi Azərbaycanın özünün fəaliyyət planı təklif edə bilməsi kimi anlaşıla bilər. Ancaq mən “məhdud məsuliyyətlə” bağlı hər hansı söhbətin getməli olduğu ilə heç razılaşmıram. Yurisdiksiyası olan Dövlətin nəyəsə nəzarət etmək və ya nəyisə təmin etmək sahəsində çox az şey edə bilməsi mümkündür və bu baxımdan həmin Dövlətin hərəkət və ya hərəkətsizliyinə məhdud məsuliyyətin şamil edilməsi barədə danışıla bilər, ancaq hər hansı formada hərəkətsizlik şamil edilibsə (məsələn, kompensasiya mexanizminin olmaması), bu öhdəliklərə riayət etməməyə görə məsuliyyət yaranmalıdır.

 

HAKİM YUDKİVSKA’NIN QƏRARLA RAZILAŞMASI BARƏDƏ XÜSUSİ RƏYİ

Müəyyən tərəddüdlə Konvensiyanın 1 saylı Protokolunun 1-ci maddəsi və Konvensiyanın 8-ci maddəsinə əsasən pozuntunun müəyyən edilməsinin lehinə səs verdim, ancaq bu qat-qat məhdud əsaslarda mümkün oldu.

Daqlıq Qarabağ münaqişəsiylə əlaqədar olan iki işə – Çıraqov Ermənistana qarşı və Sargsyan Azərbaycana qarşı – eyni vaxtda Böyük Palatada baxılmışdır və hər iki iş üzrə oxşar metodologiya tətbiq olunmuşdur. Məhkəmənin qarşısında post münaqişə vəziyyətlərində Konvensiyanın 1-ci maddəsinin hərtərəfli təfsirinin təmin edilməsi kimi çətin vəzifə durmuşdur. Ancaq mən əminəm ki, bu işlər bir neçə mənada əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənir və onlara eyni vaxtda baxılması müəyyən qədər süni olmuşdur, bu isə “yurisdiksiyanın” rabitəli perspektivinə baxmağa mane olmuşdur və bu, ədalətli görünməyən bir nəticəyə, yəni Azərbaycanın müəyyən edilən pozuntulara görə tam məsuliyyət daşıdığına dair nəticəyə gətirib çıxarmışdır.

Birincisi, müəyyən edilmişdir ki, Gülüstan kəndi İncəçay çayının şimal sahilində yerləşir və ərizəçinin burada mülkiyyəti olmuşdur. Bu kənd Azərbaycanın silahl qüvvələri və separatist “DQR” qüvvələri arasında olan təmas xətti (cəbhə) üzərində yerləşir. Konvensiyanın nöqteyi nəzərində “DQR”-in hərəkətləri Ermənistana şamil edilmişdir. Kənd və onun ətrafı minalanıb, hər iki tərəfdən atəşkəs pozuntuları mütəmadi hal alıb. Baxmayaraq ki, Ermənistan və Azərbaycan arasında danışıqlar hər hansı bir nəticəyə gətirib çıxarmayıb və beynəlxalq ictimaiyyət bu iki üzv Dövlət arasında uzun müddətdir davam edən münaqişəni həll etməkdə kömək etmir, mən spesifik olaraq bu iş üzrə tam məsuliyyətin Azərbaycanın üzərinə qoyulmasını anlaya bilmirəm.

İkincisi, yurisdiksiya və effektiv nəzarət məsələlərində öz yurisprudensiyasını tətbiq edərkən Böyük Palata iki düşmən qüvvənı ayıran atəşkəs zonasında heç kimin yaşaya bilməyəcəyi faktını (qəbul edilmişdir ki, kənddə mülki əhali yoxdur) nəzərə almamışdır və bu səbəbdən Konvensiyanın təminatlarının miqyası burada əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənir. Tarixində ilk dəfə Məhkəmə tamamilə yaşanılmayan bir ərazidə Konvensiyanın hüquq və azadlıqlarının təmin edilməsi məsələsinə baxmalı olmuşdur.

Razılaşmadığım məqamlarla bağlı fikrimi aşağıda açıqlayacam.

(1) İki üzv dövlətin paralel məsuliyyəti

Bu işdə paradoks Məhkəmənin Çıraqov işindəki nəticəsindən irəli gəlir. Ona əsasən Ermənistan “Dağlıq Qarabağ və ətraf ərazilər üzərində effektiv nəzarətə malikdir” (bax Çıraqov hökmündə abzas 186), o cümlədən cəbhə xəttinə bitişik ərazilərdə də. Bu baxımdan Ermənistan da Sargsyan işindəki zərərli vəziyyətə görə cavabdeh olmalı və nəticə etibariylə buna görə müəyyən qədər məsuliyyət daşımalıdır.
Paylaşılan məsuliyyət anlayışı Məhkəmə üçün yeni deyil, ancaq onunla bağlı kifayət qədər aydın təlimat təqdim edilməyib . Bundan öncəki işlərdə bir çox ərizəçilər düşünmüşdürlər ki, onların Konvensiya tərəfindən təmin edilən hüquqları bir neçə Dövlət tərəfindən pozulmuşdur və buna müvafiq ərizələr təqdim etmişdirlər. Məhkəmə bununla bağlı tərəflərə müvafiq suallar təqdim etmiş və hər bir Razılığa Gələn Yüksək Tərəfin məsuliyyətinin miqyasının müəyyən etmək imkanına malik olmuşdur. Bu, müxtəlif kontekstlərdə, məsələn qovulma və ekstradisiya (bax, digərlərindən əlavə, M.S.S. Belçika və Yunanıstana qarşı , və Shamayev və digərləri Gürcestan və Rusiyaya qarşı ), vəlayət hüququ (bax, ən son nümunə kimi, Furman Sloveniya və Avstriyaya qarşı ), insan alverindən müdafiə (bax Rantsev Kipr və Rusiyaya qarşı ) və s. kontekstlərdə həyata keçirilmişdir.

Paralel məsuliyyət post-münaqişə vəziyyətlərindən yaranır. Bununla bağlı Məhkəmənin əhəmiyyətli hökmü Ilaşcu Moldova və Rusiyaya qarşı işi üzrə olmuşdur. Bu işlər üçün təlimat rolunu oynamış Ilaşcu işində Pridnestrovye ərazisinə de fakto Rusiya tərəfindən dəstəklənən separatist rejim tərəfindən nəzarət edilmişdir, halbuki adı çəkilən ərazi Moldovanın de yure ərazisi olaraq qalmışdır. Faktoloji vəziyyət Rusiya və Moldova arasında məsuliyyətin paylaşdırılmasına təsir etmişdir.

Pridnestrovye münaqişəsindən irəli gələn digər işlərə (Ivanţoc, Catan) eyni formada, yəni Razılığa Gələn Yüksək Tərəflərin müştərək məsuliyyəti prizmasından baxılmışdır (bu iş üzrə Məhkəmə müəyyən etmişdir ki, Moldova özünü pozitiv öhdəliklərindən azad etmişdir. Sonra Məhkəmə Parastayev Rusiya və Gürcüstana qarşı işində Rusiya hakimiyyətinə tabe olduğu ehtimal olunan Cənubi Osetiyadakı separatist rejimdə yaşayan ərizəçinin iddia edilən qeyri-qanuni həbsində həm Gürcüstan, həm də Rusiyanın məsuliyyət dərəcəsini müəyyənləşdirməyə çağrılmışdır. İşlə bağlı hər iki cavabdeh Hökumətə kommunikasiya edilmişdir, ancaq sonradan ərizəçinin müraciəti əsasında geriyə götürülmüşdür.

Beləliklə, ərizəçi iddiasını məsuliyyəti iddia edilən bütün Dövlətlərə qarşı irəli sürür, Məhkəmə hər bir cavabdeh Dövlətin məsuliyyətinin miqyasını araşdırmaq imkanına malik olur. Ilaşcu işində Məhkəmə açıq şəkildə bildirmişdir ki, separatist rejimin mövcudluğu Moldovanın yurisdiksiyasının miqyasını azaltmış (yurisdiksiyanı yalnız pozitiv öhdəliklərlə məhdudlaşdırmaqla); ancaq, bu, Rusiya Federasiyasının Moldovanın bir hissəsi üzərində yurisdiksiyasını tətbiq etməsi müəyyən ediləndən sonra edilmişdir. Bu işdə Ermənistanın barəsində şikayət edilən pozuntularda məsuliyyətini araşdırmaq imkanından məhrum olaraq Məhkəmə “Konvensiyanın müdafiəsində vakuumun yaranmasına imkan verməmək ehtiyacını nəzərə alaraq” məsuliyyəti bütünlüklə Azərbaycana şamil etmişdir (bax abzas 148).
Mən hesab edirəm ki, bu işin hallarında Ermənistana qarşı hər hansı iddianın olmaması şəraitində hüquqi formula süni olmuş və yanlış və ədalətsiz nəticələrə gətirib çıxarmışdır: 20 ildən çoxdur ki, sərhədləri daxilində olan bütün ərazilər üzərində nəzarəti bərpa etməyə çalışan Azərbaycan Ermənistana tabe olan “DQR” qüvvələri tərəfindən atəş altında olan Gülüstanda normal həyatı bərpa edə bilmədiyinə görə bütünlüklə məsuliyyətli hesab edilmişdir. Davranış tam şamil edilmədən tam məsuliyyət şamil edilmişdir.

Ərizəçinin aydın səbəblərə görə şikayəti münaqişədə iştirak edən Razılığa Gələn Yüksək Tərəflərdən hər ikisinə deyil (Ilaşcu və ya Parastayev işlərindəki kimi), yalnız birinə qarşı etməyə qərar verməsi avtomatik olaraq məsuliyyətin bütünlüklə ərazisinin əhəmiyyətli hissəsinin işğalından zərər çəkən Dövlət olan Azərbaycanın üzərinə qoyulmasına gətirib çıxarmamalıdır (Çıraqov hökmündən göründüyü kimi).

Alternativ olaraq, təbii ki, Məhkəmə bu işdə tərəf olmayan Dövlətin məsuliyyəti məsələsini proprio motu araşdıra bilməz, ancaq uzun müddətdir davam edən Dövlətlərarası münaqişənin mövcudluğu paylaşılan məsuliyyət vəziyyəti yaratmalıdır. Açıq-aşkar görünür ki, əgər şikayətçi məsuliyyəti olmayan və ya qismən məsuliyyət olan tərəfə qarşı şikayət edirsə, Konvensiya çərçivəsində Razılığa Gələn Tərəflərin barəsində şikayət edilən insan hüquqları pozuntularından tam və ya qismən məsuliyyət daşımasını müəyyən etmək üçün mexanizm yoxdur. Buna baxmayaraq, cavabdeh Dövlətin faktiki tamamən məhdud olan məsuliyyətini gözardı etmək də aldadıcı ola bilər; və prosessual maneələr əhəmiyyətli yanlışlara gətirib çıxarmamalıdır.

Digər beynəlxalq təşkilatların praktikasından müəyyən ilham alına bilər. Mən Beynəlxalq Ədalət Məhkəməsinin Nauruda müəyyən fosfat torpaqlar kimi klassik hökmünü nümunə kimi göstərə bilərəm. Bu işdə Beynəlxalq Ədalət Məhkəməsi Yeni Zelandiya və Birləşmiş Krallığın işdə eyni dərəcədə iştirak etməsi, ancaq prosesdə tərəf olmaması ilə bağlı Avstraliyanın şikayətini nəzərdən keçirmişdir. Cavabdeh Hökumət düşünürdü ki, şikayət yalnız hər üç Dövlətə qarşı birgə qaldırıla bilər, tək Avstraliyaya qarşı yox. Beynəlxalq Ədalət Məhkəməsi müəyyən etmişdir ki, “üç Dövlətdən yalnız birinə qarşı qaldırılmış iddianın ərazi üzərində nəzarətin sadəcə başqa iki Dövlətlə paylaşıldığına görə in limine litis qəbeduledilməz hesab edilməsi üçün” heç bir əsas yoxdur. O müəyyən etmişdir ki, Avstraliyanın işdə iştirak edən üç Dövlətdən biri kimi məsuliyyəti mövcud idi və buna görə Məhkəmə onun (qismən olan) məsuliyyətini araşdırmağa davam etmişdir.

Məhkəmə habelə cavabdeh Dövlətin o mövqeyi ilə razılaşmamışdır ki, Avstraliyanı öz öhdəliklərinin iddia edilən pozuntusunda təqsirli bilmək digər iki Dövlətin bununla bağlı öhdəliklərindən azad edir (məhz, bu, Sargsyan işində baş vermişdir):

“53. Öz növbəsində milli məhkəmələr veriləcək qərarın təsir edə biləcəyi üçüncü tərəflərin işdə birləşdirilməsi üçün proprio motu əmri vermək üçün çox vaxt yetərincə səlahiyyəti olur; bu həll mübahisənin aidiyyatı olan bütün tərəflərin iştirakı ilə həll edilməsini mümkün edir. Ancaq Məhkəmənin beynəlxalq səviyyədə belə səlahiyyəti yoxdur. Onun yurisdiksiyası Dövlətlərin razılığından asılıdır və nəticə etibariylə Məhkəmə hətta müdaxilə yolu ilə də Dövlətin Məhkəmə qarşısına çıxmağa məcbur edə bilməz.
54. Ancaq iş üzrə tərəf olmayan Dövlət müdaxilə üçün müraciət etməkdə azaddır (…) Ancaq bu cür müraciətin olmaması Məhkəməyə ona təqdim edilən iddialar əsasında hökm çıxarmağa heç bir halda mane ola bilməz. Yeganə istisna çıxarılacaq qərarın üçüncü Dövlətin hüquqi maraqlarına təsirinin qərarın elə mövzusu və məğzində olan hallarda ola bilər. (…)”

Oxşar olaraq, bu iş üzrə Ermənistanın məsuliyyətini müəyyən etmək üçün prosessual imkan olmasa da, işin faktoloji konteksti Böyük Palataya bütün təqsiri Azərbaycan üzərinə qoymağa mane olmalıydı. Əvəzində Ilaşcu işində olduğu kimi biz Azərbaycanın Gülüstan üzərində yurisdiksiyasının məhdud miqyası ilə qarşı qarşıyayıq və 1-ci maddəyə əsasən olan öhdəliklərə yalnız pozitiv öhdəliklər prizmasından baxılmalıdır.

Mən Hakim Bonello ilə tam razıyam. O, Al-Skeini işi üzrə hökmündə ayrıca rəyində qeyd etmişdir ki, “yurisdiksiya Konvensiyaya əsasən olan öhdəlikləri yerinə yetirmək (və ya yerinə yetirməmək) imkanının olmasından yaranır”.

Azərbaycanın nəzarətindən aşkar olaraq kənarda olan Ermənistanın tərəfindən atılacaq müvafiq addımlar olmadan Azərbaycan Gülüstanda öz öhdəliklərini təmin etmək imkanına malik deyil. Ərizəçinin bu kənddəki mülkiyyətinə çıxış əldə edə bilməməsi Ermənistan tərəfindən dəstəklənən “DQR”-in aqressivliyi tərəfindən körüklənib və hər iki Dövlətin bu mövzuda olan məsuliyyəti paralel və bir-birindən asılıdır.

Şekspirin sözləri ilə desək “keçib bitənlər proloqdur”. Ərizəçinin hazırkı vəziyyəti iki üzv Dövlətin uzun müddətdir ki, davam edən mübarizəsinin nəticəsidir və bu problemlər həll olunmayıb, əvəzinə yeni problemlər yaranmaqdadırlar. Hakim Elaraby İşğal Edilmiş Fələstin ərazisində Divarın Tikilməsinin Hüquqi Nəticələriylə bağlı Beynəlxalq Ədalət Məhkəməsinin Tövsiyə xarakterli rəyi ilə razılaşaraq bildirmişdir ki:

“…Müddətindən asılı olmayaraq işğal saysız-hesabsız insani, hüquqi və siyasi problemlər yaradır. Uzun müddətdir davam edən aqressiv işğalla bağlı beynəlxalq hüququn “münaqişənin bitməyini gözləyən saxlama əməliyyatı keçirmək” niyyəti olur…Bu ərazidə olan bütün Dövlətlərin sülh içində təhlükəsiz və qəbul edilmiş sərhədlər daxilində təhdid və zorakı addımlar olmadan yaşamaq [hüquqları] var və onlar əhəmiyyətli hüquqi öhdəliklərə gətirib çıxaran əhəmiyyətli qarşılıqlı hüquqlardır… Təhlükəsizlik bir tərəfin hesabına əldə edilə bilməz. Müvafiq hüquqlar və öhdəliklərlə əlaqədar hər iki tərəfin bir birinə hörmət etmək və qanunlara riayət etməklə bağlı qarşılıqlı hüququ var …. “

Ərizəçinin hüquqlarının pozulmasının qarşısını almaq təkcə Azərbaycanın qüvvələri daxilində deyil və hər iki Dövlətin həll tapmaq kimi qarşılıqla öhdəliyi mövcuddur. Nəticə etibariylə məsuliyyətin tam olaraq ərazilərinin bir hissəsi qanunsuz olaraq on illiklərdir ki, işğal altında olan bir Dövlətin üzərinə qoyulması, mənim fikrimcə, həm hüquqi, həm də mənəvi nöqteyi nəzərdən açıq-aşkar yanlışdır.

(2) “Effektiv nəzarət”

Əksəriyyət düşünür ki, Azərbaycan Hökuməti Gülüstan üzərində tam yurisdiksiyaya malikdir, baxmayaraq ki, Hökumət “praktiki nöqteyi nəzərdən öz hakimiyyətini tətbiq etməkdə çətinlik çəkə bilər” (bax abzas 150).

Yuxarıda göstərilən paralel məsuliyyət məsələsindən başqa boş ərazi və ya yaşayış olmayan ərazi kontekstində “yurisdiksiya” terminini necə anlamağımızla bağlı sual yaranır. Mən bu məsələdə Assanidze işi üzrə ayrıca rəyində aşağıdakıları bildirən Hakim Loucaides’dən sitat gətirmək istəyirəm:

“Mənim fikrimcə, “yurisdiksiya” sözü real hakimiyyəti bildirir və bu, Dövlətin istənilən şəxs üzərində öz iradəsini həyata keçirmək imkanını bildirir, Razılığa Gələn Yüksək Tərəflərin əraziləri və onlardan kənar ərazilərdə tətbiq edilib edilməməyindən asılı olmayaraq.”

Bu baxımdan insan üzərində Dövlətin iradəsinin həyata keçirilməsi imkanı məsələsi, hətta nəzəri olaraq yurisdiksiyanın müəyyən edilməsində mərkəzi məsələdir. Bu baxımdan hüquqi nöqteyi nəzərdən bu iş unikaldır. Bir az öncə vurğuladığım kimi, ilk dəfədir ki, bu Məhkəmə Dövlətin heç kim üzərinə tətbiq edə bilməyəcəyi ərazi üzərində effektiv nəzarətlə bağlı olan işlə məşğuldur. Al-Skeini işində Hakim Bonello’nun yuxarıda göstərilən ayrıca rəyində də göstərildiyi kimi “yurisdiksiya “nəyinsə üzərində hakimiyyət” və “nəyəsə nəzarətdən” başqa bir şey deyil. Konvensiyanın öhdəlikləri baxımından yurisdiksiya funksional olmalıdır.”

Çıraqov Ermənistana qarşı işində Məhkəmə yaşayış olan bir regionun (Laçın) Ermənistan tərəfindən dəstəklənən separatist rejim tərəfindən qanunsuz işğalı (məhz buna görə Məhkəmə occupatio bellica ilə bağlı öz hökmündə Cenevrə Konvensiyasına və Haaqa Qaydalarına istinad etmişdir) məsələsi kimi kifayət qədər standart bir vəziyyəti araşdırmışdırsa, bu işdə biz hər hansı Dövlətin “müvafiq ərazilər və onun sakinləri üzərində effektiv nəzarətə malik olması” barədə danışa bilmərik, çünki Gülüstanda 1994-cü ildən bəri heç kəs yaşamır və bu baxımdan “funksional” yurisdiksiya məsələsi orada mümkün deyil.

Cəbhə xəttinin hər iki tərəfində çox minalanmış və hər iki tərəfdən silahlı qüvvələrlə əhatələnmiş və nəticə etibariylə heç kimin girə bilmədiyi ərazi üzərində, sözün istənilən mənasında, effektiv nəzarət mümkündürmü, kimsə onu həyata keçirə bilərmi?

İnsan hüquqlarına aid olan alətlər mahiyyəti etibariylə insan-mərkəzlidir: Konvensiya tərəfindən təmin edilən hüquqlardan istifadə edəcək insan olmalıdır, Razılığa Gələn Yüksək Tərəflər bu hüquq və azadlıqları öz yurisdiksiyaları daxilində hamı üçün təmin etməlidirlər.

Bu hökmdə istinad edilən əvvəlki presedentlər – o cümlədən Ilaşcu və Assanidze – mənim fikrimcə, mvcud situasiyaya avtomatik tətbiq edilə bilməz: boş ərazi yaşanılan ərazi qədər effektiv nəzarətə malik ola bilməz və buna ehtiyac da yoxdur. Hökmdə prinsip etibariylə qəbul edilmişdir, bu iş fərqlidir (bax abzas 142, ilk cümlə), ancaq qeyd edilmişdir ki, digər Dövlətin “effektiv nəzarətə” malik olmasını cavabdeh Hökumət göstərməlidir. Mən təəssüf edirəm ki, Böyük Palatann bizim sui generis vəziyyətlə qarşılaşdığımızı etiraf etməyə cəsarəti çatmamışdır. Belə ki, Gülüstan üzərində heç bir işğalçı qüvvənin “effektiv nəzarətinin” olmaması Azərbaycanın bu mübahisəli ərazi üzərində effektiv nəzarətinin olmasına dəlalət etmir. Mən bildiyim qədər bizim presedent hüququmuzda belə presedentlərə rast gəlinməyib.

Heç kimi mübahisələndirmir ki, Azərbaycanın beynəlxalq səviyyədə tanınan əraziləri, o cümlədən Gülüstan üzərində yurisdiksiyası var; burada mübahisə yurisdiksiyanın əhatə sahəsi barədədir. Hökmün 144-cü abzasında Haaqa Qaydalarının 42-ci maddəsinə istinad edilib və ona əsasən, ərazi düşmən ordunun nəzarəti altında olanda, bu nəzarət mövcud olan və tətbiq edilən zaman işğal edilmiş hesab edilir. Əlində olan materiallara istinad edərək Məhkəmə nəticəyə gəlmişdir ki, Gülüstan hər hansı xarici qüvvə tərəfindən işğal edilməyib, nə də bu qüvvənin nəzarəti altında deyil. Mən bununla razılaşa bilərəm, ancaq effektiv nəzarətin həyata keçirməyin mümkün olub olmadığına dair oxşar test Azərbaycanın bu ərazi üzərində tam və funksional yurisdiksiyasının olub olmadığını qiymətləndirən zaman tətbiq edilməlidir.

“Effektiv nəzarət” anlayışı beynəlxalq hüquqda işğalın mövcud olub olmadığını müəyyənləşdirmək üçün lazım olan vəziyyətin və şərtlərin təsvir edilməsi üçün inkişaf etdirilib. Bu səbəbdən bu test davranışın şamil edilməsiylə bağlı olan bir testdir.

Bir neçə beynəlxalq tribunalın hökmləri “effektiv nəzarət” və müəyyən ərazi üzərində gerçək hakimiyyət həyata keçirməyin mümkünlüyü arasındakı bu əlaqəni vurğulamışdırlar (işğal kontekstində). Hüquqi ədəbiyyətda həmçinin vurğulanır ki, “tələb olunan effektiv nəzarət dərəcəsi ərazinin landşaftı, əhalinin sıxlığı və bir sıra digər mülahizələrdən asılı ola bilər” . Aydındır ki, biz yaşayış olan və olmayan ərazilər üzərində “effektiv nəzarətin” eyni dərəcədə olması barədə danışa bilmərik və heç bir əhalinin olmadığı halda biz Azərbaycanın Gülüstan üzərində həyata keçirdiyi və ya keçirə biləcəyi gerçək hakimiyyət yoxdur.

Lord Brown Al-Skeini işində vurğulandığı kimi “…Dövlət öz ərazisi üzərində yalnız real olaraq effektiv nəzarəti həyata keçirən zaman orada Konvensiya hüquqlarını təmin edə bilər… Bu yanaşma baxımında əraziyə nəzarət testinə ictimai hakimiyyəti həyata keçirmək imkanı testi də əlavə edilməlidir, çünki yalnız bu hallarda Dövlət Avropa İnsan Hüquqları Konvensiyasına əsasən mövcud olan öhdəliklərini həyata keçirmək gücündə ola bilər. Başqa sözlərlə desək, Dövlətin belə nəzarəti həyata keçirməyi mümkün olmayanda Konvensiya ümumiləşdirilmiş mənada tətbiq edilə bilməz, çünki öhdəliklər bu cür nəzarəti müəyyən qədər özündə ehtiva edir”.

Bu səbəbdən, mən hökmün 148-ci abzasında göstərildiyi kimi Ilaşcu and Catan işləriylə bağlı olan bundan öncəki presedent hüququnu bu işin unikal hallarına tətbiq etməyi çətin hesab edirəm (ona əsasən Gülüstanın digər Dövlət tərəfindən işğal edilməsi müəyyənləşdirilənə qədər Azərbaycan onun üzərində tam nəzarəti həyata keçirir).

Mən Konvensiyanın hüquqi məkanı daxilində məhdud müdafiəsi olan ərazilərin olmaması ideyasına Məhkəmənin diqqətini çox yaxşı anlayıram. Bu, həm Məhkəmənin, həm də Avropa Şurasının uzun müddətdir mövcud olan mövqeyidir ki, Avropada de fakto qara dəliklərin mövcudluğuna imkan verilməməlidir . Ancaq mən bu hüquqi konstruksiyanı illüziya hesab edirəm və biz qəbul etməliyik bu cür “qara dəliklər mövcuddur – Pridnestrovye, Abxaziya, Cənub Osetiya, Dağlıq Qarabağ və s. Bundan əlavə nisbətən yaxın tarixdə qəbul edilmiş Azemi Serbiyaya qarşı işi üzrə qərarda Məhkəmə qəbul etmişdir ki, bu cür ərazilər de yure də mövcud ola bilər – Kosovo müstəqilliyini elan edəndən sonra “Serbiyanın Kosovada hüquq və azadlıqları təmin etməyə mane olan obyektiv məhdudiyyətlər mövcud olmuşdur”. Məhkəmə “cavabdeh Dövlətin ərizəçiyə olan pozitiv öhdəliklərini” göstərə bilməmişdir. Ərizəçi onun xeyrinə olan hökmün icra edilməməsindən şikayətlənmişdir. Kosovo Konvensiyada tərəf olmadığına görə, belə görünür ki, Konvensiya baxımından “məhdud müdafiə ərazisi” hesab edilə bilər.

Bundan əlavə Stephens Kipr, Türkiyə və Birləmiş Millətlər Təşkilatına qarşı işində ərizəçi BMT qüvvələri tərəfindən nəzarət edilən və Nikosiyada yerləşən bufer zonada olan evinə çıxışın davamlı olaraq verilməməsindən şikayət etmişdir və Məhkəmə ratione personae ilə üst üstə düşmədiyinə görə onu asanlıqla rədd etmişdir və bununla Avropada daha bir “qara dəliyin” mövcudluğunu qəbul etmişdir (adı çəkilən ərazidə 5 kənd yerləşir və orada 8000 insan yaşayıb və ya işləyib).

Gülüstan sülhməramlı qüvvələrin iştirakının olub olmamasından asılı olmayaraq rəsmi “bufer zona” olmasa da, hökmdə də təsvir edildiyi kimi “Azərbaycan və “DQR” qüvvələri arasında təmas xəttidir”. Bu ərazinin “məhdud müdafiəli” olduğunu qəbul etməkdə bir problem olmamalıdır. Əslində biz burada heç hüquqların məhdudlaşdırılması barədə də danışmırıq; bu ərazidə ümumiyyətlə insan yaşamır ki, Konvensiya tərəfindən təmin edilmiş hüquqlardan istifadə etsin, bu baxımdan bu hüquqlara müdaxilə nəzərdə tutula bilməz. Təbii ki, ərizəçi ilə oxşar situasiyalarda olan insanlar hüquq və maraqlarının təminatı ilə bağlı iddia irəli sürə bilərlər, ancaq bu hüquqlar yalnız Dövlətin pozitiv öhdəlikləriylə bağlı ola bilər.

Bu baxımdan 150-ci abzasda qeyd edilən “bu işdəki vəziyyət Assanidze işindəki vəziyyətə daha çox oxşayır” nəticəsi çox yanlışdır. O işdə Gürcü Hökuməti insanların yaşadığı və tam funksional olan Acariya Müxtar Respublikasında öz hakimiyyətini həyata keçirmək məsələsində praktiki çətinliklərlə qarşılaşmışdır. Yuxarıda göstərilən situasiyadan fərqli olaraq Gülüstanda 1994-cü ildən bəri heç kəs yaşamır. Nəticə etibariylə, hüquqi nöqteyi nəzərdən Azərbaycanın onun üzərində yurisdiksiyası mövcuddur, ancaq praktiki mənada bu yurisdiksiya xeyli dərəcədə məhduddur və bir az öncə qeyd edildiyi kimi, özündə yalnız pozitiv öhdəlikləri ehtiva edir. Həqiqətən də, bu, dolayısı ilə Böyük Palata tərəfindən 226-cı abzasda təsdiq edilmişdir. Ona əsasən, “Məhkəmə hesab etmişdir ki, ərizəçinin şikayətinə cavabdeh Hökumətin pozitiv öhdəliklərə riayət edib etməməsi nöqteyi nəzərindən baxması münasib olar”.

Beləliklə, Azərbaycandan pozitiv öhdəliklər baxımından bu iş üzrə nə gözlənilə bilər?

Ilaşcu işində Məhkəmə Moldovanın Konvensiyaya əsasən mövcud olan öhdəlikləri barədə qət etmişdir ki, o, “bu iş üzrə həyata keçirilən tədbirlərin münasib və yetərli olub olmamasını müəyyən etməli olmuşdur. Qismi və tam hərəkətsizliklə qarşılaşan hallarda Məhkəmənin vəzifəsi hər şeyə baxmayaraq minimal səyin hansı dərəcəyə qədər mümkün olmasını müəyyən etmək və onun həyata keçirilməsinə ehtiyac olub olmadığını müəyyənləşdirmək idi”.

Mən düşünürəm ki, ərizəçinin Konvensiya tərəfindən təmin edilmiş hüquqlardan uzun müddətdir istifadə edə bilməməsi məsələsində Azərbaycan və Ermənistan məsuliyyəti paylaşırlar. Sülh danışıqları əhəmiyyətli nəticə əldə edənə qədər Gülüstanın hərbi status kvosu qorunacaqdır. İronikdir ki, Məhkəmənin Azərbaycanın Gülüstan üzərində tam yurisdiksiyasının olduğunu qəbul etməsinə və beləliklə, Azərbaycandan ərizəçinin hüquqlarının davam edən pozuntusuna son qoymaq üçün addımların atılmasını gözləməsinə baxmayaraq, aydındır ki, cavabdeh Hökumət tərəfindən kənddə hər hansı fəallığın olması və kənd üzərində nəzarətin bərpa edilməsinə hər hansı cəhd atəşkəsin qorunmasını və sülh danışıqlarını təhlükə altına ata bilər.

Buna baxmayaraq, ərizəçinin uzun müddətdir öz mülkiyyətinə çıxış əldə edə bilmədiyinə görə Azərbaycandan kompensasiyanın verilməsi ilə bağlı minimal cəhd gözlənilə bilər. İş materiallarından göründüyü kimi cavabdeh Dövlət məcburi köçkün ermənilərin mülkiyyətlərinə çıxışlarının olmamasının kompensasiya edilməsiylə bağlı heç vaxt ciddi bir cəhd göstərməmişdir, buna görə mən bu iş üzrə pozitiv öhdəliklərin pozulmasının lehinə səs vermişəm.

 

HAKİM GYULUMYAN’IN QƏRARLA QİSMƏN RAZILAŞMAMASI BARƏDƏ XÜSUSİ RƏYİ

1. Mən hökmün bəzi hissələrindəki Məhkəmənin əsaslandırılmasıyla razı deyiləm, ancaq Konvensiyanın 1-ci Protokolunun 1-ci maddəsi və Konvensiyanın 8-ci və 13-cü maddələrinə əsasən müəyyən edilmiş pozuntularla bağlı çoxluğun fikriylə razılaşıram. Ancaq mən təəssüf hissiylə Məhkəmənin 14-cü maddəni ayrıca nəzərdən keçirməmək qərarıyla razılaşmamaq məcburiyyətindəyəm. Mən əminəm ki, Məhkəmə fərqli nəticəyə gəlməli və aşağıdakı səbəblərə görə 14-cü maddənin pozuntusunu tanımalıydı.

2. Məhkəmə hökmün 279-cu abzasında müəyyən etmişdir ki, ərizəçinin Konvensiyanın 14-cü maddəsinə əsasən edilən şikayətləri Məhkəmənin Konvensiyanın 1-ci Protokolunun 1-ci maddəsi və Konvensiyanın 8-ci və 13-cü maddələrinə əsasən artıq araşdırdığı şikayətlərlə üst-üstə düşür və beləliklə, hesab etmişdir ki, Konvensiyanın 14-cü maddəsindən başqa məsələ üzə çıxmır.

3. İlk nəzərdən bu yanaşma Məhkəmənin bundan əvvəlki presedent hüququ, konkret olaraq Məhkəmənin Kipr Türkiyəyə qarşı, Xenides-Arestis Türkiyəyə qarşı və Catan və digərləri Moldova və Rusiyaya qarşı işlərində olan yanaşmanın davamı kimi görünür.

4. Ancaq burda əsas məsələ ondan ibarətdir ki, yuxarıda göstərilən işlərdə cavabdeh Hökumətin yurisdiksiyasının müəyyənləşdirilməsi Məhkəmənin əsaslandırmasının əsas tərkib hissəsi olsa da, bu iş üzrə ekstra-territorial yurisdiksiya məsələsi qaldırılmamışdır. Başqa sözlərlə, həmin vaxt Azərbaycan Respublikası qeyd edilən ərazilər üzərində qeyd-şərtsiz suveren yurisdiksiyaya malik idi və bu, işi Kipr Türkiyəyə qarşı və digər işlərdən fərqləndirmişdir.

5. Məhkəmənin bu işi digərlərindən fərqləndirmək və nəticə etibariylə Konvensiyanın 14-cü maddəsinə əsasən ayrıca iş qaldırmaması Məhkəmənin cavabdeh Dövlətin öz vətəndaşlarını bu ərazilərdən etnik mənsubiyyətlərinə görə zorla qovması faktına yetəri diqqət ayırmamağından qaynaqlanması ehtimal edilir. Qeyd etmək yerinə düşərdi ki, cavabdeh Dövlət etnik azərbaycanlı vətəndaşlarına oxşar münasibət göstərməmişdir.

6. Belə halda iddia edilə bilər ki, Məhkəmənin bu iki vəziyyəti fərqləndirə bilməməkdə etdiyi fundamental yanlışlığına izahat cavabdeh Dövlət tərəfindən minlərlə insana qarşı etnik mənsubiyyətlərinə görə ayrıseçkilik münasibətini əsaslandıran işin siyasi-tarixi kontekstinə lazımi diqqət göstərmək istəməməsidir.

7. Dağlıq Qarabaq (ermənicə Artsax) Erməni Dağlığının Şimal-Şərq hissəsində yerləşir. Qədim zamanlardan bəri, o, Ermənistanın vilayəti olmuş və orada əsasən etnik ermənilər məskunlaşmışdır. Bunun aşkar sübutu ondan ibarətdir ki, orada bəziləri eramızın 4-cü əsrinə aid olan minlərlə erməni xristian abidəsi mövcuddur və bu, regional bağlı Strabon, Ptolomey, plutarx, Dion Kassiy və s. şəxslərin işlərində öz əksini tapmışdır.

8. Eramızın 387-ci ilindən sonra Ermənistan Bizans və İran tərəfindən bölünmüşdür. Şərqi Cənubi Qafqaz, o cümlədən Dağlıq Qarabağ İran nəzarətinə keçmişdir. Bu regionun etnik sərhədlərini dəyişməmiş və onlar əsrlər boyu eyni formada qalmışdır. Beləliklə, bu region ermənilər tərəfindən məskunlaşdırılmaqda davam etmişdir.

9. 1805-ci ildə tarixi Artsax torpaqları süni şəkildə “Qarabağ xanlığı” adlandırılmışdır. Şərqi Cənubi Qafqazın bir çox əraziləri kimi, o da Rusiya və İran arasında imzalanmış Gülüstan (1813) və Türkmənçay (1828) müqavilələri nəticəsində Rusiya İmperiyası tərəfindən ilhaq edilmişdir.

10. Rusiya İmperiyasının dağılması Qafqazda yenicə formalaşmış dövlətlərin yenidən təşəkkül tapmasına gətirib çıxarmış və Qarabağ müharibə ərazisinə çevrilmişdir. Rusiya Kommunist Partiyasının Qafqaz Bürosu Millətlər Liqasının 1920-ci ilin dekabr qətnaməsinə məhəl qoymamışdır. O, Ermənistan və Azərbaycan arasında sərhədlərin müəyyən edilməsi üçün populyar mexanizm kimi plebisiti qəbul etməkdən imtina etmişdir. Stalinin birbaşa təzyiqi nəticəsində ermənilər tərəfindən məskunlaşdırılmış Dağlıq Qarabağ və Naxçıvanın Ermənistandan zorakılıqla ayrılması qərarı verilmişdir. 5 iyul 1921-ci ildə Rusiya Kommunist Partiyasının Qafqaz Bürosu Dağlıq Qarabağın Sovet Azərbaycanına birləşdirilməsinə dair siyasi qərar vermişdir.

11. Bu iş üzrə ərizəçilərin məruz qaldığı ayrıseçkilik münasibəti presedentsiz hesab edilə bilməz. Birinci Dünya Müharibəsindən və Rusiya İmperiyasının dağılmasından sonra yaranan qeyri-müəyyən vəziyyətdən istifadə edib, Erməni Soyqırımı (1915) siyasətinin davamı olaraq Türkiyənin silahlı qüvvələri azərbayanlı silahlı qüvvələrlər birləşib 1918-ci ildən 1920-ci ilə qədər yüzlərlər erməni kəndini dağıtmışdırlar. 1920-ci ilin martın 28-də Şuşa (ərazinin paytaxtı) yandırımış və dağıdılmış, onun erməni əhalisi isə məhv edilmişdir.

12. Sovet dövrü ərzində beynəlxalq ictimaiyyətin çağırışlarına baxmayaraq Sovet İttifaqı və Azerbaycan Dağlıq Qarabağın öz müqəddəratını təyin etməklə bağlı istəklərini rədd etmişdirlər. Bu problemi sivil metodla müzakirə etmək cəhdi hər dəfə artan zorakılıq, iqtisadi blokada və erməni əhalisinin hüquqularına total hörmətsizliklə müşaiyət olunmuşdur. Ermənilərə qarşı qətliamlar Dağlıq Qarabağ Respublikasından (DQR) yüzlərlər kilometr kənarda yerləşən müxtəlif Azərbaycan şəhərlərində təşkil edilmişdir: Sumqayıt, Bakı, Kirovabad, sonradan bütün Azərbaycan üzrə. Bu zorakılıq Azərbaycan tərəfindən DQR-ə qarşı qızışdırılmış 1991-1994 müharibəsi ilə davam etdirilmiş. Müharibənin nəticəsində minlərlə şəxs həlak olmuş, Dağlıq-Qarabağın iqtisadiyyatının 80%-i məhv edilmişdir.

13. Etnik ermənilərin Azərbaycan və Sovet silahlı qüvvələri tərəfindən qovulması və qətliama məruz qalması 10 dekabr 1991-ci il tarixli referendumda Dağlıq Qarabağ əhalisinin mütləq əksəriyyəti Azərbaycandan müstəqilliyi səs verəndən sonra daha da zorakı xarakter almışdır. Qeyd edilməlidir ki, müstəqillik o zaman mövcud olan SSRİ qanunvericiliyinə, konkret olaraq “İttifaq respublikalarının SSRİ-dən çıxmasını müəyyənləşdirən qaydalara” (3 aprel 1990-cı il) əsasən elan edilmişdir. Bu qanun milli muxtar ərazilərin respublika SSRİ-dən çıxan zaman hüquqi statuslarını müəyyənləşdirilmə qaydasını təyin etmişdir.

14. Azərbaycan ərazisində yerləşən 4-cü SSRİ ordusunun silahlarından və müharibə materiallarından istifadə edərək Dağlıq Qarabağ xalqına qarşı geniş miqyaslı hərbi əməliyyatlarda iştirak etmişdir. Azərbaycan və mərkəzi Sovet silahlı qüvvələri tərəfindən həyata keçirilən “Üzük” əməliyyatı zamanı 24 erməni kəndinin əhalisi 3 həftəlik müddət ərzində deportasiyaya məruz qalmışdır. Müstəqilliyin lehinə olan referendumdan cəmi 6 ay sonra 1992-ci ilin yayında Azərbaycan DQR ərazisinin təxminən yarısını hərbi işğala məruz qoymuşdur.

15. Elə dövrlər var idi ki, Dağlıq Qarabağ ərazisinin az qala 60%-i işğal altında idi. Paytaxt Stepanakert və digər yaşayış məskənləri, demək olar ki, fasiləsiz hava və artilleriya hücumlarına məruz qalmışdır.

16. Azərbaycanın hərbi hücumunun ilk günlərindən bir çox beynəlxalq qurumlar, o cümlədən Avropa Parlamenti və ABŞ Konqresi Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həllini tapmaq üçün aktiv səylər göstərmişdirlər. Beynəlxalq təşkilatlar tərəfindən qəbul edilmiş sənədlər çox vaxt etnik ermənilərin Azərbaycan silahlı qüvvələri tərəfindən deportasiya, işgəncə və qətliamlara məruz qaldığını vurğulamışdır. Bu dəlillər ağlabatan şübhə yaratmadan sübut edir ki, Azərbaycanın hərəkətləri ermənilərin yalnız Dağlıq Qarabağda deyil, həm də ermənilərin tarixən əhalinin əhəmiyyətli hissəsini təşkil etdiyi Azərbaycanın böyük şəhərlərində də ayrıseçkiliyə və etnik təmizləməyə məruz qoymuşdur.

17. 7 iyul 1988-ci ildə Avropa Parlamenti 1988-ci ilin fevralında baş vermiş faciəvi hadisələrə istinad edərək Sumqayıt qətliamını pisləyən qətnamə qəbul etmişdir. Qətnamə Azərbaycanda yaşayan ermənilərin həyatını təhlükəyə atan pisləşən siyasi vəziyyətin olmasını tanımış və erməni nümayiş iştirakçılarına qarşı istifadə edilən zorakılığı pisləmişdir. O, həmçinin Azərbaycanda yaşayan 500000 erməninin təhlükəsizliyini təmin etmək və ermənilərə qarşı poqromlarda iştirak etməkdə və ya onu qızışdırmaqda təqsirli bilinmiş şəxslərin Sovet qanunvericiliyinə əsasən cəzalandırılması üçün Sovet rəhbərliyinə müraciət etmişdir. 18 yanvar 1990-cı il tarixdə Avropa Parlamenti Ermənistan və Dağlıq Qarabağa qarşı blokadanın dərhal aradan qaldırılmasına çağıran daha bir qətnamə qəbul etmişdir.

18. 1989-cu ildə ABŞ Senatı ümumən Dağlıq Qarabağ xalqının fundamental hüquq və istəklərinə və konkret olaraq Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin sülh yolu ilə ədalətli həllinə Amerikanın dəstəyini ifadə edən qətnamə qəbul etmişdir (S.J. Res. 178).

19. 24 oktyabr 1992-ci il tarixli Amerika Birləşmiş Ştatları Azadlığa Dəstək Aktının 907-ci düzəlişi “Azərbaycan Hökuməti Ermənistan və Dağlıq Qarabağa qarşı blokadanı və güc istifadəsini aradan qaldırmağa yönəlik aşkar addımlar atana qədər” Birləşmiş Ştatların Azərbaycan Hökumətinə hər hansı birbaşa yardımını qadağan edir. Bununla, Azərbaycan yardımın qadağan edildiyi yeganə keçmiş Sovet Respublikası olmuşdur.

20. Azərbaycan hücum əməliyyatlarının dayandırılmasına dair bu cür tələblərə məhəl qoymamış və Dağlıq Qarabağa hücumlara onun bombalanmasına davam etmişdir. Şübhə yoxdur ki, əvvəl də, indi də onların məqsədi Dağlıq Qarabağ ərazini etnik təmizləməyə məruz qoymaq olub. Mən bu məqamı nümayiş etdirən Azərbaycan mənbələrindən yalnız bir sitatı təqdim etmək istəyirəm – Azərbaycanın keçmiş Prezidentinin bəyanatı: “Azerbaycanın ərazi bütövlüyünü qorumaq üçün biz Qarabağa çox diqqət yetirdik. Təbii ki, bəzi diletantlar məni buna görə ittiham etmişdirlər. Mən bunu ilk növbədə öna görə etdim ki, Dağlıq Qarabağ azərbaycanlı əhali tərəfindən məskunlaşdırılmalı idi. İkinci səbəb ermənilərə bu məsələni qaldırmaq imkanını verməmək idi”. Bu, Azərbaycanın Prezidenti H.Əliyevin 24 yanvar 2001-ci ildə parlamentdə münaqişənin həlli ilə bağlı dinləmələr zamanı etdiyi çıxışdandır.

21. Azərbaycan tərəfindən Konvensiyanın ratifikasiya edilməsindən sonra da ermənilərə qarşı etnik ayrıseçkiliyin davam etməsi İrqi Ayrıseçkiliyin Aradan Qaldırılımasına dair Komitə tərəfindən də (CERD-in yekun mülahizələri: Azerbaijan, UN Doc. CERD/C/AZE/CO/4 (14 aprel 2005), Avropa Şurasının İrqçilik və Dözümsüzlük Əleyhinə Avropa Komissiyası (ECRI) Azərbaycanlı bağlı hər üç hesabatında da (müvafiq olaraq, 28 iyun 2002, 15 dekabr 2006 və 23 mart 2011-ci il tarixlərdə qəbul edilmişdir), və Milli Azlıqların Müdafiəsinə dair Çərçivə Konvensiya ilə əlaqədar Məsləhətçi Komitə tərəfindən də (Azərbaycanla bağlı rəy, ACFC/INF/OP/I (2004)001 (22 may 2003); Azərbaycanla bağlı ikinci rəy, ACFC/OP/II (2007)007 (9 noyabr 2007)) qəbul edilmişdir. ECRI bəyan etmişdir ki, “o, dəfələrlə bu ölkədə Dağlıq Qarabağ münaqişəsi barədə edilən sərt bəyanatlar və Azərbaycanın yurisdiksiyası altında yaşayan ermənilərin gündəlik həyatlarında qarşılaşdıqlar ayrıseçkilik arasında əlaqəni müəyyən etmişdir” və hesab edir ki, “bu gün hər zamankından daha çox Azərbaycan hakimiyyəti tərəfindən bu insanların qorxusuz yaşaması üçün əhəmiyyətli səylər göstərilməlidir”. Təəssüf ki, Məhkəmə bu çağırışa məhəl qoymamışdır.

22. Konvensiyanın bir pozuntusunun müəyyən edilməsi Məhkəməni Konvensiyanın başqa mümkün pozuntularının araşdırılmasından həmişə azad etmir. Bu baxımdan mən düşünürəm ki, Məhkəmə Konvensiyanın 14-cü maddəsinə əsasən olan ayrıca məsələni rədd etməklə səhv etmişdir və Konvensiyanın 14-cü maddəsinin pozuntusuna gətirib çıxarmış bütün halları araşdırmalıydı.

 

HAKİM HACIYEVİN QƏRARLA RAZILAŞMAMASI BARƏDƏ XÜSUSİ RƏYİ

Bu mövqedə əksəriyyətin mövqeyilə hansı səbəblərdən razılaşmadığımı göstərmək istəyirəm.

İlk öncə onu qeyd etmək istəyirəm ki, Gülüstan Azərbaycanlılar üçün tarixi yerdir. Bu kənddə Rusiya İmperiyası və İran arasında 1813-cü ildə Gülüstan müqaviləsi kimi tanınmış müqavilə imzalanmışdır. Bu müqaviləyə əsasən, Şimali Azərbaycan xanlıqları, o cümlədən Qarabağ xanlığı Rusiya İmperiyasının tərkibinə daxil edilmişdir. 1960-cı illərdə Sovet hökuməti tərəfindən təqiblərə məruz qalan Azərbaycan şairi Bəxtiyar Vahabzadə “Gülüstan” şeirində bu hadisə ilə bağlı ikiyə bölünmüş xalqın taleyini təsvir etmişdir. Bu qısa tarixi ekskursu ona görə edirəm ki, Azərbaycanın bu tarixi yeri dağıtmaq kimi niyyətinin olmadığını göstərim.

Müvafiq olaraq, hökmün 32-ci abzasında təsvir edilən addımlar erməni əhalisinə qarşı atılmamışdır. Ərizəçilərə əsasən erməni əhalisi orada çox rahat şəraitdə yaşamış, ancaq Sovet hökuməti bu addımları orada məskunlaşan qiyamçıları məhv etmək üçün atmışdır. Qarabağdan olan minlərlə digər insan kimi ərizəçi də münaqişənin qurbanı olmuşdur və təbii olaraq mənim fərqli mövqeyim onun tərəfindən yaşanılan və barəsində 2005-ci ilin aprelində Məhkəməyə təqdim edilmiş Çıraqov və digərləri Ermənistana qarşı işinə cavab olaraq 2006-cı ilin avqustunda Məhkəmə şikayət etmiş çətinlikləri gözardı etmək olmamışdır.

Şikayətin zəifliyi artıq kommunikasiya mərhələsində çox aşkar görünürdü. Bu səbəbdən hökmdən də göründüyü kimi, Məhkəmə öz mövqeyini əsasıandırmaqda ciddi çətinliklər çəkmişdir. Onun əsaslandırılması heç inandırıcı gəlmir. Bundan əlavə, iki fərqli işə eyni vaxtda baxılması xoşagəlməz görünür, çünki Məhkəmənin aqressor və qurban arasında müəyyən baxımdan bərabərlik işarəsi qoyduğu anlaşıla bilər. Bu xoşagəlməz təəssüratdan Ermənistan bu işdə iştirak etsəydi yayınmaq olardı, ancaq Məhkəməyə Ermənistanın barəsində şikayət edilən pozuntularda məsuliyyətini nəzərdən keçirməyə mane olmuşdurlar.

İlk öncə onu qeyd edim ki, tərəflər razılaşırlar ki, Gülüstan Azərbaycanın dünya tərəfindən tanınmış əraziləri daxilindədir. Bundan suallar yaranır: erməni silahlı qüvvələrinin suveren dövlətin ərazisində nə işləri var ki, onlar orada kəndə girişi bir tərəfdən bağlayıblar və ətraf əraziləri minalayıblar? Azərbaycan ordusu kəndin digər tərəfind yerləşib və kəndə girişə Azərbaycan ordusu tərəfindən nəzarət edilir. İlk baxışdan, bu iş Məhkəmə tərəfindən artıq baxılmış digər işlərə oxşaya bilər, ancaq, bu, yalnız ilk baxışdan belədir. Doğrudur ki, Məhkəmə yurisdiksiya və effektiv nəzarətin müəyyənləşdirildiyi kriteriyaları inkişaf etdirib və ilk baxışda onlardan bəziləri, məsələn, Ilaşcu, Assanidze və s. işlərdə istifadə olunan kriteriyalar bu iş üzrə də xeyirli və tətbiqedilən ola bilər. Ancaq, bu, yalnız ilk baxışdan belədir. Əslində bu iş Məhkəmənin Konvensiyanın 1-ci maddəsinə əsasən pozuntunun baş verdiyi ərazi üzərində effektiv nəzarət məsələsini nəzərdən keçirməyə çağrılan bundan əvvəlki işlərdən fərqlənir. Boşaldılmış kənd, hər iki tərəfdən düşmən ordular tərəfindən əhatələnmiş və kənarları boyu minalanmıç, diplomatların dili ilə desək Təmas Xətti və ya atəşkəs xətti və ərizəçi öz vətənində olduğuna görə Ermənistan hakimiyyətinə sual ünvanlaya bilər ki, erməni silahlı qüvvələri onun doğulduğu yerə girişi nəyə görə bağlayıblar və digər suveren Dövlətin ərazisində nə işi var və ya ən azı hər iki Dövlətin hərəkətlərindən şikayətlənə bilər. Ancaq bunlar ritorik suallardırlar…

Mən burada bu iş üzrə vacib olan bir hüquqi sual olan ən vacib suala diqqət yönəldəcəm: Azərbaycanın Gülüstan üzərində effektiv nəzarəti varmı. Beynəlxalq hüquqda iki düşmən ordunun hərbi mövqeləri arasında yerləşən atəşkəs xətti üzərində yerləşən ərazilərlə bağlı hansısa spesifik qaydalar mövcud deyil. Məhkəmə Banković və digərləri Belçika və digərlərinə qarşı işində (qərar) ([BO], no. 52207/99, AİHM 2001-XII) üumi beynəlxalq hüquq nöqteyi nəzərindən Konvensiyanın 1-ci maddəsində qeyd olunan “onların yurisdiksiyası daxilində” sözləri Dövlətin səlahiyyət yurisdiksiyasının əsasən ərazi xarakterli olması kimi anlaşılmalıdır, ancaq, bu, həm də o deməkdir ki, yurisdiksiya normalda Dövlətin bütün ərazisi üzərində icra edilməlidir.

Bu prezumpsiya müstəsna hallarda məhdudlaşdırıla bilər, xüsusən, Dövlətə ərazisinin bir parçası üzərində nəzarəti həyata keçirmək imkanı verilmirsə. Bu, barəsində danışılan ərazi üzərində effektiv nəzarət həyata keçirən digər Dövlətin silahlı qüvvələri tərəfindən işğalın nəticəsində (bax Loizidou Türkiyəyə qarşı və Kipr Türkiyəyə qarşı), müharibə və ya qiyam nəticəsində və ya xarici Dövlətin barəsində danışılan Dövlətin ərazisində separatist Dövlətin yaradılmasını dəstəkləməyi nəticəsində baş verə bilər. Məhkəmə həmçinin qeyd etmişdir ki, bu cür müstəsna halın mövcudluğuna qərar vermək üçün Məhkəmə Dövlət hakimiyyətinin öz ərazisi üzərində effektiv nəzarətini məhdudlaşdıran bütün obyektiv hallardı araşdırmalı, digər tərəfdən isə Dövlətin özünün davranışını nəzərdən keçirməlidir.

Razılığa Gələn Dövlətlərin Konvensiyanın 1-ci maddəsinə əsasən götürdüyü öhdəliklərə təmin edilmiş hüquq və azadlıqlara müdaxilədən imtina vəzifəsindən əlavə öz ərazisi daxilində bu hüquq və azadlıqların təminatı üçün müvafiq addımların atılmasıyla bağlı pozitiv öhdəliyi də aiddir (bax Z. və digərləri Birləşmiş Krallığa qarşı [BP] no. 29392/95, § 73, AİHM 2001-V). Bu öhdəliklər hətta Dövlətin hakimiyyətinin icrası məhdud olan zaman da qalır. Bu prinsipləri nəzərə alaraq Məhkəmə müəyyən etmişdir ki, Moldova Dnestryanı regionu üzərində effektiv nəzarətə malik olmasa da, hələ də Konvensiyanın 1-ci maddəsinə əsasən pozitiv öhdəliyə malik olmuşdur.

Ancaq mən Hakim Sir Nicolas Bratza’nın Ilaşcu və digərləri Moldova və Rusiyaya qarşı işi üzrə qismən fərqli mövqeyinə (buna hakimlər Rozakis, Hedigan, Thomassen və Panţîru da qoşulmuşdur) istinad etmək istəyirəm. Bu mövqeyə əsasən barələrində qərar veriləcək əsas suallar aşağıdakılardır: (i) bu, ərizəçilərin bütov müddət ərzində Dövlətin ərazisindən kənarda olmasına baxmayaraq, ərizəçilərin Rusiya Federasiyasının “yurisdiksiyası” daxilində olduğu hesab edilən müstəsna haldırmı və (ii) Moldovanın ərazisi daxilində olduğuna görə ərizəçilərin onun “yurisdiksiyası” daxilində olduğunu hesab etməklə bu ölkə məsuliyyətə cəlb edilirmi və yaxud, müstəsna hal olaraq Moldovanın yurisdiksiyası daxilində olduqları prezumpsiyası rədd edilmişdirmi. Müəllifin rəyinə əsasən, hər iki sual qarşılıqlı şəkildə bağlı olmuşdur və bu, Məhkəmə hökmündə regionun vəziyyətiylə və regionla bağlı faktoloji vəziyyətin diqqətli analizindən sonra aydın görünmüşdür. Bundan əlavə, çoxluğun nəticəsini analiz edən zaman müəllif müəyyən etmişdir ki, o, çoxluqla razılaşmır və o mövqeni qəbul etmişdir ki, Dövlətin separatçı administrasiyanın qanunsuz işğalı səbəbindən işğal edilmiş ərazisində yaşayan insanlar üzərində hakimiyyətinin və nəzarətinin həyata keçirə bilməməsi həmin Dövlətin Konvensiyanın 1-ci maddəsinin müstəqil mənası əsasında “yurisdiksiyasının” daxilində olmasına mane olmur, çünki Dövlətin bu anlayışda göstərilən “hüquq və azadlıqların hamı üçün təmin edilməsinə” gücü var idi. Hakim Bratza eyni zamanda Məhkəmənin əksəriyyətinin gəldiyi o nəticəni də qəbul edə bilməmişdir ki, “belə faktoloji vəziyyətdə həmin ərazidə olanlar bu Dövlətin yurisdiksiyası daxilində qalmağına baxmayaraq, bu “yurisdiksiyanın” əhatəsi kiçilmişdir, ancaq Dövlətin onun ərazisində yaşayn hər kəsə Konvensiyanın verdiyi hüquqları təmin etməyə dair pozitiv öhdəliyi var”. Müəllif müəyyən etmişdir ki, Ilaşcu işi kontekstində “Dövlətin pozitiv öhdəlikləri” anlayışının istifadəsi və hökmdə Məhkəmənin bu öhdəliklərlə bağlı olan 1-ci maddəyə əsasən olan presedent hüququna əsaslanması aldadıcıdır və kömək etmir. Hakim Bratza haqlı şəkildə vurğulamışdır ki, “ümumi maraqlar və fərdin maraqları arasında ədalətli balansın tapılması və prioritet və resurslarla bağlı ediləcək seçimlərə istinad edən bu presedent hüququ Dövlətin bütün ərazisi üzərində tam və effektiv nəzarətə malik olduğu və həmin ərazidə yaşayan bütün şəxslərin şübhəsiz olaraq həmin Dövlətin “yurisdiksiyası” daxilində yaşadıqları faktoloji kontekstdə inkişaf etdirilmişdir”. Onun fikrincə, Məhkəmənin əsaslandırması fundamental olaraq fərqli kontekstə tətbiq oluna bilməz. Bu konteksdə Dövlətə onun nəzarətindən kənarda olan hallara görə öz ərazisi üzərində iradəsini tətbiq etməyə maneələr olunurdu və bu konteksdə əsas məsələ Konvensiyanın maraqları baxımından həmin ərazidə yaşayan fərdlərin Dövlətin “yurisdiksiyası” daxilində olub olmamasıydı.

Bu işin faktlarına qayıdaq. Məhkəmə onların əsasında nəticəyə gəlmişdir ki, Konvensiyanın 1-ci maddəsinin mahiyyəti çərçivəsində iddia edilən pozuntular Azərbaycanın “yurisdiksiyasının” daxilindədir və onlar cavabdeh Dövlət məsuliyyəti yaratmağa yetərlidir.

İlk növbədə onu qeyd etmək istərdim ki, Məhkəmənin qəbul etdiyi kimi Gülüstan Azərbaycan və Ermənistan silahlı qüvvələrinin təmas xətti üzərində yerləşir (bax abzas 142). Coğrafi olaraq bu kənd erməni silahlı qüvvələri tərəfindən işğal edilən Azərbaycan ərazilərinin şimalında, İncəçay çayından keçən Təmas Xəttinin düz sərhədində yerləşir. Çayın şimal sahilində Azərbaycanın silahlı qüvvələrinin mövqeləridir, cənubunda isə erməni silahlıları məskunlaşıblar. Gülüstan tamamilə boşaldılmış, onun ətrafı hər iki tərəfdən minalanmışdır. Atəşkəs pozuntuları mütəmadi baş verir. Bu iş üzrə həm Azərbaycanın, həm də Ermənistanın razılaşdığı qeyri adi məqam ondan ibarətdir ki, ərizəçinin mülkiyyətə sahib olduğunu iddia etdiyi Gülüstan kəndi Təmas Xəttinin üzərində yerləşir. Həm Azərbaycan, həm də erməni xəritələri bunu göstərir. Tərəflərdən heç biri əksini iddia etmir. Yeganə mübahisə kəndin ətrafında yerləşən qüvvələrin dəqiq mövqeyi ilə bağlı olmuşdur. Bu məsələ kənd üzərində effektiv nəzarətlə bağlı suala cavab vermək üçün çox əhəmiyyətlidir. Bu sualı araşdırmağa başlayan qədər aşağıdakı ümumi məlumat nəzərə alınmalıdır. Təmas Xətti 1994-cü ilin mayında imzalanan Bişkek Protokolu tərəfindən dondurulan 1992-1994-cü illər müharibəsinin sonunda mövcud olan atəşkəs xəttini əks etdirir. Bununla bağlı Məhkəmənin üzərinə düşən iş Məhkəmə tərəfindən artıq baxılan Ilaşcu və ya digər işlərdə olduğu kimi aşkar olaraq Razılığa Gələn Dövlətin səlahiyyət yurisdiksiyası çərçivəsində olan ərazinin yurisdiksiyasını, digər Razılığa Gələn Dövlətin aşkar effektiv nəzarəti altında olan ərazinin vəziyyətini nəzərdən keçirmək yox, atəşkəs xətti üzərində yerləşən kiçik bir əraziyə qiymət vermək olmuşdur. Praktikada Təmas Xətti tərəflərin hərbi qüvvələrinin yerləşməsindən və minalardan geniş istifadədən yaranır. Kənddə hər hansı mülki şəxsin yaşamasından bəri xeyli müddət keçib. Təmas Xətti, o cümlədən Gülüstan ərazisi üzərindən daimi qarşılıqlı atışma halları olur.

İndi isə mən Məhkəməyə əsasən, Azərbaycanın ərazi üzərində effektiv nəzarətinin olduğu barədə nəticəyə gəlmək üçün kifayət edən dəlil barədə fikirlərimi demək istəyirəm. Qeyd etmək istərdim ki, bu tipli işlərdə xüsusi halları nəzərə alaraq, Məhkəmə birinci instansiya məhkəməsi kimi hərəkət etməlidir. Bu isə öz növbəsində Məhkəməyə onun tələblərini, məsələn, Nachova və digərləri Bolqarıstana qarşı işində ([BP], nos. 43577/98 və 43579/98, AİHM 2005 VII) formulə edilən tələbləri nəzərə alaraq, dəlillərin etibarlılığını və inandırıcılığını araşdırmağa imkan yaradır.

Buna görə, bu iş üzrə ərizəçi və üçüncü tərəf tərəfindən təqdim edilən dəlilin etibarlı olmaması aşkar olmuşdur: dağılmış evlərin arasında gəzən şəxs, hər hansı orduya məxsus olan uniforması və ya fərqlənmə nişanı olmayan şəxs və ya dağılmayan azsaylı evlərdən birində kimin atəş yaratdığını bilmədən bəzi evlərin bacalarından çıxan tüstü kimi “dəlillər”. Təəssüf ki, Məhkəmə hökmün 137-ci abzasında 2008-ci ildə təqdim edilmiş DVD-lərdə olan bu dəlillərə istinad etmişdir. Aydındır ki, bu materiallar heç nəyi sübut etməmişdir, buna görə də hökmün sonrakı hissələrində Məhkəmə Azərbaycanın kəndin özündə olan hərbi mövcudluğunu sübut edən nəsə tapmaq ümidiylə “Geospatial Texnologiyalar və İnsan Hüquqları Proqramına” (AETA) istinad etmişdir. Mənim fikrimcə, bu da heç bir dəlil gətirməmişdir, baxmayaraq ki, Məhkəmə bunu eyni abzasda dəlil kimi qiymətləndirmişdir. Buna görə də, mənim fikrimcə, AETA-nın hesabatının nəticələri, konkret olaraq 12-ci şəkil aydın şəkildə göstərir ki, kəndin içində və ya kəndə çox yaxın yerdə səngərlər mövcuddur. AETA-nın nümayəndələri iddia etmirlər ki, səngərlər Gülüstanda yerləşir. Onlar sadəcə deyirlər ki, Gülüstanın içində və ya arxasında. Əgər AETA-nın hesabatının bütün elementləri hökmün 137-ci abzasında təqdim və təfsir edildiyi kimi birgə götürülsə, onlar ziddiyyətli olacaqlar, çünki iddiaya görə səngərlər 2005-ci və 2009-cu illərə aid olan şəkillərdə görünür, 2012-ci ilə aid şəkildə isə istifadə edilmədiyinə görə o qədər də aydın görünmür. Bundan əlavə, onlar qeyd etmişdirlər ki, ərazi ümumən məskunlaşmamışdır. Müvafiq olaraq, hesabat səngərlərin kənddə olduğunu, kənddə hərbi qüvvələrin olmasını və ya səngərlərin istifadə edilməsini iddia etmirsə, Azərbaycanın kənddə hərbi mövcudluğuna dair iddia irəli sürülə bilərmi? Xüsusən, Məhkəmənin “AETA-nın hesabatından belə nəticə çıxır ki, … səngərlər 2009 və 2012-ci illər arasında müddətdə istifadəsiz olduqlarına görə hal-hazırda o qədər də aydın görünmür” müşahidəsini nəzərə alaraq. Əgər səngərlər 2012-ci ildə faydasız hala gəlmişdirlərsə, bu o deməkdir ki, onlardan istifadə olunmamışdır.

Müvafiq olaraq, mənim fikrimcə, Azərbaycanın Gülüstan üzərində effektiv nəzarətə malik olmasına dair heç bir sübut yoxdur. Əks nəticəyə gəlsək, o zaman hesab edilməlidir ki, digər dövlətin ərazilərinin bir qismini işğal edən Ermənistanın da bu ərazi üzərində effektiv nəzarətə malikdir. Təsdiqlənmişdir ki, davam edən atışmalara görə heç bir mülki şəxs kəndə girə bilmir və kənd tamamilə boşaldılıb və hər tərəfdən minalanıb və buna görə mən belə nəticəyə gəlirəm ki, tərəflərdən heç biri kənd üzərində effektiv nəzarətə malik deyil. İş materiallarından aydın görünür ki, Gülüstan de facto “heç bir tərəfə aid olmayan torpaqdır”. Təkrar edirəm ki, bu, hazırki işi Məhkəmənin yurisdiksiya və effektiv nəzarətlə bağlı sualla əlaqədar qərar verdiyi digər işlərdən fərqləndirən cəhətdir. Bu, tamamilə yeni situasiyadır və Məhkəmədən ilk dəfə iki düşmən tərəfin təmas xətti üzərində yerləşən “heç bir tərəfə aid olmayan torpaqla” bağlı suala cavab soruşulmuşdur və Məhkəmə yeni hüquqi vəziyyəti həll etməli olmuşdur. Bir tərəfdən, bu, Azərbaycanın dünya tərəfindən qəbul edilmiş ərazisidir və aydındır ki, Konvensiyanın hüquqi məkanı çərçivəsində hər hansı məhdud müdafiəli ərazi olmamalıdır. Konvensiya tələb edir ki, Dövlət Konvensiya tərəfindən təmin edilmiş hüquq və azadlıqları öz yurisdiksiyası daxilində olan hamıya təmin etsin.

Digər tərəfdən faktlara rəğmən effektiv nəzarətin tərəflərin birində olmalı olduğuna dair nəticə beynəlxalq hüquqa əsaslanmır və “effektiv” nəzarət ifadəsinin özünə ziddir. Əslində bu iş heç bir tərəfdən yurisdiksiyanın klassik modelini xatırlatmır və pozitiv öhdəliyin ilkin şərti effektiv nəzarət mövcud deyilsə, o zaman hər hansı pozitiv öhdəlikdən söhbət gedə bilməz. Hökmün 140-cı abzasında Məhkəmə təsdiq edir ki, “Dövlətin öz ərazisində pozitiv öhdəlikləri dair məsuliyyətinin məhdudlaşdırılması digər Dövlət və ya separatist rejimin effektiv nəzarəti həyata keçirdiyi ərazilərdə qəbul edilə bilər”. Gülüstan kəndinin digər tərəfində işğalçı erməni qüvvələrinin olması təkcə kəndə çıxışı bağlamır, həm də Azərbaycanın bu ərazi üzərində effektiv nəzarəti istisna edir, bu isə Azərbaycanı pozitiv öhdəliklərindən azad edir.

Ilaşcu işində Məhkəmə Konvensiyanın ratifikasiya edilməsindən sonra Moldovanın separatist rejimlə əlaqəyə girib ərizəçilərin Konvensiyaya əsasən müdafiə olunan hüquqlarını təmin etmək üçün müəyyən addımlar atmağa məcbur olduğunu nəzərə almışdır və nəticəyə gəlmişdir ki, barəsində şikayət edilən və 2001-ci ilin mayından sonra baş vermiş hərəkətlərlə bağlı müsbət öhdəliklərindən azad ola bilməməsinə görə Moldovanın Konvensiyaya əsasən məsuliyyəti mövcud olmuşdur. Məhkəmə həmçinin müəyyən etmişdir ki, Moldova hakimiyyətinin “Moldovanın yurisdiksiyası daxilində olan və beləliklə, beynəlxalq səviyyədə tanınmış sərhədləri daxilində yaşayanların Konvensiya tərəfindən təmin edilən hüquq və azadlıqlarını müdafiə etmək üçün … diplomatik, iqtisadi, hüquqi və digər addımlar atmaq” öhdəliyi qalmışdır. Bu tələblər Azərbaycana tətbiq olunardısa, “barəsində danışılan Dövlət Konvensiyada təsbit olunmuş hüquq və azadlıqlardan istifadənin təminatı üçün xarici Dövlətlər və beynəlxalq təşkilatlarla əlaqədar mümkün bütün hüquqi və diplomatik vasitələrdən istifadə etməlidir”.

Ilaşcu hökmünün 332-ci abzasında qeyd edildiyi kimi, “Dövlətin pozitiv öhdəliklərinin miqyasını müəyyənləşdirərkən ümumi maraqlar və şəxsi maraqlar arasında ədalətli balansın təmin edilməsinə, Razılığa Gələn Dövlətlərdə olan vəziyyətin fərqliliyinə və addımların prioritetlər və resurslar baxımından atılmasına diqqət yetirilməlidir. Bu öhdəliklər qeyri-mümkün və proporsional olmayan yükün qoyulması istiqamətində də təfsir edilməməlidir.”

Bu baxımdan Ilaşcu işində müəyyən edilən pozitiv öhdəliklərə uyğun atılan addımlar “münasib və yetərli” olmalı və Məhkəmə onu “minimal cəhd” nöqteyi nəzərindən yoxlamalıdır. Dövlətin ərazisinin bir hissəsi üzərində iradəsinin həyata keçirə bilməməsinin onun pozitiv öhdəlikləri ilə üst üstə düşüb düşməməsi Məhkəmə tərəfindən hər iş üzrə ayrı-ayrı qiymətləndirilməlidir. Ancaq araşdırma hesabatında göstərilənə əsasən, bu öhdəliklərdən bəziləri Məhkəmə tərəfindən Ilaşcu işində müəyyən edilmişdir. Bu öhdəliklərin bəzilərinin ümumi təbiəti var və onlar Dövlətin ümumi siyasəti və davranışıyla bağlıdır, digərləri isə fərdi xarakterlidir və ərizəçinin vəziyyətinə aiddir.

Ilaşcu hökmünun 339-cu abzasında bildirilidiyi kimi öz ərazisinin bir hissəsi üzərində nəzarətini həyata keçirə bilməyən Dövlət 1) mübahisəli ərazi üzərində suverenliyini bərpa etmək, 2) separatist rejimi dəstəkləməmək və 3) suveren ərazisinin bir hissəsi üzərində nəzarəti bərpa etmək kimi addımlar atmalıdır. Mənim fikrimcə, cavabdeh Dövlət nəinki Gülüstan, bütün işğal edilmiş əraziləri üzərində suverenliyini bərpa etmək üçün bütün addımları atır, separatçı rejimi dəstəkləmir və beynəlxalq ictimaiyyəti də bu mövqedən çıxış etməyə də suveren Dövlətin hüquqlarına hörmət etməyə çağırır və bütün vasitələrlə öz ərazisi üzərində nəzarətini bərpa etməyə çalışır.

Bununla bağlı mən artıq qəbuledilənlik mərhələsində və cavabdeh Hökumətin sonrakı təqdimatlarında verilən məlumata istinad etmək istərdim. Bu təqdimatlarda Azərbaycanın Dağlıq Qarabağın və ətraf rayonlarının Ermənistan tərəfindən qanunsuz işğalına davamlı olaraq müxalif mövqedə olduğu təsdiqlənmişdir. Azərbaycanın öz işğal edilmiş ərazisi üzərində nəzarəti bərpa etmək cəhdləri ATƏT-in Minsk prosesinə və Birləşmiş Millətlər Təşkilatının davam edən səylərinə dəstəyi ilə nümayiş etdirilir. Sonuncu ilə bağlı onu qeyd etmək olar ki, Baş Assambleya 2004-cü ildə gündəliyinə “Azərbaycanın işğal edilmiş ərazilərində vəziyyət” adlanan bir mövzu əlavə etmək qərarına gəlmişdir. Bununla bağlı qeyd etmək olar ki, Baş Assambleya Azərbaycan Respublikasının beynəlxalq səviyyədə qəbul edilmiş sərhədlərinin ərazi bütövlüyünə və onun suverenliyinə davamlı hörmət və dəstəyini iki qətnamənin (7 sentyabr 2006-cı il tarixli 60/285 və 25 aprel 2008-ci il tarixli 62/243) qəbul edilməsiylə təsdiqləmişdir. Proses ATƏT çərçivəsində davam etməkdədir. Minsk prosesi 1992-ci ildə başlamışdır və Azərbaycan münaqişənin sülh yolu ilə həlli üçün davamlı və ardıcıl cəhdlər etməkdədir. Minsk Qrupunun üç həmsədri tərəfindən təqdim edilən Baza Prinsipləri (həmçinin “Madrid Prinsipləri” də adlanırlar) Dağlıq Qarabağ ətrafında olan ərazilərin Azərbaycan nəzarətinə qaytarılmasına; təhlükəsizlik və öz müqəddəratını təyin etmə prinsiplərini təmin etməklə Dağlıq Qarabağa müvəqqəti statusun verilməsinə; Ermənistanla Dağlıq Qarabağı birləşdirən dəhlizə; hüquqi məcburiyyəti olan plebisit vasitəsiylə Dağlıq Qarabağın yekun hüquqi statusunun gələcəkdə müəyyənləşdirilməsinə; məcburi köçkünlərin və qaçqınların keçmiş yaşayış yerlərinə qayıtmaq hüququna; və sülhməramlı əməliyyatı özündə ehtiva edən beynəlxalq təhlükəsizlik qarantiyalarına çağırmışdır. Azərbaycan həmsədrlər tərəfindən təşkil edilən Azərbaycanın və Ermənistanın Xarici İşlər Nazirlərinin və Prezidentlərinin mütəmadi görüşlərində iştirak edir. Azərbaycan işğal edilmiş ərazilər üzərində nəzarəti bərpa etmək üçün ən yaxşı vasitə kimi bu prosesə hərtərəfli dəstək göstərmişdir. Bu müzakirələrdə Azərbaycan açıq bildirmişdir ki, o, Dağlıq Qarabağa Azərbaycan daxilində “ən yüksək statuslu özünü idarə” verməyə hazırdır.

Azərbaycan heç zaman müvafiq separatçı qüvvələr tərəfindən yaradılmış rejimi dəstəkləməmiş və öz nəzarətini bərpa etmək üçün mümkün olan bütün siyasi, hüquqi və digər addımları atmışdır. Ilaşcu işindən fərqli olaraq Azərbaycan separatçı rejimlə hər hansı kontaktlardan yayınır.

Ilaşcu işində Məhkəmə dəqiqləşdirmişdir ki, ən münasib addımları müəyyənləşdirmək Məhkəmənin işi deyil, onun işi yalnız suveren Dövlətin bu cür nəzarəti bərpa etmək üçün lazım olan konkret hərəkətlər və addımlarla ifadə olunan iradəsini nəzərdən keçirməkdir. Mənim fikrimcə, bu o deməkdir ki, bu öhdəliklər hər işin halları prizmasından araşdırılmalıdır. Yuxarıda göstərilən faktorların hamısı göstərir ki, Azərbaycan bütün mümkün addımları atmağa davam edir və beləliklə, ümumi xarakterli pozitiv öhdəliklərə tam riayət etmişdir.

Konkret bir ərizəçiyə qarşı olan vəzifələrlə bağlı isə Ilaşcu, Ivantoc və Catan kimi işlərdə presedent hüququnda olan bu tipli pozitiv öhdəlik müəyyən edilmişdir. Bu öhdəliklər ərizəçinin taleyinin 1) siyasi və diplomatik və 2) praktiki və texniki vasitələrlə və 3) ərizəçinin hüquqlarını müdafiə etmək üçün lazım olan müvafiq hüquqi addımların atılmasıyla həll etməkdən ibarətdir.

Bununla bağlı qeyd edilməlidir ki, Məhkəmə tərəfindən baxılmış müəyyən qədər oxşar işlərdə, o, yalnız Ilaşcu işində bu tip pozitiv öhdəliyin pozulmasına rast gəlmişdir və adı çəkilən işdə pozuntular 3-cü və 5-ci maddəyə əsasən olan məsələlərlə bağlıdır. Məhkəmənin əsas hüquqlarla bağlı ümumi presesedent hüququna əsasən, Dövlətin bu hüquqlardan istifadə ilə bağlı öhdəliklərinin miqyası bir qayda olaraq kifayət qədər genişdir.

Bu iş mülkiyyət hüququ ilə bağlıdır və Məhkəmənin ümumi presedent hüququna görə Azərbaycanın atmalı olduğu addımları ümumi və yerli kontekstdən və ümumi maraqlarla fərdi hüquqlar arasında balansın əldə olunmasından asılı olmalıdır. Qeyd etdiyim ki, bu işin xüsusiliyi ondan ibarətdir ki, yuxarıda da göstərildiyi kimi Gülüstan kəndi cəbhə xəttində iki düşmən qüvvələrin arasında yerləşmişdir. Real olaraq atıla biləcək addımlar bu ərazilərin Razılığa Gələn Yüksək Tərəflərdən biri tərəfindən işğal edilməsi faktıyla çox bağlıdır, bu isə, Konvensiyanın özünün təbiəti baxımından məcburi köçkün və qaçqınların öz dogma torpaqlarına qayıtmasına şərait yaratmalıdır.

Azərbaycanın mülki əhaliyə Gülüstan kəndinə daxil olmasına icazə verməsi Azərbaycan tərəfindən Konvensiyanın 2-ci maddəsinin ehtimal edilən pozuntusuna və vəzifəsini həyata keçirməklə bağlı böyük uğursuzluğuna gətirib çıxardacaqdı. Gülüstan minalanmış və ərazisinin hər iki tərəfində silahlı qüvvələr olan təhlükəli bir yerdir. Kənd cəbhə xəttində yerləşib və atəşkəsin pozulma mütəmadiliyi bu ərazidə yaşayan insanların həyatına daimi risk yaradacaqdı.

Dövlət digər Dövlətin ərazilərini işğal etməklə həmin Dövlətə sərhədləri daxilində olani ərazilər üzərində nəzarət və hakimiyyət həyata keçirməyə mane olur. Hakim Bratza yuxarıda göstərilən razılaşmadığı rəyində bildirmişdir ki, məsuliyyət “yalnız Məhkəmə qarşısında Dövlət tərəfindən müvafiq ərazi üzərində öz hakimiyyətini və konstitusion nizamı bərpa etməklə bağlı istək və ya cəhdin olmamasını (bu isə ərazi üzərində davam edən qanunsuz idarəçilik və yurisdiksiyaya göz yummağa bərabərdir) açıq şəkildə göstərən dəlillərin olduğu müstəsna hallarda yarana bilər”.

Bundan əlavə Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsi nəticəsində mülkiyyətini tərk etmiş ərizəçinin və ya digər şəxslərin hüquqlarının məhrum edilməsiylə bağlı heç bir qanun qəbul etməyib. Əksinə, bütün məcburi köçkünlərin və qaçqınların əvvəlki yaşayış yerlərinə qayıtması məsələsi hər zaman danışıqların predmeti olmuş və yuxarıda göstərilən Baza Prinsiplərinə (Madrid Prinsiplərinə) daxil edilib.

Məhkəmənin qeyd etdiyi kimi mülkiyyətə çıxış mümkün olmadıqca Dövlətin mülkiyyət hüquqlarını təmin etmək üçün alternative addımlar atmaq vəzifəsi olur.

Ancaq fərdi ərizəçiylə bağlı olan pozitiv öhdəlikləri araşdıran zaman Məhkəmə Dövlətdən gözlənilən addımların Dövlət üçün həddən artıq böyük yükə çevrilməməli olduğunu gözardı etməməlidir. Bununla bağlı və münaqişənin Azərbaycana göstərdiyi ümumi iqtisadi nəticələrini anlamaq üçün aşağıdakı faktorlara diqqət göstərilməlidir: birincisi, Azərbaycanın ərazilərinin 20 faizi erməni işğalı altındadır; ikincisi, Dağlıq qarabağ və onun ətrafında baş verən münaqişə nəticəsində 800,000 insan məcburi köçkün olmuşdur, ondan əlavə Ermənistandan 200,000 qaçqın gəlmişdir; 20,000 insan öldürülmüşdür; 50,000 insan yaralanmış və ya əlil olmuşdur; Azərbaycanın 4000-dən çox vətəndaşı hələ də itkindir. Azərbaycan Respublikasına qarşı aqressiya ölkənin sosial-iqtisadi sahəsinə əhəmiyyətli zərər vurmuşdur. İşğal olunan ərazilərdə 6 şəhər, 12 kiçik şəhər, 830 qəsəbə və yüzlərlə xəstəxana və tibb müəssisəsi yandırılmış və ya başqa formada dağıdılmışdır. Yüz minlərlə ev və mənzil, minlərlə ictimai və tibbi bina dağıdılmış və talan edilmişdir. Yüzlərlə kitabxana talan edilmiş, milyonlarla kitab və dəyərli əlyazma yandırılmış və ya başqa formada məhv edilmişdir. Bir neçə dövlət teatrı, yüzlərlə klub və onlarla musiqi məktəbi dağıdılmışdır. Minlərlər istehsal, kənd təsərrüfatı və başqa sahələrə aid fabrik və zavodlar talan edilmişdir. Yüzlərlə kilometrlik suvarma sistemləri dağıdılmışdır. Azərbaycanın yay otlaqlarının 70 faizi işğal edilmiş ərazilərdədir. Regional infrastruktur, o cümlədən yüzlərlə körpü, yüzlərlə kilometr yol, minlərlər kilometr su və qaz xəttləri və onlarla qaz paylaşdırıcı stansiyalar dağıdılmışdır. Azərbaycana qarşı müharibə işğal edilmiş ərazilərin mədəni irsinə katastrofik zərər vurmuşdur. İlkin hesablamalara görə erməni aqressiyası nəticəsində Azərbaycan Respublikasına dəyən ümumi iqtisadi ziyan 300 milyard ABŞ dollarıdır. Buna hesablanması mümkün olmayan mənəvi zərər də əlavə edilə bilər. Üçüncüsü, Dövlət bütün məcburi köçkünləri və Ermənistandan gələn qaçqınları maddi olaraq xüsusi sosial müavinətlərlə təmin etmişdir.

Nəticə etibariylə qonşu Dövlət tərəfindən işğala məruz qalmış Dövlət üzərinə əlavə pozitiv öhdəliklərin qoyulması həmin Dövlət üçün həddən artıq böyük yükə səbəb olacaq. Mən yekun olaraq bildirmək istəyirəm ki, Azərbaycan Konvensiyaya əsasən mövcud olan pozitiv öhdəliklərinə bütün mümkün ve realistik addımlar atmaqla riayət etmişdir. Çıraqov işində işğal edilmiş Laçın rayonunun təkcə Azərbaycan əsilli keçmiş sakinləri mülkiyyətlərinə çıxışdan məhrum edilmişdirlər, bu işdə isə əksinə Gülüstanın həm erməni, həm də azərbaycanlı sakinləri bərabər olaraq erməni aqressiyasından zərər görmüşdürlər.

Yuxarıda göstərilən səbəblərdən mən yekun olaraq bildirirəm ki, ərizəçinin şikayətləri Konvensiyanın 1-ci maddəsinin məqsədləri baxımından Azərbaycanın yurisdiksiyası daxilinə düşmürlər və Azərbaycan bu maddə tərəfindən ərizəçi ilə bağlı olan hər hansı öhdəliyindən azad olmalıdır və müvafiq olaraq, ərizəçinin şikayətlərinə əsasən olan pozuntular Azərbaycanın məsuliyyətini yaratmır.

 

HAKİM PİNTO DE ALBUQUERQUE’NİN QƏRARLA RAZILAŞMAMASI BARƏDƏ XÜSUSİ RƏYİ

Mündəricat

I. Giriş (§ 1)

II. Daxili hüquqi vasitələrin tükədilməməsi (§§ 2-5)
A. Konstitusional və hüquqi çərçivə (§ 2)
B. Mövcud olan daxili vasitələr (§§ 3)
C. İlkin nəticə: Kipr Türkiyəyə qarşı işindən sapma (§§ 4 5)

III. Zərərçəkən statusunun olmaması (§§ 6-9)
A. Ərizəçinin evi və torpaq sahəsi ilə bağlı zərərçəkən statusu (§§ 6-7)
B. Ailə üzvlərinin məzarları ilə bağlı zərərçəkən statusu (§ 8)
C. İlkin nəticə: Pinheiro Prinsiplərinin çərçivələri (§ 9)

IV. Atəşkəs xətti və ətraf ərazilər üzərində yurisdiksiya (§§ 10 18)
A. Məhkəmənin qiymətləndirməsində vaxt çərçivəsi (§§ 10-11)
B. Dəlillərin qiymətləndirilməsi (§§ 12-15)
C. İlkin nəticə: Assanidze’nin təhrifi (§§ 16-18)

V. Atəşkəs xətti üzərində və onun ətrafındakı ərazidə insan hüquqları pozuntularıyla bağlı məsuliyyət (§§ 19-40)
A. Əksəriyyətin mövqeyi: Oruk’dan çox (§§ 19-20)
B. Beynəlxalq hüquqda müdafiə etmək məsuliyyəti (§§ 21-38)
(i) Ümumi hüququn yaranması (§§ 21-31)
(a) Birləşmiş Millətlər Təşkilatı praktikası (§§ 21-24)
(b) Dövlət praktikası (§§ 25-26)
(c) Opinio juris (§§ 27-31)
(ii) Cavabdeh Hökumətin məsuliyyəti (§§ 32-33)
(iii) Beynəlxalq ictimaiyyətin məsuliyyəti (§§ 34-35)
C. İlkin nəticə: Doğan və digərləri işindəki standart genişləndirilibmi? (§§ 36-40)

VI. Yekun nəticə (§§ 41-42)

I. Giriş

1. Sargsyan işi Çıraqov və digərləri işinin “əkiz qardaşıdır”. İkinci iş üzrə mənim razılaşmamağım üçün prosessual əsaslar ümumən götürdükdə bu işdə də mövcuddur, sadəcə ona görə ki, hər iki hökmdə olan çatışmazlıqlar oxşardır. Çıraqov və digərləri işində olduğu kimi bu iş də beynəlxalq humanitar hüquqla Avropa İnsan Hüquqları Konvensiyasının (Konvensiya) uyğunluğu məsələsini qaldırır və çoxluq bu məsələni diqqətə almır. Burada da əksəriyyət həm təqdim edilən dəlillər, həm cavabdeh Dövlətin atəşkəs xətti və ətraf ərazilər üzərində yurisdiksiyası ilə bağlı hüquqi suallara, həm də öz ərazisi daxilində mülki əhalini “qorumaq məsuliyyətiylə” bağlı işlə əlaqədar olan tikanlı suallara əksəriyyət cavab verməmişdir. Gülüstanın həyata təhlükə yarada biləcək və gedilməməli ərazi olduğunu və cavabdeh Dövlətin Gülüstan kimi hərbi cəhətdən həddən artıq həssas olan ərazidə mülki əhalinin iddia edilən evlərinə, mülkiyyətlərinə və ailə məzarlarına çıxışına icazə verməməsi “əsaslandırılmış” hesab edilməsinə baxmayaraq, əksəriyyət yenə də spesifik məqamları göstərmədən Madrid siyasi təklifindən doğan yayğın “alternativ tədbirlərin” həyata keçirilməsini təklif etmişdir. Çıraqov və digərləri və Sargsyan işlərinə iddia edilən Dövlətlərarası iş münasibəti göstərməklə və cavabdeh Dövlətlərə oxşar “alternative tədbirlər” təklif etməklə Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsi (Məhkəmə) münaqişədə olan tərəflərə mesaj göndərmək istəyir. Ümumən, hökmün səhifələrində danışıqlar prosesindən doğan narazılıqdan məmnunsuzluq hiss olunur. Bildirilməsə də, əksəriyyətin nümayiş etdirilməyən məntiqi odur ki, Məhkəmə artıq siyasətçilərin Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin və onun insani nəticələrinin həll etməsini gözləməyəcək. Çoxları tərəfindən pislənilən sülh danışıqlarının “hər hansı görünən nəticələrə gətirib çıxarmamasına” görə ehtiyac olarsa, Məhkəmə diplomatiyanı əvəz edə bilər (bax abzas 236).

II. Daxili hüquqi vasitələrin tükədilməməsi

A. Konstitusional və hüquqi çərçivə

2. Əksəriyyət daxili instansiyaların tükədilməməsiylə bağlı etirazı iki səbəbə görə rədd edir: mövcud konstitusional və hüquqi çərçivənin spesifik olaraq ərizəçinin işində nə cür tətbiq ediləcəyi izah edilməmişdir və cavabdeh Hökumət tərəfindən etnik ermənilərin Azərbaycan məhkəmələrində olan mülki işlərinin mahiyyəti və nəticəsi barədə yetərli məlumat verilməmişdir. Bu arqumentlər əsassızdırlar. Əksəriyyət cavabdeh Dövlətin etnik ermənilər tərəfindən mülkiyyətə malik olmasını və ya onların Azərbaycana qayıtmasını və ya Dağlıq Qarabağ münaqişəsinə görə onların mülkiyyətlərindən məhrum edilməsini qadağan edən hər hansı konstitusion və ya hüquqi müddəanın olmamasını nəzərə almamışdır. Bundan əlavə əksəriyyət Konstitusiyanın, Mülki Məcəllənin və Torpaq Məcəlləsinin normalarının bütünlüklə ərizəçinin işinə tətbiqini rədd etmiş, çünki onlar heç bir əlavə izah vermədən nəzərdə tutmuşdurlar ki, işin hallarının qiymətləndirməsi bu normalara əsaslana bilməz və beləliklə, onlar nümayiş etdirilməli olan şeyi təxmin etmişdilər. Məntiqi yanlışlıq əyani olaraq görünür. Circulus in demonstrando!

Bunu etməklə əksəriyyət özünü birinci instansiya məhkəməsi kimi apararaq daxili məhkəmələrə yeni bir hüquqi situasiya ilə bağlı milli qanunların tətbiqinə dair mövqelərini təqdim etməyə imkanı verməyərək (məcburi köçkünlərin təxmin olunan sayını nəzərə alsaq bunun ciddi sistematik hüquqi nəticələrə gətirib çıxaracağı ehtimalı olmaqla) yerli qanunvericiliyə dair qiymətləndirməsini tətbiq etmişdir .

B. Mövcud olan daxili vasitələr

3. Bundan əlavə Azərbaycanda etnik ermənilərin Azərbaycan məhkəmələrində qaldırdıqları mənzil işləriylə bağlı mülki işlərinə dair bir çox presedenti olan hüquqi sistem fəaliyyət göstərir. Çox təəssüf ki, əksəriyyət ərizəçiyə mövcud hüquqi müdafiə vasitələrindən istifadə etməyə mane olacaq Azərbaycan hakimiyyəti tərəfindən iddia edilən “inzibati davranışın” mövcudluğuna dair ərizəçinin qaldırdığı çox vacib sualdan yayınmışdır. Başqa sözlərlə desək, etirazın məğzi həll edilməmişdir. İstənilən halda ərizəçinin Birləşmiş Krallıqda bir vəkilə təlimat vermək imkanının olduğunu nəzərə alsaq, ərizəçi Azərbaycan və Ermənistan arasında poçt xidmətinin və diplomatik əlaqələrin olmadığına görə Azərbaycanda məhkəmə sisteminə çıxışının olmamasına dair iddia irəli sürə bilməzdi .

C. İlkin nəticə: Kipr Türkiyəyə qarşı işindən sapma

4. Bu işlə Kipr Türkiyəyə qarşı işinin ([BP], no. 25781/94, AİHM 2001 IV) müqayisəsi ortaya maraqlı nəticələr çıxarır. Kipr Türkiyəyə qarşı Dövlətlərarası işində Türkiyə Hökuməti yunan kiprlilərinin türk Kiprində yerləşən məhkəmələrə təqdim etdiyi işlərin siyahısını təqdim etmişdir və ora digərlərinin mülkiyyətlərinə icazəsiz giriş, Karpas ərazisində yunan kiprli iddiaçılara aid olan torpaqda qeyri-qanuni əkinçiliyə dair şikayətlər də aiddir və burada iddiaçıların iddiaları “Şimali Kipr Türk Respublikasının” (ŞKTR) səlahiyyətli məhkəmələri tərəfindən qəbul edilmişdir. Kipr Hökuməti iddia etmişdir ki, Türkiyədə və ya “ŞKTR”-də mövcud ola bilən istənilən vasitə hökumət tərəfindən nəzarət edilən ərazidə yaşayan yunan kiprlilər üçün praktik və səmərəli ola bilməz və onlar şikayətlərin təbiəti və Kiprin şimalında yaradılan hüquqi və inzibati müstəvi ilə bağlı izolyə olunmuş yunan kiprliləri üçün qeyri-səmərəli olmuşdur. Türkiyə Hökumətinin təqdim etdiyi “ŞKTR” məhkəmələrinin presedent hüququ ilə bağlı Kipr Hökuməti iddia etmişdir ki, orada istinad edilən vəziyyət ərizədə şikayət edilən vəziyyətdən fərqlidir, yəni şəxsi tərəflər arasında mübahisəyə istinad edilmişdir, qanunvericilik və inzibati davranışla əlaqədar problemlərə deyil. Kipr Hökumətinin arqumentlərinin nəticəsi kifayət qədər məlumdur: Məhkəmə hesab etmişdir ki, Kipr Hökuməti narazı yunan kiprlilərinin öz mülki iddialarını irəli sürmək üçün yerli məhkəmələri çıxıslarının olmasına dair Komissiya təqdim edilmiş dəlili təkzib edə bilməmişdir və Konvensiyanın 13-cü maddəsinə əsasən heç bir pozuntu aşkarlanmamışdır, çünki Şimali Kiprdə yaşayan yunan kiprlilərinin Konvensiyanın 8-ci maddəsinə və 1 saylı Protokolun 1-ci maddəsinə əsasən olan hüquqlarına fərdi olaraq müxtəlif şəxslərin müdaxiləsi ilə əlaqədar hüquqi vasitələrin iddia edilən yoxluğu müəyyən edilməmişdir . Bu, eynilə bu işdə də tətbiq edilməlidir.

5. Məhkəmənin ikili standartları olmamalıdır, Kiprə qarşı bir əsaslandırma, Azərbaycana qarşı isə fərqli əsaslandırma sərgilənə bilməz. Kiprlə bağlı olan Dövlətlərarası işdə Məhkəmə “ŞKTR”-nin məhkəmələri tərəfindən Kiprin işğal edilmiş əraziləriylə əlaqədar olan işlərin konkret olaraq mülkiyyət hüquqlarının restitusiyası ilə bağlı olmağını tələb etməmişdir. Yunan kiprlilərinin mülki iddialarına “ŞKTR” məhkəmələri tərəfindən baxılması o nəticəyə gəlməyə yetərlidir ki, bu məhkəmələr daxili instansiyaların tükədilməsi üçün şərait yaradırlar. Azərbaycan Hökuməti məhkəmə vasitələrinin mövcudluğu barədə iddiasını dəstəkləmək üçün dəlillər təqdim etmişdir və bir neçə erməni əsilli iddiaçıların Azərbaycan məhkəmələrində qaldırdıqları mülki işlər, o cümlədən mənzil işlərini vurğulamışdır. Bu təkzibedilməz dəlil Hökumətin etirazının qəbul edilməsi üçün yeterəli olmalı idi.

Bu baxımdan mən əmin deyiləm ki, mövcud daxili instansiyalardan hər hansı istifadə cəhdi mütləq uğursuzluğa düçar olmalı idi. Məhkəmənin bir neçə dəfə qeyd etdiyi kimi, daxili instansiyaların səmərələliyinə dair şübhələrin mövcudluğu ərizəçini, ən azı, onlardan istifadə etmək cəhdi ilə bağlı öhdəliyindən azad etmir . Təəssüfləndirici haldır ki, bu işlə bağlı bu prinsipə riayət edilməmişdir. Başqa sözlərlə desək, əksəriyyət üçün Avropanın bu hissəsində subsidiarlığın heç bir rolu yoxdur.

III. Zərərçəkən statusunun olmaması

A. Ərizəçinin evi və torpaq sahəsi ilə bağlı zərərçəkən statusu

6. Ərizəçinin zərərçəkən status şübhə altındadır. Əksəriyyətin onun evinin və mülkiyyətinin dağıdılıb dağıdılmaması, nə vaxt və kim tərəfindən dağıdılması barədə heç bir məlumatı yoxdur. Ancaq əksəriyyətin xəbəri var ki, 10 iyul 2006-cı ildə təqdim etdiyi ilk ifadəsində ərizəçi özü bildirmişdir ki, onun evi kəndin 1994-cü ildə bombalanması zamanı dağıdılmışdır . Yalnız varislərinin sonradan verdikləri təqdimatlarında iddia edilmişdir ki, evin divarları hələ də durur, ancaq tavanı uçub və ərizəçi ilk təqdimatlarında dağıdılan ev deyəndə atasının evini nəzərdə tutmuşdur.
Sonrakı təqdimatlar etimad doğurmurlar və ərizəçinin varislərinin Məhkəməyə hətta duran evin mövcudluğu barədə şahid ifadəsi (Cənab Tavad Meghryan’ın ifadəsi) verməsi onların işi davam etdirməklə bağlı istəklərinin nə qədər güclü olduğunu göstərir.

7. İstənilən halda əksəriyyətin də əslində 196-cı abzasda qəbul etdiyi kimi, ərizəçi və onun varisləri tərəfindən mülkiyyətə olan iddialarına dəstək olaraq təqdim edilən dəlillər inandırıcı görünmür. Ərizəçinin ziddiyyətli ifadələri onun izahatları ilə aydınlaşmamışdır. “Rəsmi sənədlərə əsasən torpaq sahəsinin ölçüsü” qrafası boş olan (bu informasiya Standart Hesabatlılıq Formaları Təlimatlarının 2.2-ci abzasına əsasən tələb edilir ), təqdim edilən hakimiyyət orqanının yanlış rəsmi möhürü olan və möhürün emblemindəki rayon adı səhv göstərilən mülkiyyətin növünə heç bir istinadı olmayan texniki pasportun sübutedici dəyəri sıfıra yaxındır. Hətta bu dəlilin dəyərinin qeyri-adi dərəcədə “çevik” qiymətləndirməsi də onu saxtalaşadırılmasına dair güclü şübhələrdən xilas etmir. Həmçinin ərizəçi özünün mülkiyyət iddialarını üzləşmədən keçməyən şahidlərin yazılı ifadələrinə əsaslandırmışdır və əksəriyyət bunu 193-cü abzasda qəbul etmişdir. Şahidlər əhəmiyyətli məqamlarla bağlı ziddiyyətli ifadələr təqdim etmişdirlər. Məsələn, Cənab Ghulyan Yura’nın ərizəçinin evini “kollektiv fermanın ona ayırdığı torpaq sahəsində” tikdiyinə dair ifadəsi ilə ərizəçinin atasına ayrılan torpağı bölüşdürmək icazəsinin ona verilməsinə dair Gülüstanın kənd sovetinin idarə heyətinin katibi olan Xanım Kachatryan’ın ifadəsi arasında ziddiyyət mövcuddur. Azərbaycan Respublikasının Dövlət Torpaq və Xəritəçəkmə Komitəsinin sədri Cənab Qərib Məmmədov özü təsdiqləmişdir ki, “işdə istinad edilən kənd sovetlərinin evə bitişik torpaqların ayrılmasına dair qərar qəbul etmə səlahiyyəti olmamışdır” . Cənab Yura’nın evin ikinci mərtəbəsində dörd otağın olmasına dair ifadəsi də Xanım Elmira Chirkinyan və Xanım Lena Sargsyan’ın evin ikinci mərtəbəsində üç otağın olmasına dair ifadəsinə zidd olmuşdur . Xanım Lena Sargsyan’ın ümumi torpaq sahəsinin 1500 kvadrat metr ölçüdə olmasına dair ifadəsi Xanım Elmira Chirkinyan’ın onun ümumən 1000 kvadrat metr olmasına dair ifadəsiylə ziddiyyət təşkil etmişdir . Bu açıq aydın onu göstərir ki, ərizəçi daha etibarlı dəlillər təqdim edə bilməmişdir. Evin çəkilmiş planı və şəkilləri daşınmaz əmlakın olmasına dair güclü dəlil hesab edilə bilməz.

Buna müvafiq olaraq, əksəriyyətin evin “çox zədəli vəziyyətdə olduğuna baxmayaraq, hələ də mövcud olmasına” dair ehtimalı tamamilə spekulyativ xarakter daşıyır və sübut etmə yükünün qəbuledilməz dəyişdirilməsinə əsaslanıb, bu isə iddiaçını iddia etdiyi faktın olmasını sübut etməkdən azad edir və cavabdeh tərəfi onun olmamasını sübut etməyə məcbur edir (bax abzas 197: “Ərizəçinin evinin Konvensiya qüvvəyə minənə qədər tam dağılmasına dair yetərli dəlillərin olmamasına görə”). Eyni formada tənqid ərizəçinin sahibi olduğunu iddia etdiyi torpağa da şamil edilir.

B. Ailə üzvlərinin məzarları ilə bağlı zərərçəkən statusu

8. Ərizəçinin şikayətinin onun qohumlarının məzarlarına çıxışının olmamasına dair daha mürəkkəb sualı Məhkəmənin diqqətini cəlb edə bilərdi. Ərizəçinin həqiqətən Gülüstan ərazisində yaşadığı və onun ailə məzarlarının orada olması sübut edilsəydi, bu iddiaya ilə bağlı Poluhas Dodsbo’ya əsasən mübahisə edilə bilərdi. Ancaq ərizəçinin sakin olmasına dair yetərli sübut, onun ailə üzvlərinin iddia edilən məzarlarının varlığına, yerinə və onlara aid olmasına dair isə ümumiyyətli heç bir sübut iş materiallarına əlavə edilməmişdir, bu isə bu iddiaları sual altına qoyur. Bu çatışmazlıqlardan əlavə Məhkəməyə Gülüstanda zədələnmiş iki qəbirstanlığın video sübutu təqdim edilmişdir, ancaq Məhkəmə bunun kim tərəfindən edildiyinə və nə vaxt edildiyinə dair sualları diqqətə almamışdır. Peykdən çəkilən şəkillər isə kənddəki qəbirstanlıqların heç yerini də göstərməmişdir. Ərizəçinin keçmiş Sovet sənədlərinin natamam surətləri əsasında onun kənddə yaşadığına dair iddiasının qəbul edilməsi, Gülüstanda ailə məzarlarının varlığına, yerinə və onlara aid olmasına dair iddiasının yalnız onun öz sözlərinin əsasında qəbul edilməsi bir daha əksəriyyətin ərizəçi tərəfindən təqdim edilən dəlillərə nə dərəcədə qeyri-məhdud çevikliklə yanaşdığını göstərir. Son olaraq, ərizəçinin iddia edilən “kəndə qayıtmaq hüququnun” onun “şəxsi həyat” hüququnun tərkib hissəsi olması 8-ci maddənin dairəsini onun qəbul edilən sərhədlərində çox kənara çıxarır .

C. İlkin nəticə: Pinheiro Prinsiplərinin çərçivələri

9. Pinheiro Prinsiplərinə əsasən, məhkəmə hakimiyyəti qaçqın və məcburi köçkünlərdən sənədlərlə əsaslandırılmamış mülkiyyət restitusiyası iddiası ilə rastlaşırsa, müəyyən qədər çeviklik tələb edilə bilər . Həqiqətən də, insanların məcburən köçürülməsi vəziyyətlərində zərərçəkənlər üçün onların keçmiş evləri, torpaqları, mülkiyyəti, yaxud hətta yaşadığı yer barədə rəsmi dəlillər təqdim etmək mümkün olmaya bilər. İstənilən halda hətta qaçqın və məcburi köçkünlər kimi həssas qruplar tərəfindən edilən mülkiyyət iddiaları kontekstində Məhkəmənin dəlil standartlarıyla bağlı müəyyən çeviklik qəbul edilsə də belə, Məhkəmənin çevik yanaşmasına məntiqli sərhədlər qoyulmalıdır, çünki təcruübə göstərir ki, insanların kütləvi şəkildə köçürülməsi xaosdan gəlir qazanmaq istəyən fürsətcil insanlar tərəfindən qaldırılan qeyri-münasib mülkiyyət iddialarına gətirib çıxarır. Məhdudiyyətsiz çeviklik Məhkəmənin faktoloji qiymətləndirməsini gözdən sala bilər.

Sübut etmə yükünü icra edə bilmədiyinə görə ərizəçi Məhkəmənin çevikliyinə arxalanmışdır, o isə bu işdə bütün məntiqli sərhədləri aşmışdır, belə ki, aşkar şəkildə ziddiyyətli olan ifadə və sənəd dəlillərini etibarlı və məntiqli qəbul etmişdir. Bu cür aşkar ziddiyyətlər faktların saxtalaşdırılmasına dair ehtimalları artırır və bununla da ərizəçinin zərərçəkən statusunu şübhə altına salır. Bu qeyri-ardıcıllıqları və qeyri-dəqiqlikləri nəzərə alaraq o nəticəyə gəlmək olar ki, bu süni işdir, zəif dəlil bazasının əsasında qurulub və Çıraqov və digərləri işinin güzgü əksi kimi seçilmişdir.

IV. Atəşkəs xətti və ətraf ərazilər üzərində yurisdiksiya

A. Məhkəmənin qiymətləndirməsində vaxt çərçivəsi

10. Gülüstan Azərbaycanın və “Dağlıq Qarabağ Respublikasının” düşmən silahlı qüvvələri arasında olan cəbhə xətti üzərində yerləşib. Kənd və Azərbaycanın silahlı qüvvələri İncəçay çayının şimal sahilində yerləşir, bu isə təkcə təbii bölünmə xətti deyil, eyni zamanda müharibənin sonunda çəkilmiş atəşkəs xəttidir. Həm Azərbaycan, həm Ermənistan xəritələri kəndi iki ordu arasında 1994-cü ilin mayında Bişkek Protokolu tərəfindən dondurulmuş təmas xətti üzərində göstərir. “Dağlıq Qarabağ Respublikasının” hərbi mövqeləri çayın cənub sahilində yerləşir. Kənd ehtimalən döyüşlər zamanı demək olar ki, tam olaraq dağıdılmışdır. Müharibə zamanı dağıdılmış kənd təsərrüfatı ləvazimatları o vəziyyətdə də qalıblar. Ərazi minalarla əhatələnmişdir. Vəhşi heyvanlar tez-tez minaya düşürlər. Snayperlər aktiv işləyirlər. Hər iki tərəfdən itkilərə gətirən atışma insidentləri mütəmadi baş verir. Qısaca demək olar ki, kəndə çatmaq və ya ona bitişik torpaqlardan istifadə etmək istəyən hər kəs minalar və ya düşmən orduların atəşindən ölüm və yaxud ciddi zədə riski altındadır.

11. Hər iki ordunun mövqelərinin dəqiq yerləşmə yeri yurisdiksiya məsələsinin müəyyənləşdirilməsi üçün çox əhəmiyyətlidir. Ərizəçi və Ermənistan Hökuməti təqdim etmişdirlər ki, Azərbayan ordusu kəndə nəzarət edir və kənddə və onun ətrafında Azərbaycanın hərbi mövqeləri var. “Dağlıq Qarabağ Respublikasının” qüvvələri isə İncəçay çayının digər sahilində yerləşiblər. Cavabdeh Hökumət kateqorik olaraq bunu rədd edir və bildirir ki, erməni hərbi mövqeləri kəndə daha yaxındır, atəş məsafəsi daxilindədir və dik yamac üzərində yerləşir, bu isə onlara hərbi üstünlük verir . Mövqeləri bölən iki məsələ ilə bağlı, yəni “Dağlıq Qarabağ Respublikasının” ordusunun atəşkəs xəttinin cənubunda yerləşməsi və Azərbaycan ordusunun Gülüstan kəndində olması ilə bağlı əksəriyyət təsdiqləyir ki, çayın cənubunda yerləşən silahlı qüvvələr Ermənistanın yox, “Dağlıq Qarabağ Respublikasının” ordusudur (bax abzaslar 134 və 136) və “Azərbaycanın mövqelərinin və beləliklə Azərbaycan əsgərlərinin kənddə olmasını göstərən bir neçə məqam var”, ancaq onlar əlavə etmişdirlər ki, 15 aprel 2002-ci ildən bu günə qədər orada Azərbaycanın silahlı qüvvələrinin olub olmamasını bilmirlər (bax abzaslar 137 və 138).

Bu işin hallarına əsasən, Məhkəmə Azərbaycan Gülüstan və ətraf ərazilər üzərində ən azı 1992-ci ilin iyunundan sonra, yəni ərizəçi, onun ailəsi və Şaumyan rayonunda yaşayan bir çox digər ermənilər Hökumətin silahlı qüvvələri tərəfindən iddia edilən hücuma məruz qalandan və qovulandan bu iş üzrə hökmün çıxarıldığı tarixə qədər Azərbaycanın effektivi nəzarətinin olub olmadığını müəyyən etməli olmuşdur . Šilih işində olduğu kimi müvafiq zamanda (1992-ci ilin iyununda) Gülüstanda aparılan hərbi əməliyyatlar “mübahisənin mənbəyi” olmayıblar; əvəzində onlar ərizəçinin “iddia etdiyi hüquqların mənbəyi” olmuşlar və bu miqyas çərçivəsində bu Məhkəmənin ratione temporis yurisdiksiyasına düşürlər.

B. Dəlillərin qiymətləndirilməsi

12. Ümumiyyətlə, əksəriyyətin yurisdiksiya məsələsi ilə bağlı gəldiyi nəticələrdə istinad etdikləri dəlillər 2005, 2009 və 2012-ci illərdə çəkilmiş peyk şəkillərinə istinad edən Amerika Elmi Tərəqqi Assosiasiyasının (“AETA”) hesabatının nəticələri və ərizəçi tərəfindən 2008-ci ildə təqdim edilən DVD olmuşdur (bax abzas 137). Mənim bu dəlilinlərin istifadəsi baxımından ciddi şübhələrim var.

16 dekabr 2013-cü il tarixli məktubunda Böyük Palatanın Sədri cavabdeh Hökumətin milli təhlükəsizlik mülahizələrinə əsasən, 6-11, 13 və 14 nömrəli şəkillərdin Ermənistan Hökumətinə açıqlanmamasına dair müraciətinə müsbət cavab vermişdir. Bu şəkillər Məhkəmənin müraciəti əsasında 2013-cü ilin noyabrında AETA-nın təqdim etdiyi hesabatda olmuşlar. Müvafiq olaraq, hesabatın yalnız barəsində etirazlar olmayan hissələri ərizəçiyə və üçüncü tərəf olan Hökumətə məlumat məqsədiylə göndərilmişdir. Bu müraciət üçün hüquqi əsaslar olmadığından, ərizəçi və üçüncü tərəf olan Hökumət hüquqi əsaslar olmadan müvafiq məlumatdan məhrum edilmişdirlər . Bu səbəbdən Məhkəmə tərəflərə gizli dəlillərin açıqlanmamasına dair konkret hüquqi çərçivənin olmadığına görə bu müraciəti rədd etməli idi. Tərəflərin bərabərliyi məcburidir.

13. Eyni zamanda mən ərizəçinin 21 fevral 2008-ci il tarixli təqdimatının 3-cü əlavəsini təşkil edən kəndin video çəkilişini də Azərbaycanın silahlı qüvvələrinin Gülüstanda olmasına dair dəlil kimi qəbul edə bilmərəm. Ermənistan Hökumətinə əsasən, videoda Gülüstandakı dağıntıların arasında gəzən Azərbaycan əsgərinin görüntüləri olmuşdur. Videoda görünən şəxsi hərbiçi olduğunu müəyyənləşdirmək mümkün deyil, çünki o, hərbi formada deyil və silahsızdır. Bəzi evlərin bacalarından çıxan tüstünün mənbəyi naməlumdur. Tamamilə mümkündür ki, 2012-ci ilin iyulunda təqdim olunan DVD-də göründüyü kimi tüstü çobanlar tərəfindən qalanmış oddan gələ bilər. Ehtimallar hər zaman cəlbedicir, bəzən qəbul edilməsi rahatdır, ancaq hüquqi məhkəmə faktları müəyyən edən zaman ehtimallar nəzərə alınmamalıdır.

14. Son olaraq, mən təəssüf edirəm ki, Məhkəmə ATƏT-in 2006-cı ilin oktyabrında Gülüstan yaxınlığında “Dağlıq Qarabağ Respublikası” və Azərbaycanın arasındakı sərhəddi monitorinq etmək üçün olan missiyasının nəticələrinə diqqət göstərməmişdir. Buna alternative etibarlı şahid dəlilləri mövcud deyil. “Dağlıq Qarabağ Respublikasının” rəsmilərinin və Gülüstanın keçmiş sakinlərinin, o cümlədən Azərbaycanın hərbi zabitlərinin, rəsmilərinin və yaxınlıqdakı kəndlərinin sakinlərinin ifadələri Məhkəməyə bəlli olmayan vəziyyətdə alınmış və üşləşməyə təqdim edilməmişdirlər. Gülüstanın və ətraf rayonların görüntüsü olan DVD-lərdə iki ordunun dəqiq hərbi mövqelərinin aydın görüntüsünü təqdim etməmişdir. Son olaraq, qəbuledilənliklə bağlı olan hüquqi məsələdən asılı olmayaraq, kənd və onun ətrafındakı “səngərlərin”, “üzlüklərin”, “hərbi tikililərin” və “hərbi maşınların” şəkilləri şübhəli görünür. Hərbi tikililərin tikilməsi və dəyişdirilməsi “Gülüstandan şimalda olan ərazidə” qeydə alınmışdır (səhifə 13 AETA hesabatı). Hərbi maşınlar həmçinin “Gülüstandan şimalda və qərbdə olan ərazilərdə” görünmüşdür, maşın izləri Gülüstandan 2.5 kilometr şimalda görünmüşdür (həmin hesabatın 16-cı səhifəsi). Qeydə alınan “səngər və üzlüklər”, “torpaq istehkamları” və “torpaq sədləri” əsasən Gülüstandan kənarda yerləşmişdirlər. Gülüstanda olan hər hansı “hərbi tikilinin” və “hərbi maşınların” şəkilləri yoxdur, Gülüstandakı “səngər və üzlüklərə” istinad edən şəkillər 2005 və 2009-cu illərə aiddir, ancaq “bu səngərlərin vizual görüntüsü 2012-ci il etibariylə istifadəsiz olduğu üçün itmişdir” (həmin hesabatın 7-ci səhifəsi). Bir şey aydındır: peyk şəkillərində hər hansı qəbirstanlıq izləri görünmür (həmin hesabatın 7 və 22-ci səhifələri). İstənilən halda özündə “yetərli olmayan görüntü, bulud örtüyü, görüntünü spektral xüsusiyyətini, regional fiziki coğrafiyasını və bir neçə illik qiymətləndirməni həyata keçirməyin ümumi çətinliklərini” (həmin hesabatın 22-ci səhifəsi) özündə ehtiva edən AETA hesabatının əhəmiyyətli məhdudiyyətlərini nəzərə alaraq bildirmək olar ki, hesabatın dəqiqliyi və etibarlılığı kifayət qədər şübhə altına düşür.

15. Mənim fikrimcə, yalnızca bu şübhəli dəlil bazası əsasında ordulardan birinin kəndin ərazilərinə və onun ətrafına nəzarət etdiyini düşünmək doğru olmaz. Bu şübhələri nəzərə alsaq, olduğu halda, hər iki tərəfin razılaşdığı faktlara əsasən davam etmək və onları obyektiv dəlillər əsasında yoxlamaq daha düzgün olardı. Tərəflərin təqdim etdikləri ərazinin xəritələri və onların müvafiq təfsirləri onu göstərir ki, kəndlə üzbəüz çayın cənubunda yerləşən hərbi mövqelər hərbiçilərə nəinki kəndi və onun ətrafını müşahidə etməyə, eyni zamanda kənddəki hərəkət edən və hərəkətsiz hədəflərin hamısına atəş açmağa imkan verə bilər. Gülüstan kəndinin şərqində və şimal şərqində, çayın şimal sahilində ovalıqda yerləşən Azərbaycanın müxtəlif hərbi mövqeləri görünür və onlar kənddən 1 və 3 kilometr aralı yerləşirlər. Mövcud dəlillərin diqqətli qiymətləndirilməsi başqa nəticəyə gətirib çıxara bilməz.

C. İlkin nəticə: Assanidze’nin təhrifi

16. Hüquqi və faktiki ziddiyyətləri olan dəlillərin əsasında əksəriyyət ortaya tipik ad consequentiam arqumenti qoymuş və nəticəyə gəlmişlər ki, cavabdeh Dövlətin məsuliyyəti Gülüstan ərazisində baş verən hadisələrə görə hər hansı digər Razılığa Gələn Yüksək Dövlətin “Konvensiyaya əsasən tam məsuliyyətinin” olmamasına görə “məhdud” deyil (bax abzas 148). Əraziyə hərbi duruma görə çıxışın olmamasına dair aşkar fakta baxmayaraq, əksəriyyət cavabdeh Dövlətin “tam məsuliyyətini” qəbul edir, sadəcə ona görə ki, bu ərazidə Konvensiyanın mümkün pozuntularına görə başqa heç kimi günahlandırmaq mümkün deyil

17. Əksəriyyət tərəfindən qəbul edilmiş yanlış nəticə yalnız bir arqumentlə dəstəklənir – konkret olaraq, hökmün 150-ci maddəsində əksəriyyətin əsaslandığı Assanidze tipli vəziyyətlə müqayisəyə dair arqumentlə. Bu iki vəziyyətin analogiyası yanlışdır, çünki Assanidze işində Gürcüstan Hökuməti qəbul etmişdir ki, Acariya Muxtar Respublikası Gürcüstanın ayrılmaz tərkib hissəsidir və barəsində şikayət edilən məsələlər Gürcüstan Dövlətinin yurisdiksiyası daxilindədir. Bundan əlavə, siyasi çalarları çox aydın görünən Cənab Assanidze’nin işindən başqa mərkəzi hökumət və yerli acar hakimiyyət orqanları arasında hüquqi əməkdaşlıqda problem olmamışdır. Bu baxımdan Sargsyan işindəki birbaşa hərbi münaqişə vəziyyəti ilə heç vaxt separatçı istəkləri olmayan (və bu, müxtəlif Dövlətlər arasında münaqişə mənbəyi olmamışdır) Acariya Muxtar Respublikasının vəziyyətini müqayisə etmək bir qədər sünidir.

18. Mən iki səbəbə görə fərqli yanaşma tətbiq edərdim: birincisi, faktlar mənə aydın deyil, çünki iş materiallarında münaqişədə olan silahlı qüvvələrin tərkibi, miqdarı, onların müvafiq atəş gücünü və Gülüstana nəzərən dəqiq coğrafi mövqeyini müəyyən etmək üçün dəlillər yetərli deyil. İkincisi, hətta tərəflərin təqdim etdiyi ərazinin xəritələrini qəbul etsək və düşünsək ki, Gülüstan və Dağlıq Qarabağ ordusu arasında çay formasında fiziki baryerin mövcudluğu Azərbaycan ordusunun Gülüstana çıxışına imkan yaradır, mən bu faktı cavabdeh Dövlətin Gülüstana və onun ətrafında olan ərazilərə yurisdiksiyasının olduğunu və ərizəçinin Konvensiyaya əsasən olan hüquqlarından məhrum edilməsinin Azərbaycan şamil edilməli olduğunu demək üçün yetərli hesab etmirəm. Görünür ki, Dağlıq Qarabağ ordusu kəndə daha yaxındır və daha yaxşı strateji mövqeyə malikdir, çünki onun atəşi məsafəsində yerləşir. Gülüstan iki ordunun ortasında yerləşir və onlardan heç biri ərazi üzərində effektiv nəzarət həyata keçirmir. Məhz bu, bu ərazini belə təhlükəli edir. Bu səbəblərdən dolayı cavabdeh Dövlətin yurisdiksiyası yoxdur.

V. Atəşkəs xətti üzərində və onun ətrafındakı ərazidə insan hüquqları pozuntularıyla bağlı məsuliyyət

A. Əksəriyyətin mövqeyi: Oruk’dan çox

19. Azərbaycanın Gülüstan üzərində yurisdiksiyasını müəyyən etdikdən sonra əksəriyyət cavabdeh Hökumətin ərizəçini Konvensiyaya əsasən olan hüquqlarından məhrum etməsi ilə bağlı əsaslandırmasını qiymətləndirmişdir. Azərbaycan Hökumətinə əsasən, bu cür təhlükəli və dəyişkən əraziyə mülki əhalinin çıxışına və orada hərəkətinə icazə böyük ehtimalla Konvensiyanın 2-ci maddəsinin pozuntusuna gətirib çıxaracaydı. Bundan əlavə, beynəlxalq humanitar hüquq mülki əhalini ərazilərdə olan riskli durumdan qorumaqla bağlı gözləntilərini artırmalıdır. Hökumətin də izah etdiyi kimi bu səbəbdən, onlar Gülüstana mülki əhalinin çıxışını gizli nəşr edilməmiş qərar vasitəsiylə qadağan etmişdirlər. Məhkəmə bu qərarın tarixi və detalları barədə heç nə bilmir . Buna baxmayaraq, onun Konvensiya ilə münasibliyi yerdə olan hərbi vəziyyətin əyani təhlükəliliyi baxımından əksəriyyət tərəfindən qiymətləndirilmişdir.

20. Əksəriyyət düşünür ki, cavabdeh Hökumətin davranışı o vaxt da, hazırda da əsaslandırılmış olmuş və bununla Oruk Türkiyəyə qarşı (no. 33647/04, 4 fevral 2014) presedent hüqunu bu işə tətbiq etmişdir (bax hökmün 233-cü abzası). Analogiya düzgün deyil, çünki əsaslarında duran faktoloji vəziyyətlər müqayisəyə gəlməzdirlər. Türkiyədəki işdə zərərçəkənlər hərbi təlim zonasının yanında yaşamışdırlar və ölümlə nəticələnən hadisə hərbiçilərin təlimdən sonra partlamamış sursatı ərazidən götürmədikləriylə bağlı ehtiyatsız davranışını görə baş vermişdir. Müvafiq olaraq, bu işin halları ilə oxşarlıq da yoxdur, nə məkanla (qeyri-münaqişə, sakinlərin yaşadığı ərazi), nə vaxtla (sülh vaxtı), nə nəticə ilə (insan ölümü), nə də mens rea ilə (əsgərlərin ehtiyatsızlığı) bağlı olmamışdır. Deməyə ehtiyac yoxdur ki, bu təəssüfləndirici analogiya sadəcə işin əsas məsələsindən yayınmaq üçün bəhanə olmuşdur. Hətta əksəriyyətin Azərbaycanın Gülüstan üzərində effektiv nəzarətinin olduğuna dair faktoloji nəticəsini qəbul etsək (ki, mən qəbul etmirəm), iş 1 saylı Protokolun 1-ci maddəsinin məhdudiyyətlərinin beynəlxalq humanitar hüquqda olan öhdəliklərlə, o cümlədən cavabdeh Dövlətin mülki əhalini qorumaq öhdəliyi (POC) və daha geniş olan beynəlxalq hüququn “müdafiə etmək məsuliyyəti” (R2P) öhdəlikləriylə birgə baxılmalıydı. Bu cür renvoi effekti 1 saylı Protokolun 1-ci maddəsinin tətbiqini Məhkəmənin incidenter tantum beynəlxalq humanitar hüququndan və müdafiə etmək məsuliyyətindən asılıdır .

Bütövlük naminə, mən bundan sonra bu işlə əlaqədar əksəriyyətin qəbul etdiyi faktlara əsasən və Dövlətin beynəlxalq humanitar hüquqa əsasən olan öhdəliklərini, o cümlədən mülki əhalini qorumaq və müdafiə etmə məsuliyyətini nəzərə alaraq fikirlərimi qeyd edəcəm.

B. Beynəlxalq hüquqda müdafiə etmək məsuliyyəti

(i) Ümumi hüququn yaranması

(a) Birləşmiş Millətlər Təşkilatı praktikası

21. Birləşmiş Millətlər Xartiyasının gücdən istifadənin qadağasına dair 2.4-cü maddəsi jus cogens qaydadır və həm Dövlətdaxili, həm Dövlətlərarası işlərdə tətbiq edilə bilər. Bu qayda oxşar xarakterli başqa qayda ilə məhdudlaşdırıla bilər (bax Sazişlərin Qaydasına dair Vyana Konvensiyasının 53-cü maddəsi). Əhalinin öz hökuməti (birbaşa özü tərəfindən və ya onun tapşırığı və ya göz yumması nəticəsində soyqırım, bəşəriyyətə qarşı cinayətlər və ya müharibə cinayətləri həyata keçirən, həyata keçirmək istəyən və ya həyata keçirilməsinə imkan verən) tərəfindən hədəfə alınması saziş və ümumi hüquq çərçivəsində cinayət hərəkəti hesab edilir. Bu cür cinayətlərin qarşısının alınması və onlara görə cəzalandırma həm müharibə, həm də sülh vaxtında imperativ və geriyə addım mümkün olmayan xarakterə malik olan jus cogens öhdəlikdir. Əhalinin bir hissəsinin irqi, etnik, dini və digər kimliyə əsaslanmış kriteriyalara görə məqsədyönlü şəkildə sistematik hücum üçün hədəf seçilməsi halında davranışın qanunsuzluğu ayrıseçkilik niyyətinin olmasıyla mürəkkəbləşir və burada məcburi olaraq davranışın qarşısının alımasına və ona görə cəzalandırmaya çağrılır . Beləliklə, gücdən istifadənin jus cogens qadağası əhalini əmr edilmiş jus cogens cinayətlərindən qorumaq məqsədiylə məhdudlaşdırıla bilər. Xartiyanın 103-cü maddəsinin tətbiqi maraqların bu konfliktində istisna edilir.

22. İkinci Dünya Müharibəsinin bitməsindən bir az sonra Baş Assambleya bəyan etmişdir ki, “dini və irqi təqib və ayrıseçkiliyə dərhal son qoymaq bəşəriyyətin ən yüksək maraqları çərçivəsindədir və hökumətlər “bunu həyata keçirmək üçün təcili və dinamik addımlar atmalıdır” . Müstəmləkəçiliyə qarşı mübarizə kontekstində eyni prinsipi ifadə edən daha cəsarətli bəyanatlar səsləndirilmişdir.

Baş Assambleyanın 12 oktyabr 1970-ci il tarixli (A/RES/2621 (XXV), bax həmçinin A/8086) 2621-ci qətnaməsi (XXV) tərəfindən təsdiq edilmiş Müstəmləkə Ölkələri və Xalqlarına Müstəqilliyin Verilməsinə dair Bəyannamənin tam icrası üçün fəaliyyət Proqramının 3.2-ci abzasındatəsdiq edilmişdir ki, Dövlətlər digər Dövlətin əzilən əhalisinə “azadlıq və müstəqillik uğrunda mübarizələrində” “bütün lazımi mənəvi və maddi dəstəyi göstərməlidirlər” . Baş Assambleyanın 13 dekabr 1973-cü il tarixli (A/RES/3103 (XXVIII)) 3103-cü qətnaməsi tərəfindən təsdiq edilmiş Müstəmləkəçi və xaricilərin üstünlüyü olan və rasist rejimlərə qarşı mübarizə aparan döyüşçülərin hüquqi statusuna dair Baza Prinsiplərdə hətta bəyan edilmişdir ki, “müstəmləkə və xaricilərin üstünlüyü olan rejimlərə qarşı özünün müqəddəratını təyin etmək və müstəqillik uğrunda mübarizə aparan xalqların mübarizəsi qanunidir və beynəlxalq hüququn prinsiplərinə uyğundur”. Bəyan edilmişdir ki, “müstəmləkəçi və xaricilərin üstünlüyü olan və rasist rejimlərə qarşı istənilən mübarizə Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Xartiyasına, ona əsasən Dövlətlər arasında Dostluq Münasibətləri və Əməkdaşlıqla bağlı Beynəlxalq Hüquq Prinsiplərinin Bəyannaməsinə, Ümumdünya İnsan Hüquqlar Bəyannaməsinə və Müstəmləkə Ölkələrinə və Xalqlarına Müstəqilliyin Verilməsinə dair Bəyannaməsinə ziddir və beynəlxalq sülh və təhlükəsizliyə təhdiddir”.

Nisbətən təzəlikcə, Baş Assambleyanın 18 noyabr 1987-ci il tarixli 42/22 qətnaməsi (A/RES/42/22) ilə təsdiq olunmuş Beynəlxalq Hüquqda Gücdən İstifadə Etməmə və Güclə Təhdid Etməmə Prinsipinin Effektivliyinin Artırılmasına dair Bəyannamənin 3-cü abzasında öz müqəddəratını təyin etmək, azadlıq və müstəqillik hüququndan məhrub edilən xalqların, “xüsusən müstəmləkəçi və rasist rejimlər və ya başqa tipli xarici üstünlüyü olan rejimlərdə yaşayan xalqların” bunlar məqsədlər uğrunda mübarizə aparmaq və dəstək almaq “hüququ” təkrarən vurğulanmışdır.

Addımbaaddım Təhlükəslik Şurası qeyri-müstəmləkə kontekstində də gücdən istifadə etməklə bağlı eyni “hüququ” təsbit etmişdir. Bir tərəfdən, o, insan hüquqlarının ağır pozuntusuna beynəlxalq sülh və təhlükəsizliyə təhdid kimi istinad etmişdir, bu bir çox qətnamələrdə öz əksini tapmışdır, o cümlədən 23 yanvar 1992-ci il tarixdə (S/RES/733 [1992]) qəbul edilmiş 733-cü Qətnamə (1992), Somalidəki vəziyyətlə bağlı 3 dekabr 1992-ci il tarixdə (S/RES/794 [1992]) qəbul edilmiş 794-cü Qətnamə (1992) və Kosovodakı vəziyyətlə bağlı 23 sentyabr 1998-ci il tarixdə (S/RES/1199 [1998]) qəbul edilmiş 1199-cu Qətnamə (1998) tərəfindən sonradan təsdiqlənmiş 5 aprel 1991-ci il tarixdə (S/RES/688 [1991]) qəbul edilmiş məhsuldar 688-ci Qətnamə (1991). Digər tərəfdən, o, insan hüquqları pozuntularına son qoymaq, humanitar yardımı təmin etmək və sülhü bərpa etmək üçün “bütün lazımi vasitələrdən” istifadə və ya “bütün lazımi addımların” atılmasına, o cümlədən hərbi addımların atılmasına icazə vermişdir, məsələn, 29 noyabr 1990-cı il tarixdə qəbul edilmiş (S/RES/0678 [(1990]) 678-ci Qətnamə (1990), 13 avqust 1992-ci il tarixdə qəbul edilmiş (S/RES/770 [1992]) 770-ci Qətnamə (1992), 3 dekabr 1992-ci il tarixdə qəbul edilmiş (S/RES/794 [1992]) 794-cü Qətnamə (1992), 31 iyul 1994-cü il tarixdə qəbul edilmiş (S/RES/940 [1994]) 940-cı Qətnamə (1994) və 29 fevral 2004-cü il tarixli (S/RES/1529 [2004]) 1529-cu Qətnamə (2004).

“Təbii fəlakətlərin və oxşar fövqəladə halların qurbanlarının humanitar yardımsız qoyulması insan həyatına təhlükə və insan ləyaqətinə hücum” kimi qiymətləndirən Baş Assambleyanın 8 dekabr 1988-ci il tarixli (A/RES/43/131) 43/131-ci Qətnaməsi, “humanitar dəhlizlərə” ilk istinad verən 14 dekabr 1990-cı il tarixli (A/RES/45/100) 45/100-cü Qətnaməsi və humanitar yardıma dair “əsas prinsipləri” təsdiq edən və hər bir Dövlətin ilk və ümdə müəsuliyyəti onun ərazisində baş verən təbii fəlakətlərin və oxşar fövqəladə halların qurbanlarına qayğı göstərilməsi olduğunu bəyan edən 19 dekabr 1991-ci il tarixli (A/RES/46/182) Qətnaməsi bu trendi gücləndirmişdir.

23. Başqa sözlərlə desək, bir hökumətin idarəçiliyi altında yaşayan əhaliyə münasibəti artıq Dövlətlərin daxili işi hesab olunmur. Abbé Grégoire da Déclaration du Droit des Gens, “Les entreprises contre la liberté d’un peuple sont un attentat contre tous les autres’in” (bir xalqın azadlığına hücum bütün xalqların azadlığına hücumdur) daha az tanınan 15-ci maddəsində bunu yazmışdır. Dövlətlər sistematik ayrıseçkilik və insan hüquqları pozuntuları qarşısında hərəkətsiz qala bilməzlər.

Müdaxilə və Dövlət Suverenliyinə dair Beynəlxalq Komissiya (MDSBK) tərəfindən təqdim edilmiş, Baş Katibin Təhdidlər, Çağırışlar və Dəyişiklik üzrə Yüksək Panelinin hesabatını təqdim edən zaman dəstəklənmiş və xalqları soyqırım, müharibə cinayəti, etnik təmizləmə və bəşəriyyətə qarşı cinayətlərdən qorumaq məsuliyyətinə dair qanun rəsmi olaraq 24 oktyabr 2005-ci il tarixdə Baş Assambleyanın 60/1-ci Qətnaməsində təsbit olunmuşdur və o, barəsində danışılan Sənədi (A/RES/60/1) və Təhlükəsizlik Şurasının silahlı münaqişlər zamanı mülki əhalinin qorunmasına dair 28 aprel 2006-cı il tarixdə qəbul etdiyi 1674-cü Qətnaməni qəbul etmişdir və bu Qətnamə Dünya Sammitinin Nəticə Sənədinin (S/RES/1674 [2006]) 138-ci və 139-cu abzaslarını dəstəkləmişdir. “Vaxtında və həlledici” reaksiya göstərmək öhdəliyi götürərək dünyanın siyasi liderləri təkcə barəsində danışılan cinayətlər həyata keçirilən zaman yox, onlar qaçılmaz görünən zaman da bütün mümkün və yolverilən vasitələrlə, o cümlədən hərbi vasitələrlə baş verə biləcək hadisənin qarşısını almaq niyyətlərini təsdiqləmişdirlər. Konseptual və praktiki olaraq, 138-ci abzasın normativ hissəsində qeyd edildiyi kimi və Soyqırımın Qarşısının Alınması üzrə Xüsusi Məsləhətçinin siyasi dəstək bəyanatının 140-cı maddəsi tərəfindən dəstəklənən bu məsuliyyət bu cür cinayətlərin, o cümlədən bu cinayətlərə çağırışların qarşısının alınmasını özündə ehtiva edir. Lazımi cavabın təbiəti qeyri-müəyyən qalmamışdır, çünki onun “həlledici” olması üçün hərtərəfli olması lazımdır və o, Xartiyanın VI, VII və VIII fəsillərinə ekspress istinadda göstərildiyi kimi Təhlükəsizlik Şurasına aid olan məcburi və qeyri məcburi addımların tam spektrini əhatə edir. Aydındır ki, proporsionallıq tələbləri beynəlxalq ictimaiyyətin reaksiyasına tətbiq olunur.
Spesifikliyin bu dərəcəsi ilə Nəticə Sənədi təkcə bu səlahiyyətlərdən istifadə etməklə bağlı birbaşa siyasi öhdəlik yaratmayıb, eyni zamanda xalqları ən dəhşətli insan hüquqları pozuntularından qorumaqla bağlı məcburi ümumdünya öhdəliyi yaratmışdır. Bu müdafiə Dövlətin ərazisi daxilində olan bütün “əhali növlərinə”, o cümlədən qaçqınlara, miqrantlara və azlıqlara, təkcə “qruplara”, “mülki əhaliyə” və ya “vətəndaşlara” yox.

Beynəlxalq insan hüquqları hüququ, hüququn aliliyi və müdafiə etmək məsuliyyəti arasında parçalanmaz əlaqə sonuncunun Nəticə Sənədində “IV. İnsan Hüquqları və qanunun aliliyi” başlığı altında təqdim edilməsiylə təsdiqlənmişdir. Görünən kazuistik yanaşma (“hər işə ayrıca baxaraq”) hər bir spesifik situasiya barədə atılacaq adekvat və lazımi addımların ayrıca qiymətləndirməsinə istinad etmişdir, Xartiyanın 24-cü maddəsində normativ dili (“məsuliyyət”) əks olunan Sənəddəki hüquqi qaydaya deyil. Təhlükəsizlik Şurası üzərinə qeyd edilən beynəlxalq cinayətlərə reaksiya göstərmək məsuliyyəti qoyandan sonra Nəticə Sənədi Təhlükəsizlik Şurasının reaksiyasızlığının yarada biləcəyi nəticə barədə heç nə qeyd etməmişdir. Ancaq bu boşluq hüquqi mənada çox əhəmiyyətlidir. Vyana görüşünün hazırlıq materiallarını, konkret olaraq MDSBK və Yüksək Panelin hesabatlarını, o cümlədən Afrikadakı beynəlxalq təşkilatarın bundan öncəki təcrubəsini nəzərə alaraq, Nəticə Sənədinin bu mövzuya toxunmaması Təhlükəsizlik Şurasının fəaliyyətsizliyi halında regional və fərdi məcburiyyət alternativləri variantını saxlamışdır. Bu cür regional və ya fərdi məcburiyyət addımları istənilən halda barəsində danışılan beynəlxalq cinayətlərin aşkar təbiətinə görə istisna edilə bilməzdi. Son olaraq, Baş Assambleyanın xalqları müdafiə etmək məsuliyyətinin lazımlılığını qeyd etməklə, Nəticə Sənədi Xartiya prinsipləri və daha geniş baxsaq, beynəlxalq hüququn ümumi prinsiplərini və ümumi beynəlxalq hüquq baxımından onun bu sahədəki subsidiar rolunu qeyd etmişdir.

Təhlükəsizlik Şurasının Nəticə Sənədinin 138 və 139-cu abzaslarını 1674-cü Qətnamənin fəaliyyət hissəsində bir daha təsdiq etməsi ondan qaynaqlanan hüquqi öhdəliklərin məcburi təbiətini və Birləşmiş Millətlər Təşkilatının üzv Dövlətlərinin Nəticə Sənədinə əsasən qəbul edilmiş qərarların icrası öhdəliyini gücləndirmişdir (Xartiyanın 25-ci maddəsinə əsasən). BMT Baş Katibinin sonrakı “Sammitin Nəticəsinin 138 və 139-cu abzaslarının müddəaları beynəlxalq hüququn köklü prinsiplərində öz əksini tapmışdır” bəyanatı onların təbii hüquqi gücünü vurğulamağa xidmət etmişdir .

Sonradan Təhlükəsizlik Şurası , Baş Assambleya və Baş Katib müdafiə etmək məsuliyyəti qaydasını geniş şəkildə məcburi və qeyri-məcburi sənədlərdə qeyd etmişdir. 2007- ci ildə Baş Katib Müdafiə Etmək Məsuliyyəti üzrə Xüsusi Məsləhətçi təyin etdi və bu ofis Soyqırımın Qarşısının Alınması üzrə Xüsusi Məsləhətçi ofisi ilə birləşdirilmiş və bu, ofislərin qarşılaşdığı əsas problemə daha hərtərəfli və koordinasiyalı münasibətə imkan yaratmışdır. Özünün 12 yanvar 2009-cu il tarixli (A/63/677) istiqamətverici “Müdafiə Etmək Məsuliyyətinin İcrası” hesabatında Baş Katib Təhlükəsizlik Şurasının dalandan çıxarmaq üçün Sülh Naminə Birləşmək prosedurunda Baş Assambleyanın rolunu qeyd edərək Nəticə Sənədini təfsir etmişdir (abzaslar 11, 57 və 63) . Özünün 7 oktyabr 2009-cu ildə (A/RES/63/308) qəbul etdiyi 63/308 Qətnaməsi ilə Baş Assambleya Baş Katibin hesabatını qeyd etmiş və onu səssizcə qəbul etmişdir.

24. Birləşmiş Millətlər Təşkilatının praktik olaraq öyrətdikləri aydındır: əgər insan hüquqları müstəmləkə kimi yaşayan xalqları zülm və tiranlıqdan xilas etmək üçün suverenlik və ərazi bütövlüyündən üstündürsə, eyni yanaşma onları təmsil etməyən və onlara qarşı ayrıseçkilik və insan hüquqları pozuntuları həyata keçirən hökumətlərlə qarşılaşan müstəmləkə olmayan xalqlara da şamil edilməlidir. Bərabərlik prinsipi belə nəticəyə gətirir. Hər iki halda insan hüquqları müdafiəsi prioritetdir, belə yanaşmanın qurbanı olan insanların ləyaqəti Dövlətin maraqlarından üstündür. Baxmayaraq ki, “gələcək nəsilləri müharibə dəhşətindən xilas etməyə” çalışan Birləşmiş Millətlər Təşkilatının və beynəlxalq ictimaiyyətin əsas işi sülhü təmin etməkdir, bu cür sülh çürük və Dövlətin əhalisinin və ya onun bir hissəsinin hökumət tərəfindən insan hüquqlarının sistematik pozuntuları hesabına yaradıla və qoruna bilməz. İstənilən hallarda beynəlxalq ictimaiyyətin bütün mümkün vasitələrlə qurbanları müdafiə etmək məsuliyyəti var.

(b) Dövlət Praktikası

25. O qədər də yaxın olmayan dövrdə baş verən üçüncü Dövlətlər tərəfindən müstəmləkə olmayan xalqların xeyrinə hərbi müdaxilə ilə bağlı beynəlxalq praktikada Böyük Britaniyanın, Fransanın və Rusiyanın 1827-ci ildə yunan millətçilərini müdafiə etmək üçün hərbi müdaxiləsi, Fransanın 1860-61-ci illərdə maronit xristianların xeyrinə Suriyaya hərbi müdaxiləsi, Amerika Birləşmiş Ştatlarının 1989-cu ildə Kubaya müdaxiləsi və Avstriyanın, Fransanın, Böyük Britaniyanın, İtaliyanın və Rusiyanın 1905-ci ildə Balkanlara Makedoniya xristianlarının xeyrinə müdaxiləsi kimi nümunələr var. Daha yaxın dövr praktikasında buna uyğun daha bir neçə misal var: Vyetnamın 1978-1979-cu illərdə Kambociyaya hərbi müdaxiləsi, Tanzaniyanın 1979-cu ildə Uqandaya hərbi müdaxiləsi, Amerika Birləşmiş Ştatlarının, Birləşmiş Krallığın, Fransanın və digərlərinin 1991-ci ildə kürd əhalisinin xeyrinə İraqa müdaxiləsi.

Ayrlıma kontekstinda Hindistanın Pakistanla münaqişə zamanı hərbi müdaxiləsi ən çox qeyd edilən nümunədir, çünki Pakistan nəinki Şərqi Benqaliya əhalisinə daxildə öz müqəddəratını təyin etmək hüququnu rədd etmişdir, eyni zamanda insan hüquqlarını da pozmuşdur . Nə Təhlükəsizlik Şurasının 21 dekabr 1971-ci il tarixdə (S/RES/307 (1971)) qəbul etdiyi Qətnamə 307 (1971), nə Baş Assambleyanın 7 dekabr 1971-ci ildə (A/RES/2793 (XXVI)) qəbul etdiyi Qətnamə 2793 (XXVI), Hindistanı “aqressor” və ya “işğalçı” kimi qəbul etməmiş və ordularının dərhal o ərazini tərk etməsinə də çağırmamışdır .

26. İyirminci əsrin sonunda xüsusən də Afrikada paradiqmanın dəyişməsi diqqətəlayiqdir. Ruanda soyqırımının və beynəlxalq ictimaiyyətin bu faciəyə koordinasiyasız reaksiyasının qabarıq xatirəsini daşıyaraq Afrika liderləri Dövlətdaxili münaqişələrdə, o cümlədən soyqırım, bəşəriyyətə qarşı cinayət, etnik təmizləmə, insan hüquqlarının kobud pozuntusu və hərbi çevrilişlər halında humanitar müdaxilə və hərbi məcburiyyət əməliyyatları həyata keçirmək üçün mexanizm yaradaraq hərəkətə keçməyə qərar verdilər:

(a) Qərbi Afrika Dövlətlərinin İqtisadi Birliyi ilə bağlı QADİB-in münaqişənin qarşısını almaq, onu idarə etmək, həll etmək, sülhməramlılıq və təhlükəsizlik Mexanizmini yaradan 1999-ci il tarixli Protokolunun 3-cü maddəsinin (d) və (h) hissələrinə və 22-ci maddəyə baxın:

“ECOMOG başqalarından əlavə bu missiyaları da var: … b) Sülhməramlılıq və sülhün bərpası; c) humanitar fəlakət halında humanitar müdaxilə; d) sanksiyaların, o cümlədən embarqonun tətbiq edilməsi; e) orduların preventive yerləşdirilməsi; f) Sülh yaradıcılığı, tərksilah və demobilizasiya”.

(b) Mərkəzi Afrika Dövlətlərinin İqtisadi Birliyi ilə bağlı Mərkəzi Afrikada Qarşılıqlı Təhlükəsizlik Paktını yaradan 2000-ci il Protokolunun 5(b) maddəsinə baxın:
““Yuxarıda göstərilən məqsədlər üçün, COPAX: … b. münaqişələrin qarşısının alınması, idarə edilməsi və həlli üçün hər hansı bir mülki və hərbi əməliyyata başlaya bilər ”.

(c) Cənubi Afrika İnkişaf Birliyi ilə bağlı SADC-ın Siyasət, Müdafiə və Təhlükəsizlik üzrə əməkdaşlığının 2001-ci il Protokolunun 3.2(e) və (f) maddələri və 11-ci maddəsinə baxın:

“Bu orqan üzv Dövlətin ərazisində baş verən əhəmiyyətli dövlətdaxili münaqişəni həll etmək istəyə bilər və əhəmiyyətli dövlətdaxili münaqişəyə aşağıdakılar daxildir: (i) əhalinin qrupları arasında və ya dövlətlə əhalinin qrupları arasında genişmiqyaslı zorakılıq, o cümlədən soyqırım, etnik təmizləmə və insan hüquqlarının kobud pozuntusu; (ii) hərbi çevriliş və ya legitim Dövlət hakimiyyətinə başqa formada təhdid; (iii) vətəndaş müharibəsi və ya qiyam durumu; (iv) regionda və ya başqa üzv Dövlətin ərazisində sülhə və təhlükəsizliyə təhdid yaradan münaqişə.”

(d) Afrika İttifaqı ilə bağlı Afrika İttifaqının Sülh və Təhlükəsizlik Şurasının yaradılmasına dair 2002-ci ilin Protokolunun 4(j) və 7.1(f) maddələrinə və Afrika İttifaq Aktının 4(h) maddəsinə baxın:

“Sülh və Təhlükəsizlik Şurası Konstitusiya Aktında, Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Xartiyasında və Ümumdünya İnsan Hüquqları Bəyannaməsində göstərilən prinsiplərə əsaslanmalıdır. O, xüsusən, aşağıdakı prinsiplərə əsaslanmalıdır: … j. Assambleyanın qərarına əsasən ağır şərtlər olan zaman, yəni müharibə cinayətləri, soyqırım və bəşəriyyətə qarşı cinayətlər olan zaman İttifaqın müdaxilə etmək hüququ, Konstitutsiya Aktının 4(h) maddəsinə əsasən.”

Ezulvini konsensusuna əsasən, Təhlükəsizlik Şurasının razılığı “təcili reaksiya” tələb edən hallar “faktından sonra” verilə bilər və beləliklə, Xartiyanın 53.1-ci maddəsi hər zaman tətbiq edilə bilməz . Öz institusional səlahiyyətini Ezulvini Konsensusuna verməklə 28 noyabr 2007-ci ildə qəbul edilmiş Afrika Komissiyasının İnsan və Xalqların Hüquqları barədə 117-ci Qətnaməsi (XXXXII) bu təfsirin qanuniliyini daha da gücləndirmişdir.

Bu təşəbbüslərin mərkəzində, ehtiyac olarsa, Birləşmiş Millətlər Təşkilatının keçmişdə baş verən faciəvi hərəkətsizliyinin qarşısını almaq üçün həlledici siyasi iradə göstərməklə, onun beynəlxalq sülh və təhlükəsizlik mexanizmini regional çoxtərəfli hərəkətlə əvəz etmək durur . Təhlükəsizlik Şurası buna pozitiv reaksiya vermiş və hətta bu regional və subregional mexanizmlərin çərçivəsində həyata keçirilmiş ex post facto hərbi müdaxilələri təsdiq etmişdir. Misal üçün, o, bunu açıq şəkildə QADİB Sierra Leone və Liberiyaya müdaxilə edən zaman , Afrika İttifaqı Burundiyə müdaxilə edən zaman , və dolayı şəkildə SADC Konqo Demokratik Respublikasına müdaxilə edən zaman dəstəkləmişdir . Bu ardıcıl və davamlı praktika beynəlxalq hüquqda tələb olunan pozitiv inamı özündə ehtiva edir.

(c) Opinio juris

27. Erməni əhalisinin Osmanlı İmperiyası tərəfindən soyqırıma məruz qalmasına dair Fenwick bir dəfə bildirmişdir ki, onun düşüncəsinə əsasən, bu cür qətliamları dayandırmaq hüququ olmalıdır, ancaq müdaxilə müəsuliyyətinin kimdə olduğunu müəyyən etmək mümkün olmamışdır. Sir Hersch Lauterpacht buna doğru cavab vermişdir. Grotius’un dərsini xatırladaraq, o, qəbul etmişdir ki, bir Dövlət tərəfindən müdaxilə o zaman qanuni olar ki, rəhbər “öz təbəələrini məruz qoymalı olmadığı münasibətə məruz qoysun” və əlavə etmişdir ki:
“Bu müəyyən qədər təəccübləndirici qaydadır, çünki onun (Grotius’un) nəyə görə xarici dövlətin əzilmişlər tərəfdən hərbi yolla müdaxiləsinə icazə verdiyi halda, təqib olunanların özlərinə müqavimət göstərmək hüququ tanımamışdır. Cavabın bir hissəsi yəqin ondan ibarətdir ki, o, bu cür hərbi müdaxilələri yalnız kralın öz xalqının düşməni olduğu nadir hallarda qəbul etmişdir və bu zaman müqavimət də qəbul edilir.”

Şərqi Avropada kommunizmin çökdüyü ildə beynəlxalq ictimaiyyətin gündəliyində çoxlu qarışıqlıq yaradaraq yenə bu sual ortaya çıxmışdır. Beynəlxalq Hüquq İnstitutunun 1989-cu il tarixli “İnsan Hüquqlarının Qorunması və Dövlətlərin Daxili İşlərinə Qarışmamaq Prinsipinə” dair 1989-cu il tarixli Qətnamənin 2-ci maddəsini təsdiq etməsiylə, qəbul edilmişdir ki, Dövlətlər təkbaşına və ya kollektiv fəaliyyət göstərməsindən asılı olmayaraq kobud insan hüquqları pozuntular, xüsusuən genişmiqyaslı və ya sistematik pozuntular, o cümlədən heç bir halda məhdudlaşdırmamalı olan hüquqlara müdaxilə həyata keçirən hər hansı digər Dövlətə qarşı, bu cür addımlar beynəlxalq hüquqda nəzərdə tutulubsa və BMT Xartiyasının ziddinə olaraq silahlı qüvvələrin iştirakını ehtiva etmirsə, diplomatik, iqtisadi və s. addımlar ata bilərlər. Və əksinə, digər Dövlətdə insan hüquqlarını təmin etmək üçün Dövlətlər fərdi və ya kollektiv formada Xartiyaya əsasən istənilən təşəbbüs göstərə bilərlər və bu, daxili işlərə müdaxilər hesab edilməməlidir. Ondan bir neçə il sonra Humanitar Yardımla bağlı 2003-cü il Qətnaməsinin VIII maddəsi bu qaydanı bir az məhdud formada çox ehtiyatlı şəkildə yenidən formulə etdi:

Xoşməramlı humanitar yardım təklifinin rədd edilməsi və ya qurbanlara çıxışın verilməməsi halında beynəlxalq sülh və təhlükəsizliyə təhdid yaranacağı halda Təhlükəsizlik Şurası Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Xartiyasının VII maddəsinə əsasən lazımi addımlar ata bilər. Eyni zamanda həm humanitar müdaxilə , həm də müdafiə etmək məsuliyyəti doktrinaları tanınmış alimlərin və təcrübəli peşakarların diqqətini və dəstəyini qazanmışdır.

28. Yuxarıda göstərilən praktika və düşüncəyə əsasən, müdafiə etmək məsuliyyəti qanunu “humanitar müdaxilə qanunundan” bəzi məqamlarda əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənir: birincisi, müdafiə etmək məsuliyyəti əsas Dövlətin öz əhalisinin insan hüquqlarını qorumaq və təmin etmək öhdəliyini özündə ehtiva edir, bu isə beynəlxalq ictimaiyyətin subsidiar preventiv və müdafiə rolunu vurğulayır; ikincisi, müdafiə etmək məsuliyyəti hər bir Dövlətin digər Dövlətin daxili işlərinə qarışmaq “hüququ” anlayışından uzaqlaşır, çünki müdaxilə üçün spesifik şərtlər müəyyən edilir, bu isə bir Dövlətin digər Dövlətə qarşı hərəkət etmək mülahizəsini məhdudlaşdırır; üçüncüsü, müdafiə etmək məsuliyyəti diqqəti hədəf Dövlətin ərazi bütövlüyü “hüququndan” zərə çəkmiş qurbanların hüquqlarına yönəldir; və dördüncüsü, və ən əsası, suverenlik insanların rifahı üçün bir vasitəyə çevrilir, özü özlüyündə bir məqsəd deyil və gücdən istifadə hədəf Dövlətdə qurbana çevrilmiş əhalinin fundamental hüquq və azadlıqlarını qorumaq üçün ən son vasitədir.

29. Bu baxımdan müdafiə etmək məsuliyyəti beynəlxalq hüququn üç müxtəlif, ancaq üst üstə düşən inkişaf xəttindən faydalanan ümumi hüquq norması ilə üst üstə düşür: birincisi, insan hüquqları heç bir Dövlətin daxili işi deyil (BMT Xartiyasının 2.7-ci maddəsi) . Dövlətin daxili işlərinə aid deyil: dövlətin daimi öhdəliklərinə aid olan “Aqressiyanın və soyqırım aktlarının qanunsuz elan edilməsi” və “insanın əsas hüquqlarına dair prinsip və qaydalar, o cümlədən quldarlıqdan və irqi ayrıseçkilikdən müdafiə” , və insan hüquqları təmin edilməyəndə beynəlxalq sülhə təhdid; ikincisi, Dövlət rəsmiləri onun siyasi hakimiyyəti altında olan əhalini müdafiə etməklə bağlı fərdi məsuliyyətə malikdirlər, əks halda delicta juris gentium əsasında beynəlxalq cinayət məsuliyyəti yaranır: soyqırım, bəşəriyyət əleyhinə cinayətlər və müharibə cinayətləri (Soyqırım Konvensiyasının I, IV, V, VI və VIII maddələri və Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsinin Roma Statunun 6 və 8-ci maddələri) və onların qarşısının alınması da erga omnes məsuliyyətdir ; üçüncüsü, mülki əhalinin silahlı münaqişələr zamanı müdafiəsi beynəlxalq ictimaiyyətin məsuliyyətidir və bu barədə Dövlətlərdən Cenevrə Konvensiyasının və ya I Protokolun (I əlavə protokolun 89-cu maddəsi) kobud pozuntularının fərdi və ya kollektiv şəkildə qarşısını almaq tələb olunur. Eyni münasibət elementar insani mülahizələri özündə ehtiva edən beynəlxalq humanitar hüququn erga omnes effekti yaradan hər hansı digər kobud pozuntusuna qarşı da göstərilməlidir, o cümlədən Dövlətin hökuməti və “müxalif silahlı qüvvələr və ya digər təşkilatlanmış silahlı qüvvələr” arasında baş verən qeyri-beynəlxalq silahlı münaqişələr zamanı (4 Cenevrə Konvensiyasının II Əlavə Protokolunun 1.1-ci maddəsi) və hökumətlə təşkil olunmamış qüvvələr arasında, hətta silahlı münaqişə olmayan vətəndaş qarşıdurması zamanı (Cenevrə Konvensiyasının ümumi III maddəsi) . Ümumi qayda həm onun effektiv nəzarəti altında olan Dövlətin hərəkətlərinə, həm də Dövlətin nəzarəti altında daxili və ya xarici fəaliyyət göstərən zaman fiziki şəxslərin hərəkətlərinə aiddir .

30. Beynəlxalq hüquqda Dövlətin ümumi beynəlxalq hüququn hər hansı imperativ normasından üzə çıxan öhdəliyinin ciddi pozuntusu olan halda Dövlətlərin qanuni vasitələrlə əməkdaşlıq edib son qoymaq vəzifəsi var (bax, Beynəlxalq Hüquq Komissiyasının Beynəlxalq səviyyədə Yanlış Addımlarla bağlı Dövlətlərin Məsuliyyətinə dair Müddəa Layihəsinin 41.1-ci maddəsi). İstənilən Dövlət hüquq pozuntusu həyata keçirən Dövləti məsuliyyətə çağıra bilər, o hallarda ki, “pozulan öhdəlik ümumən beynəlxalq ictimaiyyət qarşısında olan öhdəlikdir” və müvafiq Dövləti beynəlxalq səviyyədə yanlış addımlarını dayandırmağa çağıra bilər (ibid., Maddə 48 § 1 (b)) .

Öz xalqına qarşı kütləvi vəhşiliklər həyata keçirən və ya onlara göz yuman hökumət bu cinayətlərin jus cogens təbiəti və insan hüquqlarının müdafiəsi öhdəliyinin erga omnes təbiəti baxımından özünə qarşı bu cür hüquqi nəticələr yaradır. Bu kontekstdə jus cogens cinayətlərin qarşısının alınması və dayandırılmasıyla bağlı həm Dövlətlərin kollektiv məsuliyyəti, həm də ayrıca Dövlətin ekstra-territorial məsuliyyəti birmənalıdır. Dövlət delicta juris gentium halında “zərərçəkən Dövlət” hesab edilir və zərəri vuranlar hostis human generis hesab edilir . Lauterpacht’ın sözləriylə desək, “yerli yurisdiksiyanın eksklüzivliyi bəşəriyyətə qarşı özbaşınalıq başlayanda bitir” .

31. Beynəlxalq insan hüquqları hüququ, beynəlxalq cinayət hüququ və beynəlxalq humanitar hüquq o formada təkmilləşiblər ki, onların sistematik olaraq öz əhalisinə və ya onun bir hissəsinə qarşı hücum həyata keçirən və ya ona göz yuman Dövlətə qarşı kollektiv və ya fərdi qaydada preventiv və məcburi addımların atılmasıyla bağlı hüquqi öhdəliyi qəbul etmək barədə mövqeləri üst üstə düşür . İnsan hüquqları ilə əlaqədar olan müdaxilə soyqırım, bəşəriyyətə qarşı cinayət, müharibə cinayətləri və etnik təmizləmə kimi kütləvi vəhşiliklərin qarşısını almaq və ya dayandırmaq çərçivəsində sərt şəkildə məhdudlaşır və hədəf Dövlətdəki konstitusiya sistemini dəyişmək niyyəti daşımır .

Ultimum remedium mexanizmi kimi insan hüquqlarına əsaslanan müdaxilə özündə ehtiva edir ki, insan hüquqlarının beynəlxalq razılaşmalar tərəfindən müdafiə olunduğu yerdə bu cür müdafiə sazişlərdə insan hüquqlarını qorumaq və durumu monitorinq etmək üçün olan addımlar kimi daimi xarakter daşımasın. Bu səbəbdən beynəlxalq ictimaiyyət tərəfindən gücdən istifadə ikiqat subsidiarlıqla məhdudlaşdırılıb və yalnız həm milli insan hüquqları müdafiə mexanizmləri, həm də beynəlxalq insan hüquqları mexanizmləri uğursuzluğa düçar olan halda istifadə edilə bilər.

Beynəlxalq ictimaiyyətin subsidiarlıq reaksiyası (səlahiyyətin azalma qaydası ilə) baş verə bilər: Təhlükəsizlik Şurasının qətnaməsi, Baş Assambleyanın Tövsiyəsi , Xartiyanın 53-cü maddəsi tərəfindən səlahiyyət verilib verilməməsindən asılı olmayaraq regional təşkilatın hərəkəti, həm ad intra və ya ad extra, və oxşar düşüncəli Dövlətlər qrupunun hərəkəti və ya ayrıca olaraq bir Dövlətin hərəkəti .

Daha səlahiyyətli cavab metodları dalana dirənibsə və ya dalana dirənməyinin ehtimalı çox görünür, daha az səlahiyyətli metoddan istifadə oluna bilər. Hərəkətsizlik baş verə biləcək və ya baş verən faciə olan yerdə variant deyil və bu, saysız hesabsız qurbanın həyatını risk altına atır. Xartiya nəinki gücdən istifadə sahəsini tam əhatə etmir, o, eyni zamanda insan hüquqlarının qorunması (1.2, 1.3 və 55-ci maddələr) kimi hədəfləri var və bu hüquqların Dövlət tərəfindən öz ərazisi daxilindi sistematik pozulması beynəlxalq sülh və təhlükəsizliyi də təhlükə altına qoyur. Belə hallarda Dövlətlər qurban əhalinin pozulan insan hüquqlarının təminatı üçün müştərək və fərdi addımlar atmalıdırlar (Xartiyanın 56-cı maddəsi).

(ii) Cavabdeh Hökumətin Məsuliyyəti

32. Suveren Dövlətlərin öz milli ərazilərini müdafiə etmək və əhalisini qorumaq hüququ var. Bu, onların təkcə hüququ yox, eyni zamanda öhdəliyidir. Hər bir hökumətin Dövlətdə qanun və qaydanın qorunması və ya bərpası və ya milli birliyin və ərazi bütövlüyünün “bütün legitim vasitələrlə” qorunması öhdəliyi var. Bu öhdəliklərin icra edilməsi zamanı hər hansı mülki əhali itkisi və mülki obyektlərə zərərin dəyməməsi üçün “bütün zəruri ehtiyat tədbirləri” görülməlidir . Xüsusi ehtiyac olan hallarda mülki mülkiyyət hərbi məqsədlər üçün məhv edilə bilər . Mülki əhali öz evindən və yaşadığı yerdən qanunsuz şəkildə çıxarıla bilməz, belə çıxarılmanın əsaslandırılması üçün imperativ hərbi əsaslar qeyd edilməlidir . Mülki əhalinin zorla çıxarılması haında zorla çıxarılmaya səbəb olan əsaslar bitən kimi onların evlərinə və mülkiyyətlərinə qayıtmaq və ondan istifadə etmək hüququ təmin edilməlidir .

33. Ayrılma kontekstində Dövlətin ayrılma hərəkatına və müdaxilə edən üçüncü Dövlətlərə qarşı hərbi əməliyyatları, prinsip etibarilə, əsaslıdırlar. Ərazi bütövlüyünü qorumaq öhdəliyi ayrılma aşağıdakı kriteriyalara cavab verə bilmədiyi halda tətbiq olunur: (1) ayrılmaq istəyən əhali dövlətçiliklə bağlı Montevideo kriteriyalarına cavab verirlər, yəni daimi əhalisi və müəyyən edilmiş ərazisi, hökuməti və digər Dövlətlərlə əlaqəyə girmək imkanı var; (2) ayrılmaya qədər ayrılan əhaliyə keçmiş Dövlətin bütün əhalisini təmsil edən hakimiyyətdə ədalətli formada təmsil olunmaq hüququnun verilməsi; və (3) ayrılan əhalinin hökumət tərəfindən və ya Dövlətin əhalisinin bir hissəsi tərəfindən (Dövlətin buna göz yumması ilə paralel) sistematik ayrıseçkiliyə və insan hüquqlarının pozulmasına məruz qoyulması .
Ayrılma bu tələblərə cavab verirsə, o zaman Dövlətin hökumətinin ayrılan əhaliyə və üçüncü Dövlətə qarşı hərbi fəaliyyəti artıq qanuni sayılmır. Dövlət əhalisinin bir hissəsinin insan hüquqlarını sistematik pozan zaman və ya fiziki şəxslər tərəfindən edilən bu cür pozuntulara göz yman zaman öz ərazisini qorumaq haqqından məhrum olur..

(iii) Beynəlxalq ictimaiyyətin məsuliyyəti

34. Bütün Dövlətlərin Suverenliyi və bərabərliyi və digər Dövlətə qarşı gücdən istifadə və ya gücdən istifadə təhdidinin qadağan edilməsi Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Xartiyasının ana prinsipləridir. Bu prinsiplərin Xalqların Hüquqlarının Bəyannaməsinin (1795) tanınmış 7-ci maddəsində (heç bir xalqın digər xalqların hökumətinə qarışmaq hüququ yoxdur). Digər Dövlətdə insan hüquqlarının pozulmasına dair iddialar nəticədə həmin ölkənin daxili işlərinə qarışmaq üçün rahat bəhanə verə bilər və hətta “güc siyasətinin nümayişi keçmişdə də ən ciddi pozuntulara gətirib çıxardığından” legitim hökumətlərin devrilməsinə gətirib çıxara bilər .
İstənilən halda müdaxilə hüququndan sui-istifadə ehtimalı halının olması beynəlxalq hüquqda onun mövcudluğunu və olmamasını əsaslandıran həlledici factor deyil. Grotius’un müdrik sözlərini xatırlamaq yerinə düşər: “Biz həm qədim, həm də müasir tarixdən bilirik ki, bir nəsnə üçün istək başqaları üçün öz məqsədlərinə çatmaq üçün bir bəahnə ola bilər; ancaq bir hüquq pis adamlar tərəfindən sui-istifadə olunduğuna görə mövcudluğunu dayandırmır.”

XXI əsrin ilk onilliyində beynəlxalq ümumi hüququn aşağıdakı qaydası bir formaya girdi:

Dövlətlərin soyqırım, müharibə cinayətləri, etnik təmizləmə və bəşəriyyətə qarşı cinayətlərin hazırlanmasının, aparılmasının və ona həvəsləndirmənin qarşısının alınması və dayandırılması kimi hüquqi öhdəlikləri var. Dövlət bu cinayətləri edəndə, bu cinayətlərin edilməsinə göz yumanda və ya öz ərazisində və effektiv nəzarəti olan ərazilər üzərində bunun baş verməsinin qarşısını ala bilməyəndə, beynəlxalq ictimaiyyətin hədəf əhalini qoruaq üçün bütün adekvat və lazımi vasitələrlə, o cümlədən hərbi vasitələrlə reaksiya verməsi kimi hüquqi öhdəliyi var. Reaksiya vaxtında, səmərəli və proporsional olmalıdır. Azalma sırasıyla reaksiya vermək səlahiyyəti aşağıdakı qurumlarda var: BMT Xartiyasının VI və VII fəsillərinə əsasən Təhlükəsizlik Şurası, BMT-nin Baş Assambleyası “Sülh üçün Birləşmək” Qətnaməsi əsasında və onların müvafiq nizamnamə çərçivələrinə əsasən regional və subregional təşkilatlar ad intra və ya ad extra olmasından asılı olmayaraq. Əsas strukturlar dalana dirənəndə və ya dalana dirənəcəkləri ehtimalı yüksək olanda istənilən Dövlət və ya Dövlətlər qrupu addım atmaq səlahiyyəti olacaq.

35. Ayrılma kontekstində üçüncü Dövlətlərə ərazisi parçalanan Dövlətə qarşı ayrılan əhalinin öz müqəddəratının təyin etməsinə kömək bahənəsi altında hərbi əməliyyatlar keçirmək qadağan edilmişdir. Bu səbəbdən bir Dövlətin ərazisi gücdən istifadə və ya gücdən istifadə təhdidi nəticəsində başqa Dövlətin ilhaq obyekti ola bilməz, gücdən istifadə və ya gücdən istifadə təhdidi ilə alınmış heç bir ərazinin ilhaqı qanuni hesab oluna bilməz, və hər bir Dövlətin digər Dövlətin ərazisində terror aktları və vətəndaş qarşıdurması təşkil etməkdən, həvəsləndirməkdən, dəstək olmaqdan və iştirak etməkdən yayınmaq kimi vəzifəsi var.
Ayrılan əhalinin xeyrinə müdaxilə etməmə qaydasının istisnası var: ərazisindən ayrılan Dövlətin hökuməti ayrılan xalqı təmsil etmirsə və onlara qarşı sistematik olaraq insan hüquqları pozuntuları həyata keçirirsə və ya fiziki şəxslərin onlara qarşı insan hüquqları pozuntularına göz yumursa. Bu halda həmin xalq öz ərazisi üzərində nəzarəti təmin edibsə və ayrıldığını elan edibsə, üçüncü Dövlətlər tərəfindən ayrılan xalqın xeyrinə vacib hərbi müdaxilə qanuni hesab edilir. Üçüncü Dövlətlərin həmin ana qədərki hərbi müdaxiləsi digər Dövlətin daxili işlərinə müdaxilə kimi qadağan edilir. Əgər yuxarıda göstərilən tələblərdən əlavə müdaxilə müdaxilə edən Dövlətin ayrılan xalqla eyni etnik mənsubiyyəti olduğuna görə onun müdafiəsini nəzərdə tutur, belə müdaxilənin qanuniliyi daha da çox sual doğurur, çünki bu özünümüdafiə vəziyyətinə bənzəyir. İstənilən halda beynəlxalq humanitar hüquq və məcburi insan hüquqları müddəaları ilə bağlı olan öhdəliklərə əsasən, özünü müdafiə müdaxilə edən üçüncü Dövlətin addımının yanlışlığını sıradan çıxarmır .

C. İlkin nəticə: Doğan və digərləri işindəki standart genişləndirilibmi?

36. Ərizəçi iddia edir ki, Şaumyan rayonu 1990-cı illərin əvvəllərində Azərbaycan Hökumətinin blokadasına məruz qalmışdır. 1992-ci ilin iyununda Gülüstan azərbaycanlı qüvvələrin birbaşa hücumuna məruz qalmışdır və kəndin əhalisi, o cümlədən ərizəçi və onun ailəsi qovulmuş və Dağlıq Qarabağa və Ermənistana qaçmışlar. O, evinə və mülkiyyətinə qayıtmaq və ondan istifadə etmək hüququnun pozulmasından və ya ona görə kompensasiya ala bilməməkdən şikayət etmişdir.

37. Hökmün 32-ci abzasında əksəriyyət razılaşır ki:
“1991-ci ilin aprel-mayında SSRİ-nin Daxili Qoşunları və Azərbaycan SSR-in xüsusi təyinatlı dəstələri (“OMON”) məqsəd kimi regiondakı yerli erməni hərbi qüvvəllərinin “pasportlarının yoxlanılması” və tərksilah edilməsini göstərərək hərbi əməliyyata başlamışdır. Ancaq müxtəlif mənbələrə əsasən, hökumət qüvvələri əməliyyatın rəsmi məqsədini bəhanə kimi istifadə edərək Şaumyan rayonunun bəzi kəndlərindən erməni əhalisini qovmuş, bununla da onları evlərini tərk edərək Dağlıq Qarabağ və ya Ermənistana köçməyə məcbur etmişdir. Bu qovulmalar mülki əhaliyə qarşı həbslər və zorakılıqla müşaiyət olunmuşdur. 1992-ci ildə münaqişə tam miqyaslı müharibəyə çevriləndə Şaumyan rayonu Azərbaycan silahlı qüvvələrinin nəzarəti altına keçmişdir..”

Açıq danışsaq, əksəriyyət müəyyən edir ki, ərizəçinin də dediyi kimi cavabdeh Dövlət Şaumyan regionunda yaşayan erməni əhalisinə hücum etmiş və onları qaçmağa məcbur etmişdir, ancaq, təəssüf ki, əksəriyyət “ərizəçinin məcburi köçkün olmasına gətirib çıxaran səbəblərin qalıb-qalmamasını” müzakirə etməyə ehtiyac görməmişdir (abzas 232).

“Məcburi qovulmanın səbəbləri” kimi tikanlı mövzü ilə məşğul olmaqdansa, əksəriyyət 2006-cı ildən bu günə qədər yanlış(əksinə olsaydı aidiyyatı Dövlətin beynəlxalq öhdəliklərinə uyğun olmazdı) davranışı istisna edən altı klassik halı qiymətləndirmədən yayğın “təhlükəsizlik mülahizələri” anlayışını qabartmışdır: razılıq (BHK-nin Beynəlxalq səviyyədə Yanlış Addımlarla bağlı Dövlətlərin Məsuliyyətinə dair Müddəa Layihələrinin 20-ci maddəsi), özünümüdafiə (21-ci maddə), əks-tədbirlər (22-ci maddə), fors major (23-cü maddə), narahatlıq (24-cü maddə) və lazımlılıq (25-ci maddə). Bundan əlavə “təhlükəsizlik mülahizələri” arqumenti Oruk işindəki (yuxarıda göstərilən) süni analogiya ilə dəstəklənmişdir. Həmin işdə bu işin faktlarıyla heç bir yaxından-uzaqdan əlaqə mövcud deyil.

38. Cavabdeh Dövlətin beynəlxalq öhdəlikləri 1992-ci ildə (iddia edilən məcburi qovulma baş verən il), 2006-cı ildə (ərizənin təqdim edildiyi il) və 2015-ci ildə (bu hökmün verildiyi il) təkmilləşsə də, onun beynəlxalq humanitar öhdəlikləri və Konvensiyanın qəbul edilməsi və Azərbaycanda qüvvəyə minməsi ilə insan hüquqları öhdəlikləri arasında bir kontinuum mövcud olmuşdur. Bu baxımdan, Məhkəmə “iddia edilən hüquqların mənbəyini” qiymətləndirmədən ərizəçinin hüququnun iddia edilən məhdudlaşdırılması barədə hökm çıxarmamalı idi .

İddia edilən hüquqların “mənbəyini” mövcudluğunu tam aydınlaşdırmaq üçün veriləcək əhəmiyyətli suallar aşağıdakılardır: Azərbaycan Hökuməti 1992-ci ilin iyununda erməni əhalisinə hücum edib, onu Şaumyan rayonundan çıxarıbmı, çıxarıbsa bu addımını nə cür əsaslandırmışdır? Erməni əhalisinə hücum və onun çıxarılması Dövlətin humanitar öhdəlikləriylə üst-üstə düşmüşdürmü? Erməni əhalisinin çıxarılması üçün mövcud olan səbəblər 2006-cı ildə ərizəçi ərizəsini təqdim edən zaman hələ də qüvvədə olmuşdurmu? Ərizəçinin Gülüstana qayıtmasına qoyulan məhdudiyyət cavabdeh Dövlətin Gülüstan və onun ətrafında mülki əhalini qorumaq məsuliyyəti baxımımndan etibarlı olmuşdurmu?

Gülüstan hər kəsin torpağı ola bilər, ancaq, o, Avropa daxilində hüquqi vakuumun olduğu yer olmamalıdır. Bir birinə qarşı duran iki ordu arasındakı cəbhə xəttini tənzimləyən qanun var və bu qanuna beynəlxalq humanitar hüquq deyilir, o cümlədən mülki əhalini qorumaq və müdafiə etmək məsuliyyəti də daxil olmaqla. Konvensiyanın 1 saylı Protokolunun 1-ci maddəsi mülkiyyət hüququnu məhdudlaşdıran zaman beynəlxalq hüququn ümumi prinsiplərinə istinad edir və bu prinsiplər arasında hərbi ehtiyac, mülki əhalinin qorunması və müdafiə etmək hüququ da var.

39. Baxmayaraq ki, əksəriyyət evə, mülkiyyətə, torpağa və kəndə çıxışın məhrum edilməsini “əsaslandırılmış” hesab edir, onlar cavabdeh Dövlətin üzərinə mülkiyyət hüquqlarının bərpası üçün mülkiyyət iddiaları mexanizminin yaradılması və mülkiyyətdən istifadə edə bilməməyə görə kompensasiyanın verilməsi kimi pozitiv öhdəliklər qoymaq istəyirlər. İstinad edilən hökm Doğan və digərləri işi üzrə olan hökmdür. Burada da istinad yanlışdır. İki səbəbə görə: birincisi, Doğan və digərləri işindəki ərizəçilərdən fərqli olaraq, bu iş üzrə olan ərizəçi məcburi köçkün olmamışdır, çünki o, Ermənistanda yaşayırdı; ikincisi, Doğan və digərləri işində Məhkəmə Boydaş kəndinin daxilinə və ətrafına 22 iyul 2003-cü il tarixə qədər terror hadisələri ücbatından əhalinin buraxılmamasının qanuni olub olmadığına, legitim hədəfi olub olmadığına dair suallara cavab verməmişdir, əvəzində araşdırmasında proporsionallıq məsələsi üzərində konsentrasiya olmuşdur. Bu işdə isə əksəriyyət hökumətin davranışını “təhlükəsizlik mülahizələri baxımından əsaslandırılmış” hesab edir, yəni Hökumətin Gülüstana çıxışın məhdudlaşdırmasında legitim hədəf götürmüşdür.

40. Bundan əlavə erməni qaçqınları, o cümlədən ərizəçi fərdlər arasında mülkiyyət mübadiləsini leqallaşdıran 1991-ci il Təlimatından bəhrələnə bilərdi. Əksəriyyət bu faktı qeyd edir, ancaq onu aidiyyatı olmayan bir məsələ kimi “ərizəçi bu cür mübadilədə iştirak etməmişdir” arqumenti ilə rədd edir” (abzas 239). Dolayı yolla, əksəriyyət ehtiva edir ki, Hökumətin münaqişə nəticəsində məcburi köçkün olub mülkiyyətlərini itirən bütün şəxsləri, o cümlədən xaricdə yaşayanları, müəyyənləşdirsin və onların yerini tapsın ki, onları mülkiyyət mübadiləsi mexanizmində “iştirakçıya” çevirsin. Bunu ehtiva etmək Hökumət üzərinə əsassız yük qoymaq deməkdir. Bundan əlavə, əksəriyyət ərizəçinin bu cür mülkiyyət mübadiləsində iştirak etmək təşəbbüsünün olub olmadığını və ona belə imkanın tanınıb tanınmadığını da yoxlamaq belə istəməmişdir. Son olaraq, əksəriyyətin mübadilə mexanizmini ərizəçinin fərdi hüquqlarını təmin etmək üçün Hökumətin inzibati addımlar atmasına dair öhdəliyinin yerinə yetirilməsi kimi qəbul etməməsi üçün heç bir obyektiv əsas gətirməmişdir .

İstənilən halda əksəriyyətin Doğan və digərləri işindəki pozitiv öhdəliklərlə bağlı standartları 1 saylı Protokolun 1-ci maddəsinə əsasən olan iddialara uyğun genişləndirmək istəyi var idisə də, onlar bunu edə bilmədilər . “Alternativ tədbirlərlə” bağlı hüquqi əsasların olmadığıdan xəbərdar olan çoxluq onu təkcə nəzəri cəhətdən formulə etməmiş (abzas 238: “bu xüsusən vacibdir ki”), eyni zamanda onu hökmün əməliyyat hissəsində olan 46-cı maddənin əmrini əhatə etməyən obiter dicta’ya qədər kiçiltmişdir. Bu kontestdə bu tədbirlərin qeyd edilməsi hüquqi cəhətdən məcburi öhdəlikdənsə, istəklərin həqiqətin qarışdırılmasına bənzəyir.

VI. Yekun nəticə

41. Vestfaliya Sistemi köhnəlib. Suverenlik artıq XVII əsrdə qəbul olunduğu kimi deyil. Tələt Paşa ermənilərə qarşı, Stalin ukraynalılara qarşı, Hitler yəhudilərə qarşı, Pol Pot kambocalılara qarşı, hutular tutsilərə qarşı kimi nümunələri olan siyasi liderlərin öz xalqlarına qarşı qətliam törətməkdən bir əsr keçəndən sonra beynəlxalq ictimaiyyət buna iki mərhələli cavab təqdim etmişdir: bir tərəfdən Romada siyasi və hərbi liderlər üçün beynəlxalq cinayət məsuliyyətinə dair qaydalar yaratdı, digər tərəfdən Vyanada suverenliyin insan hüquqlarını müdafiə məsuliyyəti və milli hökumətlərin onların müdafiəsinin təminatında uğursuz olduğuna görə beynəlxalq ictimaiyyətin xalqları soyqırımlardan, hərbi cinayətlərdən, etnik təmizləmələrdən və bəşəriyyətə qarşı cinayətlərdən qorumağa dair subsidiar məsuliyyət olduğunu təsdiq etmişdir. Beynəlxalq insan hüquqları hüququnun, beynəlxalq cinayət hüququnun və beynəlxalq humanitar hüququn kəsişməsində olan müdafiə etmək məsuliyyəti sadəcə beynəlxalq fəaliyyəyin siyasi katalizatoru deyil. O, dövlətlər üçün insan hüquqlarını qorumaq öhdəlikləri yaradan ümumi beynəlxalq qaydadır. Bu baxımdan onların icrasına yönələn hərəkət də beynəlxalq hüququn aliliyinə, o cümlədən Konvensiyanın qaydalarına uyğun olmalıdır. Beləliklə, Konvensiyanın Razılığa Gələn Yüksək Tərəfləri tərəfindən icra ediləndə müdafiə etmək məsuliyyəti Məhkəmənin nəzarət predmetinə çevrilir. Beynəlxalq hüququ tətbiq etmək istəyənlər tam məsuliyyət daşımalıdırlar.

42. Çıraqov və digərləri işində əksəriyyət Azərbaycan Hökumətinin erməni əsilli əhalinin insan hüquqlarını qorumaq öhdəliyinə riayət edib etməməsini dəqiqləşdirməmiş və beləliklə, “Dağlıq Qarabağ Respublikasının” ayrılmasına və nəticə etibariylə Laçında humanitar dəhlizin yaradılması üçün xarici ölkənin müdaxiləsinə, ərizəçilər üçün uzun müddətdir davam edən mənfi nəticələrə gətirib çıxarmışdır. Bu iş üzrə növbəti dəfə əksəriyyət cavabdeh Dövlətin Şaumyan rayonundakı erməni əhalisinin insan hüquqlarının pozulmasının və cəbhə xətti üzərində öz ordusu və “Dağlıq Qarabağ Respublikasının” ordusunun davamlı insan hüquqları pozuntularının qarşısını almaq və ya dayandırmaqla bağlı olan beynəlxalq öhdəliyini nəzərdən keçirməmişdir. Mən təəssüf edirəm ki, əksəriyyət hər iki iş üzrə bu miqyasda məsələlərə dair prinsipial cavab verə bilməmişdir.