YENİ © tərcümə – aihmaz.org – yüklə_Əsədbəyli Azərbaycana qarşı
BİRİNCİ BÖLMƏ
ƏSƏDBƏYLİ VƏ BAŞQALARI AZƏRBAYCANA QARŞI
(3653/05, 14729/05, 20908/05, 26242/05, 36083/05 və 16519/06 nömrəli ərizələr)
QƏRAR
STRASBURQ
11 Dekabr 2012-ci il
YEKUN
11/03/2013
Bu qərar Konvensiyanin 44.2-ci maddəsinə əsasən yekundur. Qərara redaktə xarakterli dəyişikliklər edilə bilər.
Əsədbəyli və digərləri Azərbaycana qarşı işində,
Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsi (Birinci Bölmə), Palatanın aşağıdakı tərkibində:
Isabelle Berro-Lefèvre, Prezident,
Anatoly Kovler,
Xanlar Hacıyev,
Mirjana Lazarova Trajkovska,
Julia Laffranque,
Linos-Alexandre Sicilianos,
Erik Møse, hakimlər,
və André Wampach, Bölmə katibinin müavini,
20 noyabr 2012-ci il tarixində qapalı iclas keçirərək,
Həmin tarixdə aşağıdakı qərarı qəbul etdilər:
PROSEDUR
1. İş Azərbaycan Respublikasının aşağıdakı vətəndaşları (bundan sonra “ərizəçilər”) tərəfindən İnsan Hüquqları və Əsas Azadlıqların Müdafiəsi haqqında Avropa Konvensiyasının (“Konvensiya) 34-cü maddəsinə uyğun olaraq Azərbaycan Respublikasına qarşı Məhkəməyə ünvanlanmış 6 ərizə ilə başlanılmışdır:
(i) 7 yanvar 2005-ci il tarixdə ünvanlanmış 3653/05 nömrəli ərizə:
– 1952-ci ildə anadan olmuş və Sumqayıtda yaşayan cənab Bəhruz Sabir oğlu Əsədbəyli;
– 1963-cü ildə anadan olmuş və Sumqayıtda yaşayan Cənab Şiralı Paşa oğlu Həmidov;
– 1976-cı ildə anadan olmuş və Sumqayıtda yaşayan Cənab Emin Hüseynağa oğlu Hüseynli;
– 1960-cı ildə anadan olmuş və Sumqayıtda yaşayan Cənab Həsən Xansuvar oğlu Məmmədov;
– 1983-cü ildə anadan olmuş və Sumqayıtda yaşayan Cənab Saleh Əhmədəli oğlu Əliyev;
– 1983-cü ildə anadan olmuş və Sumqayıtda yaşayan Cənab Elşad Eyvaz oğlu Məmmədov;
(ii) 20 mart 2005-ci il tarixdə 1979-cu ildə anadan olmuş və Bakıda yaşayan Cənab Şahin Məhəmməd oğlu Qocayev tərəfindən ünvanlanmış 14729/05 nömrəli ərizə;
(iii) 21 may 2005-ci il tarixdə 1955-ci ildə anadan olmuş və Bakıda yaşayan Cənab Ramiz Mirzə oğlu Quliyev tərəfindən ünvanlanmış 20908/05 nömrəli ərizə;
(iv) 2 iyul 2005-ci il tarixdə 1958-ci ildə anadan olmuş və Qəbələdə yaşayan Cənab Sadiq Sabir oğlu Daşdəmirli tərəfindən ünvanlanmış 26242/05 nömrəli ərizə;
(v) 4 oktyabr 2005-ci il tarixdə 1973-cü ildə anadan olmuş və Bakıda yaşayan Cənab İlqar İbrahim oğlu Allahverdiyev tərəfindən ünvanlanmış 36083/05 nömrəli ərizə;
(vi) 13 aprel 2006-cı il tarixdə 1964-cü ildə anadan olmuş və Bakıda yaşayan Cənab Yaşar Musa oğlu Cəfərli tərəfindən ünvanlanmış 16519/06 nömrəli ərizə.
2. Ərizəçi Cənab S.Qocayev (14729/05 nömrəli ərizə) Məhkəmədə Azərbaycanda vəkillik fəaliyyəti ilə məşğul olan Xanım N.Hüseynova tərəfindən təmsil olunmuşdur. Ərizəçi Cənab İ.Allahverdiyev (36083/05 nömrəli ərizə) Londonda vəkillik fəaliyyəti ilə məşğul olan Cənab W.Bowring tərəfindən təmsil olunmuşdur. Bütün digər ərizəçilər Azərbaycan vəkillik fəaliyyəti ilə məşğul olan Cənab A.Mustafayev tərəfindən təmsil olunmuşdurlar. Azərbaycan Hökumətini (“Hökumət”) nümayəndəsi Cənab Ç.Əsgərov təmsil etmişdir.
3. Ərizəçilər iddia edirlər ki, onlarla bağlı aparılan cinayət işində ədalətli məhkəmə hüquqlarının pozulmasına və Konvensiya tərəfindən müdafiə olunan digər müddəaların pozulmasına gətirib çıxaran bir sıra çatışmazlıqlar olmuşdur.
4. 2007-ci ilin müxtəlif tarixlərində ərizələr Hökumətə kommunikasiya edilmişdir.
FAKTLAR
I. İŞİN HALLARI
5. Ərizəçilər razılaşdırılmayan 16 oktyabr 2003-cü il aksiyasının iştirakçiları və ya iddialara görə təşkilatçıları idilər. Bu aksiya hüquq-mühafizə orqanları və aksiyaçılar arasında aşağıda təsvir olunan formada zorakı toqquşmalara gətirib çıxarmışdır.
A. 16 oktyabr hadisələri və həmin hadisələrlə bağlı həyata keçirilən cinayət araşdırması
6. Bu işlə bağlı olan hadisələr 15 oktyabr 2003-cü il tarixində keçirilmiş prezident seçkilərindən sonra baş vermişdir. Müxalifətin əsas namizədi Müsavat Partiyasının başqanı Cənab İsa Qəmbər 15 oktyabr 2003-cü il tarixində keçirilmiş seçkilərdə məğlub olmuşdu.
7. Seçki gününün axşamı bir qrup müxalifət tərəfdarı Bakının mərkəzində yerləşən Müsavat Partiyasının qərargahının qarşısına toplaşaraq onların namizədinin seçkilərdə qalib gəldiyini iddia edirdilər. Bu zaman müxalifət tərəfdarları və təhlükəsizlik qüvvələrə arasında zorakı toqquşmalar baş vermişdir.
8. 16 oktyabr saat 2 radələrində bir qrup müxalifət tərəfdarı seçkinin nəticələrinə etiraz etmək üçün Bakının mərkəzində yerləşən Dövlət Xalçaçılıq Muzeyinin qarşısında yığılmağa başladı. Kütlə bundan sonra şəhərin əsas meydanı olan Azadlıq Meydanına doğru getməyə başladı. Məlumatlara görə kütlədə olan bəzi adamlar yolüstü maşınlara, binalara, skamyalara və digər şəhər konstruksiyalarına ziyan vururdu. Həmçinin iddia edilirdi ki, razılaşdırılmayan bu aksiyanın təşkilatçıları və müxalifət partiyalarının bəzi liderleri öz tərəfdarlarını zorakılığıla səsləyirdilər.
9. Bəzi iddialara görə Azadlıq Meydanında olan bəzi polislər bir sıra etirazçının hücumuna məruz qalmışdı. Qısa müddət sonar kaska, şit və dəyənəklə silahlanmış çevik polis və hərbi qüvvələr nümayişi dağıtmaq məqsədiylə meydana gəlmişdirlər. Vəziyyət tezliklə iğtişaşa çevrildi və kütlə ilə polis arasında zorakı toqquşmalar baş verdi. Yayılan məlumatlara görə hökumət nümayəndələri həmin ərazidə olan istisnasız olaraq hamıya qarşı ifrat artıq güc tətbiq etmişdir
10. Saat 6 radələrində nümayiş tamamilə dağıdılmışdır. Yüzlərlə adam 16 oktyabr hadisələri zamanı və ondan sonra həbs edilmişdir.
11. 16 oktyabr 2003-cü ildə Baş Prokurorluq 15 və 16 oktyabr 2003-cü il hadisələri ilə bağlı cinayət işi (80309 nömrəli iş) başlamışdır. Bu hadisələrlə bağlı həbs olunmuş yüzlərlə adamdan 100-dən çoxu bu cinayət işi ilə əlaqədar məsuliyyətə cəlb edilmişdir. Cinayət işi yalnız aksiyanı təşkil etmiş və ondan iştirak etmiş şəxslərlə bağlı idi. Aksiyanın dağıdılması zamanı polisin və hərbi qüvvələrin ifrat gücdən istifadəsi ilə bağlı iddialarla əlaqədar heç bir araşdırma aparılmadığı görünür (22684/05 nömrəli 2 aprel 2009-cu il tarixli Muradova Azərbaycana qarşı işinin 23 və 114 saylı paraqraflarına bax).
12. Demək olar ki, müttəhimlərin hamısı ilə bağlı keçirilən ilkin araşdırma bir cinayət işinin daxilində aparılmışdır. Ancaq istintaq yekunlaşmağa doğru getdikcə 80308 nömrəli cinayət işi bir neçə cinayət işinə bölünmüş və nəticədə müttəhimləri 15 müxtəlif qrupa ayırmışdılar. Görünən odur ki, prokurorluğun işi bir neçə yerə bölməyinin səbəbi o idi ki, müttəhimlərin sayı (100-dən çox) məhkəmə prosesini uzadacaq. Bu qədər müttəhimin iştirak etdiyi bir məhkəmənin keçirilməsi praktik olmaz (35485/05, 45553/05, 35680/05 və 36085/05 nömrəli 26 iyul 2011-ci il tarixli Hüseyn və digərləri Azərbaycana qarşı işinin 28-ci paraqrafına bax). Cinayət işləri bölünəndən sonra hər hansı əhəmiyyətli istintaq addımı atılmamışdır (həmin yer, 29-cu və 166-cı paraqraf). Yaradılan 15 müttəhim qruplarının hər birinin məhkəmə prosesi ayrılıqda keçirilmişdir. Məhkəmələrdən 14-ü Ağır Cinayətlər Məhkəməsində 16 oktyabr 2003-cü il hadisələri ilə bağlı keçirilmiş və 2004-cü ilin mart və aprel aylarında tamamlanmışdır (məhkəmələrdən biri Səbail Rayon Məhkəməsində 15 oktyabr 2003-cü il hadisələri ilə bağlı keçirilmişdir). Bu məhkəmələrdəki bütün müttəhimlər, o cümlədən bu iş üzrə ərizəçi olan şəxslər günahkar hesab edilmiş, həbsə, şərti həbsə və ya azadlığın məhdudlaşdırılmasına məruz qalmışdırlar.
13. Hər bir ərizəçinin bu işlə bağlı halları aşağıda ayrı-ayrı ümumiləşdirilib.
B. Cənab Bəhruz Əsədbəyli, Cənab Şirəli Həmidov, Cənab Emin Hüseynli, Cənab Həsən Məmmədov, Cənab Saleh Əliyev və Cənab Elşad Məmmədov tərəfindən təqdim edilmiş 3653/05 nömrəli ərizə
14. Cənab Əsədbəyli Müsavat Partiyasının Sumqayıt Rayon Təşkilatının sədri idi. Cənab S.Həmidov, Cənab E.Hüseynli və Cənab H.Məmmədov Müsavat Partiyası daxilində müxtəlif vəzifələri daşıyıblar. Cənab S.Əliyev və Cənab E.Məmmədov dövlət universitetinin tələbələri idi və heç bir siyasi partiyanın rəsmi üzvü deyildilər.
15. Ərizəçi H.Məmmədov aşağıda təsvir olunan hadisələr baş verəndən və bu ərizə Məhkəməyə təqdim olunandan sonar 27 may 2008-ci ildə vəfat etmişdi. Onun qardaşı Cənab İslam Məmmədov qardaşının adına bu ərizə ilə bağlı işləri davam etməklə bağlı istəyini ifadə etmişdi.
1. Cənab E.Məmmədovun və Cənab S.Əliyevin saxlanılması və həbsi
16. Cənab S.Əliyev 16 oktyabr 2003-cü il tarixdə etiraz aksiyası polis tərəfindən dağıdılanda həbs edilmişdi. Ona qarşı Cinayət Məcəlləsinin 220 və 315.2-ci maddələrinə əsasən “iğtişaşlarda iştirak və ya onları təşkil etmək”, “dövlət qulluqçusuna qarşı zor tətbiqi” ittihamlar irəli sürülmüşdür. Elə həmin gün Nəsimi Rayon Məhkəməsi ona qarşı 3 aylıq həbs-qətimkan tədbiri seçmişdir.
17. Cənab E.Məmmədov da 16 oktyabr 2003-cü ildə həbs edilmişdi. O iddia edir ki, onu həbs edən polislər barəsində inzibati xəta barədə protokol tərtib edərək onu İnzibati Xətalar Məcəlləsinin 310.1-ci maddəsinə əsasən polisin Azadlıq Meydanında qanuni tələblərinə tabe olmamaqda ittiham etdilər.
18. Hökumətin təqdim etdiyi sənədlərdən belə görünür ki, Cənab E.Məmmədov 18 oktyabr 2003-cü il tarixdə İnzibati Xətalar Məcəlləsi (İXM) üzrə ittihamı ilə bağlı Nərimanov rayon Məhkəməsinə gətirilmişdir. Məhkəmə iclasının stenoqramına əsasən, ərizəçi etiraf etdi ki, o, polisin tələblərinə tabe olmayıb və hərəkətlərindən peşman olduğunu bildirib. 18 oktyabr 2003-cü ildə Nərimanov rayon Məhkəməsi onu İXM-in 310.1-ci maddəsinə əsasən 15 günlük inzibati həbsə məhkum etmişdir.
19. 25 oktyabr 2003-cü ildə Cənab E.Məmmədov ailə vəziyyəti və tələbə olduğu ilə əlaqədar həbs müddətinin azaldılması istəyi ilə apellyasiya şikayəti vermişdi. Həmin gün Apellyasiya Məhkəməsi onun həbs müddətini 9 günədək azaltdı və nəzərə alsaq ki, o, artıq 9 günlük həbs müddətini bitirmişdi, o, məhkəmə zalından azad edilmişdi.
20. Cənab E.Məmmədovun sözlərinə əsasən, bu inzibati işlə bağlı hər hansı qərarın surəti ona verilməmişdir.
21. İnzibati həbsdən azad olunandan qısa müddət sonra Cənab E.Məmmədov yenidən həbs edilmiş və Cinayət Məcəlləsinin 220 və 315.2-ci maddələrinə əsasən, “iğtişaşlarda iştirak və ya onları təşkil etməkdə”, “dövlət qulluqçusuna qarşı zor tətbiqində” ittiham edilmişdi. O, konkret olaraq digər nümayiş iştirakçılarına qoşulub ictimai yerdə olan skamyaların, asfaltın və səkilərin dağıdılmasında və dağıdılmış mülkiyyətdən qalan beton və taxta hissələrdən Azadlıq Meydanında olan polislərin həyatına və sağlamlıqlarına təhlükə yaradacaq dərəcədə istifadədə ittiham edilmişdi.
22. Cənab E.Məmmədova qarşı həbs-qətimkan tədbiri seçilmişdi.
23. Həbs-qətimkan dövründə həm Cənab S.Əliyev, həm də Cənab E.Məmmədov universitetdən xaric edilmişdirlər.
2. Cənab B.Əsədbəylinin, Cənab S.Həmidovun, Cənab E.Hüseynlinin və Cənab H.Məmmədovun həbsi və saxlanılması
24. 17 oktyabr 2003-cü ildə Cənab B.Əsədbəyli, Cənab S.Həmidov, Cənab E.Hüseynli və Cənab H.Məmmədov evlərindən Sumqayıt Şəhər Prokururluğuna sorğu-sual üçün aparılmışdırlar. Bir neçə saatdan sonra onlar evə buraxılmış, ancaq onlardan tələb edilmişdir ki, növbəti səhər yenə gəlsinlər. 18 oktyabr 2003-cü il tarixdə onlar Bakıda yerləşən Baş Prokurorluğa aparılmışdırlar. Bakıya çatandan sonra onlar 9-10 saat ərzində Baş Prokurorluğun qabağında polis maşınında saxlanılmışdırlar. Axşam saatlarında onlar binaya aparılmış və sorğu-sual edilmişdirlər. Hər iki gün sorğu-sual vəkilin iştirakı olmadan həyata keçirilmişdir.
25. Sorğu-sualdan sonra ərizəçilərin 4-ü də “iğtişaşlarda iştirak və ya onları təşkil etməkdə”, “dövlət qulluqçusuna qarşı zor tətbiqində” ittiham edildilər. Həmin gün Nəsimi Rayon Məhkəməsi ərizəçilərin hər biri üçün ayrıca həbs-qətimkan qərarı verərək, onları 3 ay müddətində həbsdə saxladı. Ərizəçilərin bəziləri dövlət tərəfindən təyin edilmiş vəkillər tərəfindən müdafiə olunmuşdurlar.
26. 15 noyabr 2003-cü ildə məhkəmə Cənab S.Həmidovun həbs qərarını ev dustaqlığı ilə əvəz etdi.
3. İstintaq və məhkəmə
27. Ərizəçilərin sözlərinə görə, məhkəməyə qədər bir neçə yüksək vəzifəli dövlət məmuru, o cümlədən, Baş Prokuror və Daxili İşlər Naziri ictimaiyyət qarşısında televiziyada və qəzetlərdə 16 oktyabr 2003-cü il tarixli aksiya iştirakçılarını “cinayətkar” adlandırmış və söz vermişdilər ki, onlar cəzalandırılacaqlar.
28. İstintaq dövründə prokurorluğun müraciəti əsasında Nəsimi rayon Məhkəməsi Baş Prokurorluğa Azercell Telecom şirkətindən 16 oktyabr 2003-cü ildə saat 11:00-17:00 arası Azadlıq Meydanı ətrafında baş verən telefon bağlantılarıyla bağlı detallı məlumatlar almağa icazə vermişdir. Məqsəd müttəhimlərin həmin saatlarda həmin ərazidə olub olmadığını dəqiqləşdirmək idi. Ancaq Cənab B.Əsədbəylinin sözlərinə görə, o sonradan gördü ki, telefon zəngləri ilə bağlı məlumatlar məhkəmənin icazə verdiyi müddətdən daha uzun müddəti və daha böyük məsafəni əhatə etmişdir.
29. Bütün ərizəçilər Ağır Cinayətlər Məhkəməsi tərəfindən birlikdə mühakimə edilmişdirlər (ATƏT bu məhkəmə prosesini “Məhkəmə Qrupu 8” adlandırmışdır). Ümumilikdə, bu iş üzrə 9 müttəhimin, o cümlədən ərizəçilərin məhkəməsi keçirilmişdir.
30. Məhkəmə aksiya iştirakçılarına qarşı ifadə vermiş polislərin ifadələrinə əsaslanırdı. İlkin istintaq dövründə bir neçə polisə ərizəçilərin şəkli göstərilmiş və onları 16 oktyabr 2003-cü il hadisələri zamanı polislərə daş atan aksiya iştirakçıları kimi tanımışdılar. Ərizəçilərin sözlərinə görə, onlara ilkin istintaq dövründə bu şahidləri görmək və ya məhkəmə dövründə onlarla üzləşdirilmək imkanı verilməmişdi. Hökumət isə iddia edir ki, ərizəçilər məhkəmədə ifadə verən bütün şahidlərə suallar verə bilmişdilər.
31. 24 mart 2004-cü il qərarı ilə Ağır Cinayətlər Məhkəməsi bütün ərizəçiləri Cinayət Məcəlləsinin 220.1 və 315.2-ci maddələrinə əsasən məhkum etmişdir. Cənab B.Əsədbəyli, Cənab S.Həmidov, Cənab H.Məmmədov və Cənab E.Məmmədov 4 il 6 ay müddətinə şərti həbs cəzasına məhkum edilmiş və məhkəmə zalından azadlığa buraxılmışdırlar. Cənab E.Hüseynli və Cənab S.Əliyev müvafiq olaraq 3 il və 2 il müddətinə azadlıqdan məhrum edilmişdirlər.
4. Şikayətlər
32. Bütün ərizəçilər Ağır Cinayətlər Məhkəməsinin 24 mart 2004-cü ilin qərarından apellyasiya şikayəti vermişdilər. Apellyasiya Məhkəməsi 6 şikayətçinin işlərinə birgə baxdı. Ərizəçilərin sözlərinə görə, onları Apellyasiya Məhkəməsindəki məhkəmə prosesinin vaxtı barədə öncədən məlumatlandırılmamışdılar. Yalnız Cənab B.Əsədbəyli, Cənab S.Əliyev və onun vəkili məhkəmə iclasında iştirak edə bilmişdirlər. Cənab B.Əsədbəyli apellyasiya şikayəti ilə bağlı məhkəmə iclasının keçiriləcəyini iclas günü təsadüfən öyrənmişdir. 8 iyun 2004-cü ildə Apellyasiya Məhkəməsi ərizəçilərin şikayətini təmin etməmiş və Ağır Cinayətlər Məhkəməsinin 24 mart 2004-cü il qərarını qüvvədə saxlamışdır. Həmin məhkəmə Cənab E.Hüseynlinin və Cənab S.Əliyevin cəzalarını müvafiq olaraq 2 il və 1 ilə qədər endirmişdir.
33. 30 iyul 2004-cü ildə Cənab E.Hüseynli Appelyasiya Məhkəməsinin qərarından kassasiya şikayəti vermişdir. Hökumətin iddiasına əsasən Ali Məhkəmə ərizəçini 9 mart 2005-ci ildə məhkəmə iclasının tarixi barədə məlumatlandırmışdı; ancaq ərizəçi məhkəmədən öz iştirakının təminatı üçün müraciət etməmiş, həm ərizəçi, həm də onun vəkili məhkəmə iclasında iştirak etməmişdir. Ancaq ərizəçinin sözlərinə görə, o, Ali Məhkəmədən öz kasassiya şikayəti ilə bağlı heç bir cavab almamışdır.
34. Həbsdən azad olunandan sonra 28 mart 2005-ci il tarixdə Ali Məhkəməyə öz şikayəti ilə bağlı müraciət göndərmişdi. 31 mart 2005-ci il tarixdə Ali Məhkəmə ona məktub göndərərək məlumatlandırmışdır ki, onun şikayəti hələ baxılmayıb, “…sizin kassasiya şikayətinə baxılacaq.”
35. Cənab E.Hüseynlinin sözlərinə görə, onun şikayətinə baxılmayıb.
36. Cənab S.Əliyev Ali Məhkəməyə qeyri-müəyyən tarxdə kasassiya şikayəti etmişdir. Cavabında 3 sentyabr 2004-cü ildə Ali Məhkəmə ona aşağıdakılar qeyd olunan məktub göndərmişdir:
“Ali Məhkəmə sizin kasassiya şikayətinizi qəbul etmişdir. Sizi məlumatlandırmaq istərdik ki, Apellyasiya Məhkəməsinin qərarı ilə razı deyilsinizsə, Cinayət Prosessual Məcəlləsinin 407-413-cü maddələrinə əsasən, siz Ali Məhkəməyə kasassiya şikayəti göndərə bilərsiniz.”
37. Cənab S.Əliyevin sözlərinə görə, onun şikayətinə hələ də baxılmayıb.
38. Digər 4 ərizəçi Cənab B.Əsədbəyli, Cənab S.Həmidov, Cənab H.Məmmədov və Cənab E.Məmmədov da Apellyasiya Məhkəməsinin 24 mart 2004-cü il qərarına qarşı kasassiya şikayəti vermişdirlər. Ali Məhkəmə onların şikayətlərinə birgə baxmış və 19 oktyabr 2004-cü ildə onların şikayətlərini təmin etməkdən imtina etmiş və aşağı instansiyaların qərarlarını qüvvədə saxlamışdı. Ali Məhkəmənin qərarının tam mətni ərizəçilərə 2 noyabr 2004-cü ildə göndərilmişdi.
39. Cənab S.Əliyev 1 illik həbs müddətini tam keçirmiş və 16 oktyabr 2004-cü il tarixdə azad edilmişdir.
40. Prezidentin əfv fərmanı nəticəsində 21 mart 2005-ci il tarixdə Cənab E.Hüseynov 2 illik həbs müddətini qalan hissəsini həbsdə keçirmədən azadlığa buraxılmışdı.
C. Cənab Şahin Qocayev tərəfindən təqdim edilmiş 14729/05 nömrəli ərizə
41. Ərizəçi 16 oktyabr 2003-cü ildə nümayiş dağıdılan zaman həbs edilmişdir.
42. Həbs ediləndən sonra o, Səbail Rayon Polis İdarəsinə, oradan da Bakı Şəhər Baş Polis İdarəsinə aparılmışdır. Ailəsi həbsi barədə məlumatlandırılmamışdı. Ərizəçinin sözlərinə görə, o, hər iki polis idarəsində vəkilin iştirakı olmadan sorğu-sual edilmişdir. Sorğu-sual pis rəftarla müşaiyət olunmuşdur. Məqsəd ərizəçinin iğtişaşlarda aktiv iştirak etdiyini, polisə qarşı zorakılıq etdiyini etiraf etdirmək və iğtişaşların təşkilatçılarının adlarının açıqlanması idi.
43. 17 oktyabr 2003-cü ildə ərizəçi Cinayət Məcəlləsinin 220 və 315.2-ci maddələrinə əsasən rəsmən ittiham edilmişdir. Bundan sonra o, Baş Prokurorluğa aparılmış və iddialarına görə, özünə qarşı ifadələri imzalamağa məcbur edilmişdir.
44. Elə həmin gün Bakıdakı rayon məhkəmələrindən biri ərizəçi ilə bağlı 3 ay həbs-qətimkan tədbiri seçmişdir. Bu qərar ərizəçinin yoxluğunda qəbul edilmişdir. O, qərar barədə məlumatlandırılmamış və qərarın surəti ona verilməmişdir. Bu mərhələdə o hələ də vəkil tərəfindən təmsil olunmamışdır.
45. 18 oktyabr 2003-cü il tarixdə ərizəçinin valideynləri onun həbsi barədə məlumatlandırıldılar. 23 oktyabr 2003-cü ildə, o, ilk dəfə vəkili ilə görüşə bilmişdi.
46. Ağır Cinayətlər Məhkəməsində proses 30 yanvar 2004-cü ildə (Məhkəmə qrupu 3) başlanmışdır. Ərizəçi 6 digər şəxslə, o cümlədən bu iş üzrə şikayətçi olan daha bir şəxs Cənab Ramiz Quliyevlə birgə məhkəmə prosesində iştirak etmişdi. İlk məhkəmə iclasında ərizəçi günahsız olduğunu və həbsinin ilk günlərində özünə qarşı ifadə verməyə məcbur edildiyini bildirmişdi. O, məhkəmədən ilkin istintaq zamanı verdiyi ifadələri sübut kimi qəbul etməməyi xahiş etmişdir. Müttəhimlərdən bir neçəsi oxşar şikayət və müraciətlər etmişdir.
47. Ərizəçinin məhkəməyə qədər saxlanıldığı müəssisədə pis rəftarla bağlı iddialarından sonra məhkəmə ərizəçi ilə bağlı tibbi ekspertizanıın keçirilməsiylə bağlı qərar vermişdi. 14 fevral 2004-cü il tarixli tibbi ekspertizanın rəyinə əsasən, ekspert qeyd olunan vaxtda və iddia edilən vəziyyətdə ərizəçiyə yetirilə bilən heç bir zədə izi tapmamışdı. Ərizəçinin vəkili tibbi ekspertizanın yeri və vaxtı barədə məlumatlandırılmadığına görə tibbi ekspertə suallarını ünvanlaya bilmədiyi iddiası əsasında etirazını bildirmişdir. Yeni tibbi ekspertiza ilə bağlı müraciəti isə rədd edilmişdir. Məhkəmə ərizəçinin və digər müttəhimlərin pis rəftarla bağlı iddialarını əsassız hesab etmiş və onların ilkin istintaq zamanı verdiyi ifadələri sübut kimi qəbul etmişdir.
48. Məhkəmə prosesi dövründə məhkəmə istintaqın 100-dən çox şahidinin (əksəriyyəti polis işçiləri və hərbiçilər idi) ifadələrini dinləmiş və ona əsaslanmışdır. Bu şahidlər ümumən bütün nümayişçilərin əleyhinə ifadə vermiş və baş verən ictimai asayişin pozulmasını və nümayişçilərin istək və addımlarının zorakı olduqlarını bildirmişdirlər. Məhkəmə həmçinin konkret olaraq ərizəçinin əleyhinə ifadə vermiş iki polis zabitinin də ifadəsini dinləmişdir. İfadələrində qeyd etmişdilər ki, onlar ərizəçinin polis əməkdaşlarına daş atdığını görmüşdülər. Məhkəmə həmçinin ərizəçinin iddialara əsasən daş atan və əllərində dəyənək və qalxanla qaçan şəxs kimi müəyyənləşdirildiyi videoçəkilişə baxmışdır. Məhkəmə ərizəçinin hüquq-mühafizə orqanları əməkdaşlarının dinc nümayişçilərə qarşı zorakılığı ilə bağlı ifadə verəcək şahidlərin dəvət olunması ilə əlaqədar vəsatəti rədd etmiş, eyni zamanda nümayişçilərə qarşı polis zorakılığı səhnələrini əks etdirən video və şəkilləri sübut kimi qəbul etməkdən imtina etmişdir. Məhkəmə qeyd etmişdi ki, bu sübut ərizəçi ilə bağlı birbaşa hər hansı məlumat daşımadığından bu işə aidiyyatı yoxdur.
49. 4 mart 2004-cü ildə Ağır Cinayətlər Məhkəməsi ərizəçini kütləvi iğtişaşların təşkili və polisə qarşı zorakılıqda təqsirli bilib məhkum edərək onu 4 il müddətinə azadlıqdan məhrum etmişdir.
50. Ərizəçi apellyasiya şikayətində digər məsələlərlə bərabər Ağır Cinayətlər Məhkəməsinin prosessual ədalətsizliyindən və yalnız polis əməkdaşlarının təqdim etdiyi ifadələrə əsaslanmasından şikayət etmişdir. 29 aprel 2004-cü ildə Apellyasiya Məhkəməsi şikayəti rədd etmiş və Ağır Cinayətlər Məhkəməsinin qərarını qüvvədə saxlamışdır. 21 sentyabr 2004-cü ildə Ali Məhkəmə aşağı instansiyaların qərarlarını qüvvədə saxlamışdır.
D. Cənab Ramiz Quliyev tərəfindən təqdim edilmiş 20908/05 nömrəli ərizə
51. Ərizəçi Müsavat Partiyasının fəal üzvü olub. O, 15 oktyabr 2003-cü il tarixdə keçirilmiş prezident seçkilərində müşahidəçi olub.
52. 17 oktyabr 2003-cü ildə ərizəçi evindən polis bölməsinə aparılmış və orada sorğu-sual edilmişdir. O, polisə bildirmişdir ki, 16 oktyabr 2003-cü ildə Azadlıq Meydanında yox, şəhərin başqa ərazisində idi. Bundan sonra o, polis bölməsindən buraxılmışdır.
53. Ancaq o, 21 oktyabr 2003-cü ildə həbs edilmiş və 16 oktyabrla bağlı polis bölməsinə dəvət olunan zaman polisə müqavimətdə ittiham edilmişdir. Ərizəçi həmin gün Yasamal Rayon Məhkəməsinə gətirilmiş və orada o, İnzibati Xətalar Məcəlləsinin 310.1-ci maddəsinə əsasən polisə müqavimət ittihamı əsasında 15 günlük inzibati həbs müddətinə məhkum edilmişdir.
54. Elə həmin gün ərizəçi Daxili İşlər Nazirliyinin Mütəşəkkil Cinayətkarlığa qarşı Mübarizə İdarəsinə aparılmış və orada ona 16 okyabr 2003-cü il tarixdə baş vermiş hadisələrdə onun rolu ilə bağlı suallar verilmişdir. Ərizəçinin sözlərinə görə müstəntiqlər onu döymüş və üzərində siqaret söndürmüşlər. O, adiçəkilən idarədə 31 oktyabra qədər saxlanılmışdır. O, qeyd etmişdir ki, həbsi müddətində müxtəlif formalarda pis rəftara, o cümlədən, döyülmə, əl və ayaq barmaqlarının sındırılması, dərinin siqaretlə yandırılmasına məruz qalmışdır.
55. 28 oktyabr 2003-cü ildə ərizəçi Baş Prokurorluğa istintaq üçün aparılmış, ancaq vəkili olmadığına görə ifadə verməkdən imtina etmişdi. O, Daxili İşlər Nazirliyinin Mütəşəkkil Cinayətkarlığa qarşı Mübarizə İdarəsinə qaytarılmışdır.
56. Ərizəçi “iğtişaşlarda iştirak və ya onları təşkil etməkdə”, “dövlət qulluqçusuna qarşı zor tətbiqində” ittiham edilmişdir. O, 31 oktyabr 2003-cü ildə qeyri-müəyyən rayon məhkəməsinə aparılmış və o, rayon məhkəməsi tərəfindən 3 ay həbs-qətimkan tədbirinə məruz edilmişdir. Ərizəçi bu məhkəmə iclasında vəkili tərəfindən təmsil olunmamışdır. Bundan sonra ərizəçi Daxili İşlər Nazirliyinin Mütəşəkkil Cinayətkarlığa qarşı Mübarizə İdarəsindən 1 saylı İstintaq İdarəsinə köçürülmüşdür.
57. Ərizəçi Ağır Cinayətlər Məhkəməsində 6 digər ərizəçi ilə birgə müttəhim kürsüsündə oturmuş (Məhkəmə qrupu 3). Müttəhimlərdən biri bu iş üzrə daha bir ərizəçi olan Cənab Şahin Qocayev idi (bax: yuxarıda qeyd olunmuş C hissəsinə). Məhkəmə prosesi dövründə o, dövlət tərəfindən təyin olunmuş vəkil tərəfindən müdafiə olunub. Məhkəməyə verdiyi ifadələrdə ərizəçi 16 oktyabr 2003-cü il tarixdə Azadlıq Meydanında olmadığını bildirmişdi.
58. Məhkəmə iclasları ilə bağlı olan və məhkəmədə ifadə verən şahidlər barədə faktların bəziləri yuxarıda qeyd edilmişdir (bax: yuxarıda qeyd olunmuş 48-ci paraqraf). Konkret olaraq ərizəçinin vəziyyəti ilə bağlı isə məhkəmə bir neçə polis əməkdaşının və ibtidai istinaq zamanı ona göstərilmiş şəkildən ərizəçini 16 oktyabr 2003-cü il hadisələri zamanı polis əməkdaşlarına daş atan etirazçılardan biri kimi tanıdığını iddia edən bir mülki vətəndaşın ifadələrini dinləmişdir. Ərizəçinin sözlərinə görə bu ifadələr saxta və şaiyələrə əsaslanmış ifadələrdir. Şahidlər məhkəmə zamanı eyni ifadələr vermişdilər. Ərizəçinin sözlərinə görə, ona ibtidai istintaq zamanı şahidlərlə üzləşmək imkanı verilməmişdir. Hökumətin rəyinə əsasən, ərizəçinin məhkəmə iclasları zamanı onlarla görüşmək imkanı olmuşdur.
59. Ərizəçinin sözlərinə görə, məhkəmə prosesi zamanı o, məhkəmədən onun 16 oktyabr 2003-cü ildə Azadlıq Meydanında olmadığını təsdiqləyə biləcək 3 nəfərin ifadə verməsini xahiş edib. Ancaq məhkəmə bu şahidlərdən yalnız birini dinləyib, digər ikisini dinləməkdən imtina etmişdir.
60. Ərizəçi həmçinin Ağır Cinayətlər Məhkəməsində Daxili İşlər Nazirliyinin Mütəşəkkil Cinayətkarlığa qarşı Mübarizə İdarəsinin təcridxanasında ona qarşı olan pis rəftar barədə şikayət etmişdir. Məhkəmə ərizəçinin tibbi ekspertizadan keçməsi barədə qərar vermişdir. 24 fevral 2004-cü ildə keçirilən tibbi ekspertizanın rəyinə əsasən, ərizəçinin sol əlinin barmaqlarının birində qançır və qarın nahiyəsində 4 qaraltı izi var idi. Ekspert təxmin etdi ki, qançır təxminən 1 ay əvvəl bərk küt alətlə vurulmuş zərbədən yaranıb. Qarın nahiyəsindəki qaraltı izlərini isə təxminən iki ay öncə yetirilmiş yanıq izi hesab etmək olar. Məhkəmə həmçinin 1 saylı İstintaq Təcridxanasından 24 fevral 2004-cü il tarixdə gələn məktubu da nəzərə almışdır. Həmin məktubda qeyd edilmişdir ki, ərizəçi 31 oktyabr 2003-cü ildə 1 saylı İstintaq Təcridxanasına gətiriləndə onun üzərində hər hansı zədə izlər müşahidə olunmamışdır. Məhkəmə qət etdi ki, ərizəçinin 21-31 oktyabr 2003-cü il tarixlərində BCQMİ-nin təcridxanasında pis rəftara məruz qalması iddiası mövcud sübutlarla dəstəklənmədi.
61. 4 mart 2004-cü il tarixdə Ağır Cinayətlər Məhkəməsi ərizəçini hər iki ittiham üzrə təqsirkar bilmiş və 5 il müddətinə azadlıqdan məhrum etmişdir.
62. Ərizəçinin şikayətindən sonra 29 aprel 2004-cü ildə Apellyasiya Məhkəməsi Ağır Cinayətlər Məhkəməsinin 4 mart 2004-cü il tarixli qərarını qüvvədə saxlamışdır. 23 noyabr 2004-cü ildə Ali Məhkəmə aşağı instansiyaların qərarını qüvvədə saxlamışdır.
63. 21 mart 2005-ci ildə prezident tərəfindən verilmiş əfv fərmanı nəticəsində ərizəçi həbs müddətinin qalan hissəsini keçirməkdən azad edilmişdir.
E. Cənab Sadiq Daşdəmirli tərəfindən təqdim edilən 26242/05 nömrəli ərizə
64. Ərizəçi Müsavat Partiyasının üzvü idi. 15 oktyabr 2003-cü il president seçkilərində o, İ.Qəmbərin seçki kampaniyasının Qəbələ Rayon qərargahınının sədri idi.
65. Ərizəçi 16 oktyabr 2003-cü ildə Azadlı Meydanında idi. Elə həmin gün nümayişdən sonra o, Qəbələyə qayıtdı. 17 oktyabr səhər o, yerli polis şöbəsinə aparılmış və orada sorğu-sual edilmişdir. 17 oktyabr axşam o, Bakıya aparılmış və orada sabaha qədər polis bölməsində saxlanılmışdır.
66. 18 oktyabr 2003-cü ildə ərizəçi rəsmən “iğtişaşlarda iştirak və ya onları təşkil etməkdə”, “dövlət qulluqçusuna qarşı zor tətbiqində” ittiham edilmişdir. Elə həmin gün Nəsimi Rayon Məhkəməsi ərizəçiylə bağlı 3 aylıq həbs-qətimkan tədbiri seçmişdir. Məhkəmə iclasında ərizəçi indiyə qədər heç vaxt görüşmədiyi dövlət tərəfindən təyin edilmiş vəkil tərəfindən təmsil edilmişdir. Vəkil özünü ərizəçiyə təqdim etməmiş və onunla danışmamışdır. Ərizəçi 18 oktyabr 2003-cü il məhkəmə iclasından sonra vəkili görməmişdir.
67. Ərizəçi 6 digər müttəhimlə birgə (Məhkəmə qrupu 5) Ağır Cinayətlər Məhkəməsində mühakimə edilmişdir. Belə görünür ki, o, məhkəmədə vəkil tərəfindən təmsil olunmuşdur. Məhkəməyə verdiyi ifadələrdə ərizəçi bildirmişdir ki, 16 oktyabr 2003-cü il tarixdə baş verən hadisələrdə şəxsən zorakılıqda iştirak etməmiş və iddia etmişdir ki, nümayişçilər və polis arasında qarşıdurmanın ilk işartılarını görən kimi Azadlıq Meydanını tərk etmişdir. Məhkəmə baş verən iğtişaşları təsvir edərkən qrup olaraq bütün nümayişçilərə qarşı ifadə verən ittiham tərəfinin 200-dən çox şahidinin, əsasən polis əməkdaşlarının və daxili qoşunların əsgərlərinin ifadələrini əsas götürmüşdür. İbtidai istintaq zamanı bir polis əməkdaşına və bir əsgərə ərizəçinin şəkli göstərilmiş və onlar bu şəkildəki şəxsi 16 oktyabr 2003-cü il hadisələri zamanı polislərə daş atan nümayişçilərdən biri kimi tanımışdır. Ərizəçinin sözlərinə görə, ona ibtidai istintaq zamanı şahidlərlər görüşmək imkanı və ya məhkəmə dövründə onlarla üzləşmək imkanı verilməmişdir. Hökumətin iddiasına əsasən, ərizəçinin vəkili onlara məhkəmə iclaslarında sual vermişdir.
68. 4 mart 2004-cü ildə Ağır Cinayətlər Məhkəməsi ərizəni hər iki ittiham üzrə təqsirli bilərək onu 4 il 6 ay müddətinə azadlıqdan məhrum etmişdir.
69. 27 aprel 2004-cü ildə Apellyasiya Məhkəməsi bu qərarı qüvvədə saxlamışdır. Məhkəmə işindən görünür ki, ərizəçini özü yox, ancaq vəkili apellyasiya şikayətiylə bağlı olan məhkəmə iclaslarında iştirak etmişdir. 21 dekabr 2004-cü ildə Ali Məhkəmə aşağı instansiyaların qərarlarını qüvvədə saxlamışdır. Ərizəçiyə Ali Məhkəmənin qərarının tam mətni 5 yanvar 2005-ci ildə göndərilmişdir. Ərizəçinin sözlərinə görə, nə o, nə vəkili apellyasiya proseslərinin heç birisində iştirak etməmişlər.
70. 19 mart 2005-ci ildə prezident tərəfindən verilmiş əfv fərmanına əsasən ərizəçi həbs müddətinin qalan hissəsini həbsdə keçirməkdən azad edilmişdir. Müddətdən erkən azad edilməsinə baxmayaraq, Cinayət Məcəlləsinin 83-cü maddəsinə əsasən, ərizəçinin məhkumluğu azadlığa çıxmasından 6 il müddəti ərzində üzərində qalacaq
71. 2005-ci ilin iyulunda ərizəçi Qəbələ Rayon Məhkəməsinə Cinayət Məcəlləsinin 83.5-ci maddəsinə əsasən, həbsxanada və azad olunmasından sonra yaxşı davranışını nəzərə alaraq məhkumluğunun aradan qaldırılması üçün müraciət etmişdir. 26 iyul 2005-ci ildə Qəbələ Rayon Məhkəməsi onun müraciətini rədd etmişdir. Apellyasiya Məhkəməsi və Ali Məhkəmə müvafiq olarq 31 avqust 2005-ci ildə və 22 mart 2006-cı ildə bu qərarı qüvvədə saxlamışlar.
72. Ərizəçinin sözlərinə əsasən, o, 6 noyabr 2005-ci ildə keçiriləcək parlament seçkilərində namizəd kimi iştirak etmək niyyətində idi. Ancaq mövcud seçki qanunvericiliyinə əsasən, onun məhkumluğu bunun qarşısını aldı.
F. Cənab İlqar Allahverdiyev tərəfindən təqdim edilən 36083/05 saylı ərizə
73. Ərizəçi vətəndaş cəmiyyəti və dini azadlıqlar sahəsində çalışan bir sıra qeyri-hokumət təşkilatlarının rəhbəri, bir jurnalın və xəbər portalının baş redaktoru olmuş, eyni zamanda kiçik bir müsəlman icmasının dini lideri olmuşdur. 15 oktyabr 2003-cü ilin prezident seçkilərində o, ictimai şəkildə İ.Qəmbəri dəstəkləmişdir.
74. Ərizəçi 16 oktyabr 2003-cü ildə Azadlıq Meydanında olmuşdur. Onun sözlərinə görə, o, meydanı nümayişçilər və polis arasında münaqişə başlayana qədər tərk etmiş və ondan sonrakı hadisələri uzaq məsafədən müşahidə etmişdir.
75. 17 oktyabr 2003-cü ildə ərizəçi Cümə Məscidində imamlıq edirdi. Namaz zamanı bir qrup polis əməkdaşı məscidi ərizəçini tutmaq məqsədiylə dövrəyə almışdırlar. Ərizəçi Bakıda olan “beynəlxalq ictimaiyyətin bir qrup nümayəndəsinin” köməyi ilə həbsdən boyun qaçıra bilmiş. Ərizəçinin sözlərinə görə bu adamlar ATƏT-in. Avropa Şurasının və bir sıra xarici səfirliyin nümayəndələri idilər. O, Norveç səfirliyinə aparılmış və orada 3 gün saxlanılmışdır.
76. Ərizəçinin sözlərinə görə, elə həmin gün o, dövlət televiziyasının xəbərlərində 16 oktyabr 2003-cü ildə baş vermiş iğtişaşların ərizəçidən və daha bir nəfərdən başqa bütün “təşkilatçılarının” həbs olunmasını görmüşdür.
77. “Ona qarşı heç bir qeyri-qanuni addım atılmayacaq” qarantiyasını alandan sonra ərizəçi Norveç səfirliyini tərk etmişdir. Qısa müddət bundan sonra o, Gürcüstanda bir konfransa qatılmışdır. Ərizəçinin sözlərinə görə, onun Gürcüstanda qaldığı müddətdə dövlət televiziyası xəbər verirdi ki, o, “cinayət törədəndən sonra ölkədən qaçmışdır”. Ərizəçi deyir ki, bir qrup dövlət rəsmisi, o cümlədən Baş Prokuror bu televiziya reportajlarında iştirak etmişdirlər.
78. 1 dekabr 2003-cü ildə ərizəçi Baş Prokurorluğa sorğu suala çağırılmışdır. Qısa sorğu-sualdan sonra o, 16 oktyabr 2003-cü il hadisələri ilə əlaqədar həbs edilmişdir.
79. 3 dekabr 2003-cü ildə ərizəçi “iğtişaşlarda iştirak və ya onları təşkil etməkdə”, “dövlət qulluqçusuna qarşı zor tətbiqində” ittiham edilmişdir. Həmin gün saat 7 radələrində Nəsimi Rayon Məhkəməsi ona qarşı 3 ay həbs-qətimkanı seçmişdir.
80. İlk üç gün ərizəçi tək soyuq bir kamerada saxlanılmış və orada o, matrassız dəmir çarpayının üzərində yatmalı olurdu. Bundan sonra o, əvvəllər ölüm hökmünün icrasını gözləyən məhkumların saxlanıldığı kameraya köçürülmüşdür.
81. 5 dekabr 2003-cü ildə Baş Prokuror Bakı Şəhər İcra Hakimiyyətinə məktub göndərərək iddia etmişdir ki, Cümə Məscidinin ərizəçinin dini icması tərəfindən istifad olunması qeyri-qanunidir. Bu məsələ bu işlə bağlı olan cinayət araşdırmasıyla birbaşa əlaqəli olmasa da, məktubda digər məqamlardan əlavə aşağıdakı iddialar da yer almışdır:
“Baş Prokurorluq 15 və 16 oktyabr 2003-cü il tarixlərdə Bakıda baş verən kütləvi iğtişaşlarla bağlı 220.1, 233 və 315.2-ci maddələrə əsasən istintaq həyata keçirir…
Qət edilmişdir ki, İlqar Allahverdiyev Bakıda kütləvi iğtişaşlarda iştirak etmişdir.”
82. Ərizəçi Ağır Cinayətlər Məhkəməsində 8 digər müttəhimli birgə (Məhkəmə qrupu 13) mühakimə edilmişdir. Məhkəmə müttəhimlərə və ümumən nümayişçilərə qarşı ifadə vermiş böyük qrup polis işçisinin ifadələrinə əsaslanmışdır. İfadələrin bir çoxu konkret olaraq ərizəçi ilə bağlı deyildi. İki polis əməkdaşı ərizəçini Azadlıq Meydanında gördüklərini və kimdənsə ərizəçinin öz tərəfdarlarını meydana çıxmaq göstərişi verdiyini eşitdiklərini ifadələrində qeyd ediblər. Məhkəmə həmçinin ərizəçinin üzləşmə müraciətlərinə baxmayaraq, məhkəmə iclaslarına gəlməyən şahidin ibtidai istintaq zamanı verdiyi ifadələrə də əsaslanmışdır. Ərizəçinin sözlərinə görə, ittiham tərəfinin bəzi şahidlərinin yazılı ifadələri sözbəsöz eynilik təşkil edirdilər. Məhkəmə ərizəçi tərəfindən lehinə ifadə vermək üçün dəvət etmək istədiyi əksər şahidləri dinləməkdən imtina etdi.
83. 2 aprel 2004-cü ildə Ağır Cinayətlər Məhkəməsi ərizəçini Cinayət Məcəlləsinin 220.1 və 315.2-ci maddələrinə əsasən təqsirli bilmişdir. O, 5 il müddətinə azadlıqdan şərti məhrumetmə cəzası alaraq məhkəmə zalından azad edilmişdir.
84. 25 may 2004-cü ildə Apellyasiya Məhkəməsi bu qərarı qüvvədə saxlamışdır. Ərizəçinin sözlərinə görə, apellyasiya məhkəməsi ərizəçinin iştirakı olmadan sədrlik edən hakimin iş otağında keçirilmişdir, baxmayaraq ki, ərizəçi xəstəlik üzündən məhkəmə iclasında iştirak edə bilməyəcəyinə görə müraciət etmişdir.
85. 5 aprel 2005-ci ildə Ali Məhkəmə ərizəçinin kasassiya şikayətini rədd etmişdir. Ərizəçinin sözlərinə görə, Ali Məhkəmədəki iclas 6 dəqiqə çəkmişdir.
G. Cənab Yaşar Cəfərli tərəfindən təqdim edilmiş 16519/06 saylı ərizə
86. Ərizəçi 16 oktyabr 2003-cü ildə Azadlıq Meydanında idi. Həmin gün axşam o, evə qayıdandan sonra həbs edilmiş və yerli polis bölməsinə gətirilmişdir. O, vəkilin iştirakı olmadan sorğu-sual edilmiş və növbəti günə qədər polis bölməsində saxlanılmışdır.
87. 17 oktyabr 2003-cü ildə ərizəçi rəsmən “iğtişaşlarda iştirak və ya onları təşkil etməkdə”, “dövlət qulluqçusuna qarşı zor tətbiqində” ittiham edilmişdir. Elə həmin gün Nəsimi Rayon Məhkəməsi ərizəçiylə bağlı 3 aylıq həbs-qətimkan tədbiri seçmişdir. Məhkəmə iclasında ərizəçi indiyə qədər heç vaxt görüşmədiyi dövlət tərəfindən təyin edilmiş vəkil tərəfindən təmsil edilmişdir.
88. Ərizəçi 7 digər müttəhimlə birgə (Məhkəmə qrupu 11) Ağır Cinayətlər Məhkəməsində mühakimə edilmişdir. Belə görünür ki, o, məhkəmədə dövlət tərəfindən təyin olunmuş başqa bir vəkil tərəfindən təmsil edilmişdir. Məhkəmədə verdiyi ifadələrdə ərizəçi 16 oktyabr 2003-cü il hadisələrində şəxsən hər hansı zorakılıqda iştirak etdiyini inkar etmiş və bildirmişdir ki, nümayişçilər və polis arasında qarşıdurmanı görən kimi Azadlıq Meydanını tərk etmişdir.
89. Məhkəmə zamanı Ağır Cinayətlər Məhkəməsi nümayişçilərə qarşı ifadə vermiş bir qrup polis əməkdaşı və daxil qoşun əsgərlərinin şahid ifadələrinə əsaslanmışdır. Bir neçə polis əməkdaşı ərizəçini Azadlıq Meydanında gördüklərinə dair ifadə vermişdirlər. İbtidai istintaq zamanı iki polis əməkdaşına ərizəçinin şəkli göstərilmiş və onlar bu şəkildəki şəxsi 16 oktyabr 2003-cü il hadisələri zamanı polislərə daş atan nümayişçilərdən biri kimi tanımışdır. Polis əməkdaşları məhkəmədə də eyni cür ifadə vermişdirlər. Ərizəçinin sözlərinə görə, ona ibtidai istintaq zamanı şahidlərlər görüşmək imkanı və ya məhkəmə dövründə onlarla üzləşmək imkanı verilməmişdir.
90. 19 mart 2004-cü ildə Ağır Cinayətlər Məhkəməsi ərizəçini hər iki ittiham üzrə təqsirli bilmiş və onu 4 il sınaq müddəti olmaqla 5 il müddətinə şərti həbs cəzasına məhkum etmişdir. Məhkəmə bütün apellyasiya şikayətlərindən sonra ərizəçinin hökmü qüvvəyə minəndən sonra onun azad edilməsini qət etmişdir.
91. Ərizəçinin apellyasiya şikayətinə 24 may 2004-cü il tarixdə Apellyasiya Məhkəməsində baxılmış və Ağır Cinayətlər Məhkəməsinin 19 mart 2004-cü il qərarı qüvvədə saxlanılmışdır. 30 avqust 2005-ci ildə Ali Məhkəmə aşağı instansiyaların qərarlarını qüvvədə saxlamışdır. Ali Məhkəmənin qərarının tam mətni ərizəçiyə 13 oktyabr 2005-ci ildə göndərilmişdir.
92. Baxmayaraq ki, ərizəçi cəzanın şərti olduğuna görə azadlığa buraxılmışdır, məhkumluğu 6 il müddətinə onun üzərində qalmıdır. Ərizəçinin sözlərinə əsasən, o, 6 noyabr 2005-ci ildə keçiriləcək parlament seçkilərində namizəd kimi iştirak etmək niyyətində idi. Ancaq mövcud seçki qanunvericiliyinə əsasən, onun məhkumluğu bunun qarşısını aldı.
93. 2005-ci ilin iyulunda ərizəçi Nəsimi Rayon Məhkəməsinə müraciət edərək, məhkumluğunun erkən aradan qaldırılmasını xahiş etmişdir. 15 iyul 2005-ci ildə Nəsimi Rayon Məhkəməsi bu ərizəni rədd etmişdir. Qərar onunla əsaslandırılmışdır ki, Cinayət Məcəlləsinə görə, məhkumluq yalnız sınaq müddətinin ən azı yarısı bitəndən sonra aradan qaldırıla bilər. Ərizəçidə isə bu müddət hələ ki bitməmişdir. Apellyasiya Məhkəməsi və Ali Məhkəmə müvafiq olaraq 2 sentyabr 2005-ci il və 23 mart 2006-cı il tarixli qərarları ilə bu qərarı qüvvədə saxlamışdır. Ali Məhkəmənin 23 mart 2006-cı il tarixli qərarının tam mətni ərizəçiyə 11 april 2006-cı ildə göndərilmişdir.
II. MÜVAFİQ YERLİ QANUNVERİCİLİK
A. İnzibati Xətalar Məcəlləsi (İXM)
94. İXM-in 310-cu maddəsinə əsasən:
Maddə 310. Polis işçisinin və ya hərbi qulluqçunun qanuni tələbinə qəsdən tabe olmama
“310.1. Polis işçisi və ya hərbi qulluqçu ictimai qaydanın mühafizə vəzifələrini icra edərkən, onların qanuni tələblərinə qəsdən tabe olmamağa görə –
fiziki şəxslər … cərimə edilir və ya işin halları və pozuntu törәdәnin şəxsiyyəti nəzərə alınmaqla, bu tədbirlərin tətbiqi kifayət hesab edilmədikdə on beş günədək müddətə inzibati həbs tətbiq olunur..”
B. Cinayət Məcəlləsi
95. Cinayət Məcəlləsinin 220-ci maddəsinə əsasən:
Maddə 220. Kütləvi iğtişaş
“220.1. Zorakılıqların, talanların, yanğınların törədilməsi, əmlakın məhv edilməsi, odlu silahın, partlayıcı maddələrin və ya qurğuların tətbiq edilməsi, yaxud hakimiyyət nümayəndəsinə silahlı müqavimət göstərilməsi ilə müşayiət olunan kütləvi iğtişaşları təşkil etmə və ya belə iğtişaşlarda iştirak etmə—
dörd ildən on iki ilədək müddətə azadlıqdan məhrum etmə ilə cəzalandırılır.
220.2. Hakimiyyət nümayəndəsinin qanuni tələblərinə fəal şəkildə tabe olmamağa və kütləvi iğtişaşlara, habelə vətəndaşlara qarşı zorakılıq etməyə çağırışlar etmə—
üç ilədək müddətə azadlıqdan məhrum etmə ilə cəzalandırılır
96. Cinayət Məcəlləsinin 315-ci maddəsinə əsasən:
Maddə 315. Hakimiyyət nümayəndəsinə qarşı müqavimət göstərmə və ya zor tətbiq etmə
315.1. Xidməti vəzifələrini yerinə yetirməsi ilə əlaqədar hakimiyyət nümayəndəsinə zor tətbiq etmə, zor tətbiq etməklə müqavimət göstərmə və ya onun yaxın qohumlarına qarşı həyat və sağlamlıq üçün təhlükəli olmayan zor tətbiq etmə və ya belə zor tətbiq etmə hədəsi ilə hədələmə—
üç ilədək müddətə azadlıqdan məhrum etmə ilə cəzalandırılır.
315.2. Bu Məcəllənin 315.1-ci maddəsində göstərilən şəxslərə qarşı həyat və sağlamlıq üçün təhlükəli olan zor tətbiq etmə—
üç ildən yeddi ilədək müddətə azadlıqdan məhrum etmə ilə cəzalandırılır.”
C. Cinayət Prosessual Məcəlləsi (CPM)
97. Cinayət Prosessual Məcəlləsinin 455-ci maddəsinə əsasən, İnsan Hüquqları üzrə Avropa Məhkəməsi tərəfindən “İnsan hüquqlarının və əsas azadlıqların müdafiəsi haqqında” Konvensiyanın müddəalarının pozulmasının müəyyən olunması məhkəmə prosesinin yenidən keçirilməsi üçün əsasdır. 456-cı maddəyə əsasən, bu halda Ali Məhkəmənin Plenumu yalnız hüquqi məsələlər üzrə işlərə baxır. İşin araşdırılmasından sonra Ali Məhkəmənin Plenumu aşağı instansiya məhkəmələrinin qərarlarını ləğv edib işi müvafiq aşağı instansiyaya göndərə bilər və ya kassasiya məhkəməsinin və ya digər məhkəmələrin qərarlarını dəyişdirə bilər və ya kassasiya məhkəməsinin və ya digər məhkəmələrin qərarlarını ləğv edib yeni qərar çıxara bilər (CPM-nin 459-cu maddəsi).
D. Məhkumluğu olan şəxslərin seçilmək hüququna olan məhdudiyyətlər
98. Seçki məcəlləsinin 13.3.1 və 13.3.2-cü maddələrinə əsasən, məhkəmənin qanuni qüvvəyə minmiş hökmü ilə azadlıqdan məhrum etmə yerlərində cəza çəkən şəxslər və Azərbaycan Respublikası Cinayət Məcəlləsinin 15.4-15.5-ci maddələrində nəzərdə tutulan cinayətlərə görə məhkum olunmuş şəxslər Milli Məclisin deputatı, Prezident, bələdiyyə üzvü seçilmək hüququna malik deyillər (bax paraqraf 101).
99. Cinayət Məcəlləsinin 15-ci maddəsi cinayətləri onların ağırlığına görə böyük ictimai təhlükə törətməyən, az ağır, ağır və xüsusilə ağır cinayətlər kateqoriyalarına bölür. 15.3.-cü maddəyə əsasən, qəsdən və ya ehtiyatsızlıqdan törədilməsinə görə nəzərdə tutulmuş azadlıqdan məhrum etmə cəzasının yuxarı həddi yeddi ildən artıq olmayan əməllər az ağır cinayətlər hesab olunur. 15.4-cü maddəyə əsasən, qəsdən və ya ehtiyatsızlıqdan törədilməsinə görə nəzərdə tutulmuş azadlıqdan məhrum etmə cəzasının yuxarı həddi on iki ildən artıq olmayan əməllər ağır cinayətlər hesab olunur. 15.5-ci maddəyə əsasən, qəsdən törədilməsinə görə on iki ildən artıq azadlıqdan məhrum etmə cəzası və ya daha ağır cəza nəzərdə tutulmuş əməllər xüsusilə ağır cinayətlər hesab olunur.
100. Cinayət Məcəlləsinin 220-ci maddəsinə müvafiq cinayət əməli üçün ən uzun həbs müddəti kimi 12 il nəzərdə tutulub (bax paraqraf 95); müvafiq olaraq, həmin Məcəllənin 15.4-cü maddəsinə əsasən, bu, “ağır cinayət” hesab olunur.
101. Cinayət Məcəlləsinin 83.1-ci maddəsinə əsasən, cinayət törətməyə görə məhkum edilmiş şəxs məhkəmənin ittiham hökmü qanuni qüvvəyə mindiyi gündən məhkumluğun götürüldüyü və ya ödənildiyi günə qədər məhkum olunmuş hesab edilir. Cinayət Məcəlləsinin 83.4-ci maddəsinə əsasən, ağır cinayət törətməyə görə azadlıqdan məhrum etməyə məhkum edilmiş şəxslər cəzanı çəkib qurtardıqları gündən altı il keçdikdə məhkumluğu olmayan hesab edilir. 83.5-ci maddəyə əsasən, şəxs cəzanı çəkib qurtardıqdan sonra nümunəvi davranışı ilə islah olunduğunu sübut edərsə, məhkəmə həmin şəxsin vəsatəti əsasında məhkumluğu vaxtından əvvəl onun üzərindən götürə bilər.
III. MÜVAFİQ BEYNƏLXALQ SƏNƏDLƏR
102. Avropa Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Təşkilatının Demokratik Təsisatlar və İnsan Hüquqları Bürosunun (ATƏT/DTİHB) Azərbaycanda 2003-2004-cü illərdə Məhkəmə Monitorinqi layihəsinin hesabatından çıxarışlarda (“ATƏT-in hesabatı”) 2003-cü ilin oktyabr hadisələrinə dair məhkəmə proseslərindəki müxtəlif çatışmazlıqlarla bağlı ATƏT-in məhkəmə müşahidəçilərinin detallı müşahidələri yer almışdırlar. Bu müşahidələr Hüseyn və Digərləri işinin qərarında (bax paraqraf 107-108) öz əksini geniş şəkildə tapmışdırlar.
103. Beynəlxalq təşkilatların və insan hüquqları QHT-lərinin bir sıra hesabatlarında nümayişçilər və hüquq mühafizə orqanları arasında 15 və 15 oktyabr 2003-cü il tarixlərində baş verən zorakı toqquşmaları barədə bir sıra hesabatlardan çıxarışlar buna qədər Muradova işinin qərarında öz əksini tapmışdır (bax paraqraf 71-77).
104. Beynəlxalq QHT-lər tərəfindən hazırlanan oxşar hesabatlardan Human Rights Watch’un hazırladığı Fərqli fikrin məhv edilməsi: Repressiyalar, zorakılıq və Azərbaycandakı seçkilər (Yanvar 2004 Vol. 16, No. 1(D)) hesabatında 15 və 16 oktyabr 2003-cü il hadisələri ilə əlaqədar həbs edilmiş şəxslər tərəfindən həbs zamanı onlara qarşı tətbiq edilmiş işgəncə və pis-rəftar hallarının xülasəsi öz əksini tapmışdır. Təşkilatın Azərbaycana 2003-cü ilin sentyabr və noyabrında təşkil etdiyi iki missiya zamanı Human Rights Watch araşdırmaçılarının qurban olduqlarını iddia edən şəxslərlə şəxsən apardıqların müsahibələrdə onlar müvafiq formada danışmışlar.
QANUN
I. ƏRİZƏLƏRİN BİRLƏŞDİRİLMƏSİ
105. Məhkəmə Qanunlarının 42.1-ci qanununa əsasən ərizələrin oxşar faktoloji və hüquqi vəziyyətinə görə Məhkəmə onları birləşdirmək qərarı vermişdir.
II. “LOCUS STANDI”
106. Ərizəçi H.Məmmədov iş hələ də Məhkəmədə baxılan zaman – 28 may 2008-ci ildə vəfat etmişdir. Onun qardaşı Cənab İslam Məmmədov ərizəyə baxılmasını onun adından davam etdirmək istəyini bildirmişdir (Bax abzas 15). Məhkəmə qeyd edir ki, ərizəçinin vəfat etdiyi bir neçə iş üzrə ərizəçilərin varislərinin və ya yaxın ailə üzvlərinin Məhkəmədə işi davam etdirmək istəkləri ilə bağlı fikirlərini nəzərə alıb (Bax: digərlərindən əlavə Dalban Ruminiyaya qarşı [BP], 28114/95 saylı, § 39, AİHM 1999 VI; Toteva Bolqarıstana qarşı, 42027/98 saylı, § 45, 19 may 2004; Mutlu Türkiyəyə qarşı, 8006/02 saylı, §§ 13-14, 10 oktyabr 2006; Yakovenko Ukrainaya qarşı, 15825/06 saylı, § 65, 25 oktyabr 2007; və Getiren Türkiyəyə qarşı, 10301/03 saylı, §§ 60-62, 22 iyul 2008). Bu iş üzrə Hökumət ərizəçinin qardaşının bu işi onun adından davam etməsini mübahisələndirməmiş və Məhkəmə fərqli qərar verməyə əsas görmür. Ancaq müvafiq yerlərdə Məhkəmə Cənab H.Məmmədovu “ərizəçi” kimi qeyd etməyə davam edəcək.
III. KONVENSIYANIN 6.1 VƏ 3-CÜ MADDƏLƏRİNİN İDDİA EDİLƏN POZUNTUSU
107. Konvensiyanın 6.1, 6.3 (b,c və d), 13 və 14-cü maddələrinə istinadən ərizəçi ədalətli məhkəmə prinsipinin bir neçə halda pozulması ilə bağlı şikayət etmişdir. Konkret olaraq:
(a) Bütün ərizəçilər şikayət etmişdirlər ki, onlara qarşı olan ittihamlar yalançı və/və ya dolğun olmayan sübutlara əsaslanmış, onlara müdafiələrini hazırlamaq üçün yetərli zaman və şərait verilməmişdir, onlara qarşı ifadə verən şahidlərə sual vermək imkanı verilməmişdir, müdafiə şahidlərinin iştirak və ifadə vermək imkanı onlara qarşı ifadə verən şahidlər qədər verilməmişdir, yerli məhkəmələr onların şahidlərlə bağlı əsaslı etirazlarına cavab verməmişdir, sübutların qəbuledilənliyi və qiymətləndirilməsiylə bağlı qərarlarla əlaqədar adekvat şəkildə əsaslnandırılmamışdır;
(b) Cənab Allahverdiyevdən başqa bütün şahidlər şikayət etmişdirlər ki, onların seçdikləri vəkil tərəfindən təmsil olunmaq hüquqları istintaq ilkin dövründə məhdudlaşdırılmış və onlar özlərini səmərəli hüquqi müdafiə ilə təmin edə bilməmişdirlər;
(c) Cənab Qocayev şikayət etmişdir ki, onun məhkum edilməsi ibtidai istintaq zamanı ona qarşı tətbiq edilən pis rəftar vasitəsiylə əldə olunmuş özünə qarşı ifadələrə əsaslanmışdır;
(d) Cənab Hüseynli, Cənab H.Məmmədov, Cənab E.Məmmədov, Cənab Həmidov, Cənab Quliyev, Cənab Daşdəmirli, Cənab Allahverdiyev və Cənab Cəfərli şikayət etmişdirlər ki, onların apellyasiya məhkəməsindəki iştirakı təmin edilməmişdir;
(e) Cənab Əliyev və Cənab Hüseynli Konvensiyanın 6-cı maddəsi və 7-ci protokolunun 2-ci maddəsinə istinad edərək Ali Məhkəmənin onların kassasiya şikayətlərinə baxmaması barədə şikayət etmişdirlər.
108. Məhkəmə hesab edir ki, yuxarıdakı şikayətlər Konvensiyanın 6-cı maddəsinə əsasında baxıla bilər və eyni iddiaların ərizəçilərin etdiyi kimi Konvensiyanın digər müddəalarına istinad edərək baxılmasına ehtiyac yoxdur. Konvensiyanın 6-cı maddəsinin müvafiq hissəsi aşağıdakıları bildirir:
“1. Hər kəs … ona qarşı hər hansı cinayət ittihamı irəli sürülərkən, qanun əsasında yaradılmış müstəqil və qərəzsiz məhkəmə vasitəsi ilə, ağlabatan müddətdə işinin ədalətli və açıq araşdırılması hüququna malikdir…
3. Cinayət törətməkdə ittiham olunan hər kəs, ən azı aşağıdakı hüquqlara malikdir:
(b) öz müdafiəsini hazırlamaq üçün kifayət qədər vaxta və imkana malik olmaq;
(c) şəxsən və ya özünün seçdiyi müdafiəçi vasitəsi ilə özünü müdafiə etmək və ya müdafiəçinin xidmətini ödəmək üçün vəsaiti kifayət etmədiyi zaman, ədalət mühakiməsinin maraqları tələb etdikdə, belə müdafiədən pulsuz istifadə etmək;
(d) onun əleyhinə ifadə vermiş şahidləri dindirmək və ya bu şahidlərin dindirilməsinə nail olmaq və onun əleyhinə ifadə vermiş şahidlər üçün eyni olan şərtlərlə onun lehinə olan şahidlərin çağırması və dindirməsi hüququna malik olmaq;
A. İlkin mülahizələr
109. Məhkəmə qeyd edir ki, o, artıq 16 oktyabr 2003-cü il hadisələrinə dair məhkəmə işləri ilə bağlı 4 nəfər ərizəçinin oxşar şikayətinə baxmışdır (bax, yuxarıda qeyd olunan Hüseyn və digərləri). Bu qərarda Məhkəmə bir sıra çatışmazlıqlar barədə iddialardan sonra ərizəçilərə qarşı aparılan cinayət prosesini diqqətlə araşdırıb və müəyyən edib ki, ümumən götürdükdə onların məhkəmə prosesi Konvensiyanın 6.1, 6.3(b,c,d) maddələrinin tələblərinə cavab verməmişdir. Hüseyn və digərləri işi ilə bağlı olan hallar və şikayətlər və bu işin də müəyyən hissəsini təşkil edən o ərizələri nəzərə alandan sonra Məhkəmə qeyd edir ki, bütün bu ərizələrin işin halları və ərizəçilərin məhkəmə proseslərinin keçirilmə forması ilə bağlı bir çox oxşar xüsusiyyətləri var. Məhkəmənin qənaətinə görə, aşağıda daha detallı göstərilən bu oxşarlıq təsadufi xarakter daşımır. Bütün bu ərizələrin ortaq cəhətlərinə diqqət yetirilməli və ərizəçilər tərəfindən 6-cı maddəyə əsasən təqdim edilən şikayətlərin qəbuledilənlik və mahiyyət üzrə müvafiq qiymətləndirmə aparılmalıdır.
110. Bununla bağlı Məhkəmə bir daha qeyd edir ki, Konvensiya və onun protokolları praktiki əhəmiyyəti olan və effektiv hüquqları qorumaq məqsədi daşıyırlar, nəzərə və illüzor yox. Bu prinsipi təqdim edilən şikayətlərin araşdırılması ilə bağlı nəzərdən keçirərək Məhkəmə onların görüntüsünü deyil, barəsində şikayət edilən situasiyanın reallıqlarını araşdırmalıdır.
111. Məhkəmə qeyd edir ki, bu iş üzrə olan ərizəçilər formal olaraq ayrı-ayrı məhkəmə proseslərində iştirak etsələr də (ərizəçilər Qocayev və Quliyev, o cümlədən 3653/05 saylı iş üzrə ərizəçi olan və məhkəmə prosesləri Məhkəmə qrupu 3 və 8 üzrə aparılan şəxsləri çıxmaq şərtiylə), bütün bu məhkəmə prosesləri 16 oktyabr 2003-cü il hadisələri ilə bağlı yaradılmış 80308 saylı bir cinayət işindən üzə çıxmış və həmin gün keçirilən razılaşdırılmamış nümayişin 100-dən çox iddia edilən iştirakçısını özündə ehtiva etmişdir (bax 11-ci abzas). İstintaq mərhələsində cəmi bir ümumi cinayət işi var idi. Bütün müttəhimlərin məhkəmələrində eyni sübut toplusu və istintaq orqanları tərəfindən əldə edilmiş digər materiallar istifadə edilirdi. Ümumi cinayət işi sonradan 15 müxtəlif işə bölünmüşdür. Bunun məqsədi çoxlu sayda müttəhimin olacağı böyük ümumi məhkəmə prosesi keçirməkdənsə, praktiki məqsədlər üçün bir neçə dənə daha kiçik məhkəmə prosesi keçirmək idi (bax, abzas 12). İşi bölmək üçün heç bir başqa səbəb göstərilməyib. Müttəhimlərin hamısı yenə eyni işlə bağlı olan eyni cinayətlərdə ittiham edilmiş və burada eyni və ya oxşar ittihamedici sübutlara istinad edilirdi (bu sübutların əksəriyyəti iş hələ ümumi olan zaman toplanmışdır). Bu iş üzrə və Hüseyn və digərləri işində adı keçən ərizəçilərin hamısını əhatə edən bütün məhkəmə prosesləri eyni birinci instansiya məhkəməsində – Ağır Cinayətlər Məhkəməsində keçirilmiş və müxtəlif “məhkəmə qruplarında” məhkəmə heyətini təşkil edən bəzi hakimlər (bəzi hallarda məhkəmə heyəti bütünlüklə) tez-tez eyni adamlar olurdular. İş materiallarından görünür ki, Ağır Cinayətlər Məhkəməsinin hakimlərinin kiçik qrupu bu işlərə müəyyən rotasiya əsasında təhkim edilmişdirlər və nəticədə hər hakim eyni və ya çox oxşar faktoloji və hüquqi xüsusatları olan birdən çox işə çıxırdılar. Belə görünür ki, oxşar tədbir Apellyasiya Məhkəməsi və Ali Məhkəmədə də tətbiq olunmuşdur. Belə ki, bu məhkəmələrdə hakimlərin kiçik bir qrupu hərəsi bir neçə apellyasiya şikayətinə baxırdılar. Müvafiq olaraq, bütün müttəhimlər eyni cinayətlərin törədilməsində ittiham edilmiş, bu ittihamlar ümumən eyni sübutlara istinad etmiş, müttəhimlər eyni məhkəmə tərəfindən məhkum edilmiş, eyni apellyasiya məhkəmələri tərəfindən apellyasiya şikayətlərinə baxılmış və bu məhkəmələrdə iştirak edən hakimlər çox vaxt bir nemə “məhkəmə qruplarının” proseslərində iştirak etmişdirlər.
112. Yuxarıda qeyd olunan məsələlərlə bağlı Məhkəmə hesab edir ki, baxmayaraq ki, iş sonradan formal olaraq 15 kiçik “məhkəmə qruplarına” bölünüb, bu məhkəmə proseslərini bir-birinə aidiyyatı olmayan və yaxud aidiyyatı olsa da, əlahiddə proseslər kimi qiymətləndirmək mümkün deyil. İşin formal bölünməsi 15 müxtəlif prosesin yaradılması görüntesünü versə də, vəziyyətin reallığı onu deyirdi ki, bütün bu “məhkəmə qrupları” ümumilikdə götürdükdə 100-dən çox müttəhimi olan bir böyük məhkəmə prosesinə bənzəyirdi.
113. Buna müvafiq olaraq, Məhkəmə bütün ərizəçilərin əslində bir və eyni cinayət prosesində iştirak etdiklərini nəzərə alaraq bu şikayətin qəbuledilənliyi və mahiyyəti üzrə araşdırılmasına davam edəcək. Bununla əlaqədar Məhkəmə bundan öncə Hüseyn və digərləri (yuxarıda qeyd olunub) işi ilə bağlı qərar verib.
B. Qəbuledilənlik
114. Hökumət iddia etmişdir ki, ərizəçilər şikayətləriylə bağlı daxili instansiyaları tükətməmişdirlər. Hökumətin iddiasına əsasən, konkret olaraq ərizəçilər Qocayev, Quliyev və Allahverdiyev bu şikayətdə göstərilən məsələlərlə bağlı yerli məhkəmələrə düzgün şikayət etməyiblər, ərizəçilər Daşdəmirli və Cəfərli isə yerli məhkəmələrdə bu şikayətlərində etdikləri bəzi xüsusatlardan, konkret olaraq iddia olunan hüquqi yardım hüququnun pozulmasını qaldırmamışdırlar.
115. Ərizəçilər Hökumətin iddialarına qarşı çıxdılar.
116. Məhkəmə bir daha qeyd edir ki, Konvensiyanın 35-ci maddəsində istinad edilən yerli instansiyaların tükədilməsi qaydasına əsasən, Hökumətə qarşı öz şikayətlərini beynəlxalq məhkəmə və ya arbitraj strukturunda qaldırmaq istəyənlər ilk olaraq milli hüquq sisteminin verdiyi instansiyalardan yararlanmalıdır, bununla Hökumətə etdiklərinə görə beynəlxalq struktur qarşısında cavabdeh olana qədər daxili hüquq sistemi vasitəsilə vəziyyəti düzəltmək imkanı verilmişdir. Bu qaydaya tabe olmaq üçün ərizəçinin mövcud instansiyalara normal müraciət etmək imkanı olmalı, eyni zamanda bu instansiyalar iddia edilən pozuntuların əvəzini çıxmaq üçün yetəri qüvvəyə malik olmalıdır. Məhkəmə qeyd edir ki, bu qaydanın tətbiqində ayrıca götürülmüş işin konteksti, o cümlədən, ərizəçinin şəxsi vəziyyəti nəzərə alınmalıdır. Müvafiq olaraq, Məhkəmə qəbul edir ki, 35.1-ci maddə müəyyən dərəcədə sərbəst formada və lazımsız formalizmə yol vermədən tətbiq olunmalıdır (bax Akdivar və digərləri Türkiyəyə qarşı, 16 sentyabr 1996, §§ 65-66 və 69, Hökm və qərarlar barədə 1996-IV).
117. Məhkəmə qeyd edir ki, Məhkəmə Hüseyn və digərləri işində ərizəçilərdən biri ilə bağlı Hökumət tərəfindən qaldırılmış oxşar etirazı rədd etmişdir (bax Hüseyn və digərləri, §§ 135-37). Məhkəmə hesab edir ki, aşağıdakı səbəblərə görə oxşar yanaşma bu işlə bağlı da tətbiq olunmalıdır.
118. Hətta hesab etsək ki, bu iş üzrə ərizəçilərin bəziləri spesifik olaraq müəyyən məsələlərdən şikayətlənməsələr də və ya yerli instansiyalarda öz şikayətlərini tam dolğun formada göstərməsələr də işin halları daxili instansiyaların tükədilməsi qaydasını müəyyən sərbəstliklə tətbiqinə çağırır. Məhkəmə qeyd edir ki, ərizəçilər 16 oktyabr 2003-cü il hadisələri ilə bağlı olan cinayət prosesindəki digər müttəhimlərlə çox oxşar situasiyada idilər. Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, bütün müttəhimlər əslində eyni cinayət prosesinin iştirakçıları idilər, baxmayaraq ki, o, formal olaraq 15 müxtəlif “məhkəmə qrupuna” bölünmüşdür. Bu proses çərçivəsində bu işlə bağlı edilən bütün şikayətləri əhatə edən eyni və yaxud çox oxşar arqumentlər müxtəlif müttəhimlər (o cümlədən, Hüseyn və digərləri işində olan ərizəçilər) tərəfindən eyni yerli məhkəmələrdə dəfələrlə qaldırılmışdır. Buna baxmayaraq, bütün bu şikayətlər və apellyasiyalar yaxşı təqdim olunan və güclü arqumentasiyası olan zaman da uğursuzluğa düçar olurdu.
119. Bu situasiyada Məhkəmə hesab edir ki, bəziləri bu Məhkəmədə ərizəçi olan (həm bu iş, həm də Hüseyn və digərləri işi üzrə) digər müttəhimlər tərəfindən daxili instansiyalara təqdim edilən apellyasiya şikayətlərində birinci instansiya məhkəmələrində iddia edilən çatışmazlıqları çatdıra bilmişdirlər. Yuxarıda qeyd edilənləri nəzərə alaraq, iddia edilə bilməz ki, barəsində danışılan cinayət prosesi çərçivəsində bu ərizəçilərin apellyasiyaların uğur ehtimalı digər müttəhimlərin yaxşı əsaslandırılmış şikayətlərindən çox idi.
120. Bu səbəblərə görə Məhkəmə Hökumətin etirazını rədd edir. Bundan əlavə o, qeyd edir ki, şikayət Konvensiyanın 35.3 (a) maddəsinin məğzinin çərçivəsindən çıxmır və qəbuledilənliyi başqa səbəblər ücbatından rədd edilə bilməz. Buna görə, o, qəbuledilən hesab edilməlidir.
C. Mahiyyət
1. Tərəflərin təqdimatları
121. Hökumət iddiasına görə, məhkəmə ədalətli keçirilmiş və 6-cı maddənin bütün tələblərinə riayət edilmişdir. Ərizəçilər məhkəmədə ifadə vermiş ittiham tərəfinin şahidləriylə üzləşə bilmişlər. Bəzi şahidlər məhkəmədə iştirak edə bilməsələr də, ərizəçilər onların məhkəmələrdə oxunan istintaqa verdiyi ifadələrə şərh verə bilmişdirlər. Bundan əlavə, Hökumət qeyd edir ki, Ağır Cinayətlər Məhkəməsi bir sıra ərizəçilərin müraciətlərini müsbət cavablandıraraq, şahidlərin özlərinin məhkəmədə danışmasını təmin etmişdir; digər tərəfdən bu müraciətlər rədd edilərkən əsaslandırılmışdır, çünki sübutların hansının işə müvafiq olduğunu müəyyən etmək yerli məhkəmələrin qərarından asılıdır.
122. Hökumət iddia edir ki, ərizəçinin vəkil tərəfindən təmsil olunmaq və səmərəli hüquqi yardım hüququ adekvat şəkildə təmin edilmişdir. Konkret olaraq, Hökumətin təqdimatına əsasən, ərizəçi Əsədbəyli (17 oktyabr 2003-cü ildə həbs olunan) 18 oktyabr 2003-cü ildə dövlət tərəfindən təyin edilmiş vəkillə təmin olunmuş, 22 oktyabr 2003-cü ildə isə birinci vəkilin xidmətlərindən imtina etdikdən sonra yeni vəkillə təmin edilmişdir. Ərizəçilər Hüseynli və H.Məmmədov (hər ikisi 17 oktyabr 2003-cü ildə həbs olunublar) 18 oktyabr 2003-cü ildə vəkillə təmin olunmuş, ərizəçilər Əliyev (16 oktyabr 2003-cü uldə həbs olunan) və Həmidov (17 oktyabr 2003-cü ildə həbs edilən) müvafiq olaraq 20 oktyabr 2003-cü il və 6 noyabr 2003-cü ildə vəkillə təmin edilmişlər. Ərizəçi Quliyev (21 oktyabr 2003-cü ildə həbs olunan) barəsində rəsmi ittihamlar irəli sürülən gün 30 oktyabr 2003-cü ildə dövlət tərəfindən təyin edilmiş vəkillə təyin olunmuşdur. Sonradan 2003-cü ilin noyabrında o, seçdiyi vəkili tutmuşdur. Ərizəçi Cəfərliyə gəldikdə isə, Hökumət iddia edir ki, o, 17 oktyabr 2003-cü ildə dövlət tərəfindən təyin edilmiş vəkillə təmin edilmiş, sonradan isə özünə başqa vəkil tutmuşdur.
123. Ərizəçilərin apellyasiya şikayətlərində iştirak etmədiklərinə dair şikayətlərinə gəldikdə isə, Hökumət onu bildirmişdir ki, ərizəçilər məhkəmə iclasları barədə öncədən məlumatlandırılmış, lakin onların iştirakı tələb edilməmiş və istənilən halda onlar adətən apellyasiya iclaslarında vəkilləri tərəfindən təmsil olunmuşlar. Hökumət iddia etmişdir ki, ərizəçilərə apellyasiya şikayətləri ilə bağlı xəbərdarlıq məktublarının göndərilməsini dair sübut təqdim edə bilməmiş və səbəb kimi həmin dövrün poçt qeydiyyatının silindiyini göstərmişdir.
124. Ərizəçilər Hüseynli və Əliyev tərəfindən verilmiş apellyasiya şikayətlərinə gəldikdə isə, Hökumət təqdim etmişdir ki, 9 mart 2005-ci ildə ərizəçi Hüseynli rəsmi olaraq Ali Məhkəmədəki məhkəmə iclasına dəvət edilmiş, ancaq o iştirak etməmişdir. Buna baxmayaraq, Hökumət ərizəçiyə göndərilən çağırış vərəqələrinin sənədli sübutunu təqdim edə bilməmişdir. Ərizəçi Əliyevin şikayətinə gəldikdə isə, Hökumət qeyd etmişdir ki, onun apellyasiya şikayəti 3 sentyabr 2004-cü ildə rəsmi tələblərə cavab vermədiyinə görə özünə geri qaytarılmışdır.
125. Ərizəçilər təqdim etmişdirlər ki, onlara qarşı aparılan cinayət prosesi bütövlükdə ədalətsiz olub, onun nəticəsi “öncədən bəlli idi” və ədalətli məhkəmə ilə bağlı bir sıra tələblər pozulmuşdur.
126. Konkret olaraq bütün ərizəçilər (ərizəçi Allahverdiyevi çıxmaq şərtiylə) qeyd etmişdirlər ki, onlar həbs olunan zaman istədikləri vəkili dəvət etmək hüquqları məhdudlaşdırılmış, əvəzində onlar prosesdə iştirakı formallıq olan və xidmətləri qeyri-səmərəli olan dövlət tərəfindən təyin edilmiş vəkillə təmin edilmişdirlər.
127. Ərizəçilərin hamısı şahid ifadələrinin sübut kimi qəbul olunmasında, araşdırılmasında və qiymətləndirilməsində baş verən bir sıra çatışmazlıqdan şikayətlənmişdirlər. Konkret olaraq, ərizəçi Quliyev təqdim etmişdir ki, o, Ağır Cinayətlər Məhkəməsində israr edirdi ki, 16 oktyabr 2003-cü ildə Azadlıq Meydanında olmamışdır və bunu təsdiqləyə biləcək bir sıra şahidin ifadə verməyə dəvət olunmasını xahiş etmişdir. Ancaq məhkəmə müdafiə tərəfinin yalnız bir şahidini dinləmiş, onun da ifadəsini nəzərə almamış, əvəzində heç bir müvafiq və məntiqli əsaslandırma etmədən ittiham tərəfinin 4 şahidinin, əsasən ərizəçini şəkildən zorakı nümayiş iştirakçısı olduğunu iddia edən polis əməkdaşlarının ifadələrini əsas götürmüşdürlər. Bundan əlavə, ümumən nümayiş iştirakçıları ilə bağlı ifadə verən ittiham tərəfinin onlarla (bəzən yüzdən çox, “məhkəmə qrupundan” asılı olaraq) şahidi məhkəmə iclaslarına gəlməmişdirlər; buna baxmayaraq, onların ifadələri məhkəmədə oxunmuş və bu ifadələrə istinad edilmişdir. Bu isə ərizəçini məhkəmədə onlarla üzləşmək hüququndan məhrum etmişdir. Ərizəçilər Daşdəmirli və Cəfərli təqdim etmişdirlər ki, müdafiənin ittiham tərəfinin təqdim etdiyi sübutların ciddi araşdırılmasıyla bağlı çağırışlarına baxmayaraq, ərizəçilər onları şəkillərdə zorakılıqda iştirak edən nümayiş iştirakçısı kimi müəyyən etmiş iki şahidin (polis əməkdaşı və əsgər) çox zəif və etibarsız sübutları əsasında məhkum edilmişdirlər. Ərizəçi Əsədbəyli və 3653/05 saylı iş üzrə ərizəçi olanlar oxşar təqdimatlar etmişdirlər. Ərizəçi Allahverdiyev təqdim etmişdir ki, yerli məhkəmələr onun xeyrinə ifadə verəcək hər hansı şahidi dindirməkdən imtina etmişdir. Bundan əlavə, məhkəmə barəsində danışılan hadisələrə bilavasitə şahid olmamış bir neçə şəxsin ifadəsinə istinad etmişdir; bu şahidlər bildirmişdirlər ki, onlar məlumatı üçüncü şəxslərdən alıblar. Məhkəmə bu sübutun mənbəyini araşdırmaq istəməmişdir.
128. Ərizəçilərin sözlərinə görə, onların apellyasiya məhkəmələri haqqında məlumatlandırılmamaları faktı Hökumətin ərizəçilərə göndərilən çağırış vərəqələrini təqdim edə bilməməsi ilə təsdiq olunur. Onlar mövcud olsaydılar, çağırış vərəqələrinin surətləri iş materiallarının içində olardı. Ərizəçilər Həmidov, H.Məmmədov, E.Məmmədov və Hüseynli bildirmişdirlər ki, onlar Apellyasiya Məhkəməsindəki proses haqqında məlumatlandırılmamışdırlar, buna görə iştirak edə bilməmişdirlər. Ərizəçi Quliyev qeyd etmişdir ki, həbsdə olan şəxs kimi onun Apellyasiya Məhkəməsindəki proseslərdə iştirakı təmin edilməmiş, baxmayaraq ki, Apellyasiya Məhkəməsi həm faktoloji, həm də hüquqi nöqteyi-nəzərdən işə yenidən baxmaq və birinci instansiya məhkəməsinə təqdim edilən sübutları və yeni sübutları araşdırmaq üçün tam səlahiyyəti var. Bundan əlavə, o və onun vəkili kassasiya prosesinin vaxtı ilə bağlı məlumatlandırılmamış və buna görə də Ali Məhkəmədə keçirilən məhkəmə prosesində iştirak edə bilməmişdir. Ərizəçilər Daşdəmirli və Cəfərli bildirmişdirlər ki, onlar Apellyasiya Məhkəməsindəki və Ali Məhkəmədəki proseslərdə şəxsən iştirak imkanından məhrum edilmişdirlər. Ərizəçi Allahverdiyev bildirmişdir ki, o, apellyasiya məhkəməsində sağlamlıq durumuna görə iştirak edə bilməmişdir, ancaq onun prosesin təxirə salınmasıyla bağlı müraciəti rədd edilmiş və apellyasiya məhkəməsi onun iştirakı olmadan bir neçə dəqiqə ərzində şikayətinə baxmışdır.
129. Ərizəçilər Əliyev və Hüseynli bildirmişdirlər ki, onların kassasiya şikayətləri naməlum səbəblərdən Ali Məhkəmə tərəfindən baxılmamışdır. Ərizəçi Hüseynli iddia etmişdir ki, Hökumət tərəfindən təqdim edilən 9 mart 2005-ci il tarixli çağırış vərəqəsinin surəti olduğu iddia edilən sənəd saxta sənəddir və ona heç vaxt göndərilməyib. O, Ali Məhkəmədən 31 mart 2005-ci il tarixli məktub almışdır. Bu məktubda bildirilirdi ki, onun apellyasiyası gözləmədədir və naməlum tarixdə baxılacaq. O bildirmişdir ki, bundan sonra hansısa yeniliklər baş vermədi. Ərizəçi Əliyev bildirmişdir ki, 3 sentyabr 2004-cü il tarixdə Ali Məhkəmə tərəfindən ona qeyri-müəyyən və yayğın mətni olan məktub göndərilmişdir. Onun kassasiya şikayəti heç vaxt rəsmi olaraq ona geri qaytarılmamış və ya məhkəmə tərəfindən qəbuledilməz hesab edilməmiş. Onun apellyasiya şikayətinə heç vaxt baxılmamışdır.
2. Məhkəmənin qiymətləndirilməsi
130. 6.3-cü maddənin müddəaları 6.1-ci maddənin təmin etdiyi ədalətli məhkəmə hüququnun bəzi aspektləri olduğuna görə Məhkəmə şikayəti hər iki müddəa üzrə araşdıracaq (bax, digərlərindən əlavə, F.C.B. İtaliyaya qarşı, 28 avqust 1991, § 29, Series A no. 208-B; Poitrimol Fransaya qarşı, 23 noyabr 1993, § 29, Series A no. 277-A; Lala Niderlanda qarşı, 22 sentyabr 1994, § 26, Series A no. 297-A; and Krombach Fransaya qarşı, no. 29731/96, § 82, AİHM 2001-II). Bunu edərək Məhkəmə prosesin ədalətli olub olmadığını müəyyən etmək üçün bu şikayətə gətirib çıxaran bütün səbəbləri araşdıracaq (müqayisə et Barberà, Messegué və Jabardo İspaniyaya qarşı, 6 dekabr 1988, §§ 68 et seq., Series A no. 146).
131. Məhkəmə Hüseyn və digərləri işi ilə bağlı hökmündə indiyə qədər verdiyi hökmlərin xülasəsinə istinad edərək ədalətli məhkəmə hüququnun verdiyi müxtəlif təminatlarla, o cümlədən, cinayət prosesinin ilkin mərhələsində və bütünlüklə proses dövründə səmərəli hüquqi yardım hüququ (bax, Hüseyn və digərləri, §§ 171, 175 and 180), tərəflərin bərabərliyi (ibid., §§ 188 et seq.), sübutların qəbul edilməsi və araşdırılmasıyla bağlı olan hüquqlar və əsaslandırılmış hökm hüququ ilə (ibid., §§ 196 et seq.) əlaqələndirmişdir.
132. İş materiallarını, tərəflərin verdiyi təqdimatları və 16 oktyabr 2003-cü il hadisələriylə bağlı gedən istintaq və məhkəmə prosesləriylə əlaqədar mövcud olan başqa məlumatları nəzərə alaraq, Məhkəmə qeyd edir ki, mövcud iş bir çox məsələlərdə Hüseyn və digərləri hökmünə bənzəyir və o özündə ədalətli məhkəmə təminatının bir neçə pozuntusunu üzə çıxarır və onlardan çoxu qərarda detallı şəkildə müzakirə olunub. Bu işlə bağlı Məhkəmə konkret olaraq aşağıdakıları qeyd etmək istəyir.
133. Bu iş üzrə ərizəçi olanlara (ərizəçi Allahverdiyevi çıxmaq şərtiylə) vəkillə həbslərindən həmən sonra əlaqə yaratmaq imkanı verilməmişdir, verilən zaman isə bu gec və formallıq xatirinə yardımı effektiv olmayan dövlət tərəfindən təyin olunmuş vəkil formasında edilirdi. Belə görünür ki, onlardan bəziləri hüquqi yardım olmadan sorğu-sual edilmiş və cinayət işinə əlavə edilmiş ifadələr vermişlər. Onların həbsdən sonra vəkildən istifadə etmək hüququndan imtina etdikləri barədə hər hansı məlumat yoxdur. Məhkəmə hesab edir ki, ərizəçilərin ilkin hüquqi yardıma çıxışının məhdudlaşdırılması onların müdafiə hüququna mənfi təsir göstərmişdir (müqayisə et Hüseyn və digərləri, §§ 170-73).
134. Bundan başqa məhkəmə mərhələsində sübutların qəbulunda və araşdırılmasında bir sıra çatışmazlıqlar qeydə alınmışdır. Yerli məhkəmələrin zəif əsaslandırılması ərizəçilərin məhkum edilməsinə xidmət etmişdir. Konkret olaraq baxmayaraq ki, yüzlərlə ittiham şahidinin əksəriyyəti nümayiş iştirakçılarının əleyhinə ifadə veriblər, hər bir ərizəçinin məhkum edilməsi çox az sayda ittiham şahidinin ifadələri əsasında baş vermişdir (demək olar ki, həmişə polis əməkdaşı və ya hərbiçi olmuşdur). Ancaq bu ifadələr bu sübutun etibarlılığı və dəyəri və onun alınma yolu ilə baölı müdafiə tərəfinin ciddi və əsaslandırılmış etirazlarına baxmayaraq ciddi araşdırılmamışdır (müqayisə et Hüseyn və digərləri, §§ 204-07). Bundan əlavə Məhkəmə Konvensiyanının 6.3(d)-cü maddəsinə əsasən, müdafiə hüququ təqsirləndirilən şəxsə ona qarşı ifadə verən şahidə sual vermək və ona qarşı çıxmaq üçün adekvat və müvafiq şərait yaratmaq tələb edir. Bu şahid ifadə verən zaman da ola bilər, prosesin sonra kı mərhələsində də (bax, digərlərindən əlavə (Kostovski Niderlanda qarşı, 20 noyabr 1989, § 41, Series A no. 166, və Al-Khawaja və Tahery Birləşmiş Krallığa qarşı [GC], nos. 26766/05 və 22228/06, §§ 118-19, AİHM 2011). Ancaq bu işlər üzrə müdafiə tərəfinin ittiham tərəfinin şahidlərini dindirməklə bağlı daimi yaranan problem mövcud olmuşdur. Konkret olaraq, ibtidai istintaq dövründə ifadələri alınmış kifayət qədər çox sayda ittiham şahidi məhkəmə iclaslarında iştirak etməmiş, əvəzində onların ifadələri məhkəmələrdə oxunmuşdür. Bu təqsirləndirilən şəxslərə onlara qarşı ifadə verən şəxslərə ya bu ifadələr verilən zaman, ya da məhkəmədə şəxsən sual vermək imkanını yox etmişdir. Bu şahidlərin məhkəmədə iştirak etməməsiylə bağlı səbəblər və bu ifadələrin etibarlılığını qiymətləndirmək üçün ədalətli və müvafiq formada aparılmış qiymətləndirməyə imkan yaradan yetərli balans yaradan faktorların mövcudluğu inandırıcı formada göstərilməmişdir. Ərizəçənin məhkum edilməsi yalnızca məhkəməyə gəlməyən şahidlərin ifadələrinə görə olmasa da, yuxarıda göstərilən çatışmazlıqlar proses zamanı özünü göstərən qüsurlarla birgə mövcud iş üzrə müdafiə hüququnun səmərəli istifadəsinə mənfi təsir göstərmişdir.
135. Bundan əlavə, şahidlərin və təqsirləndirilənlən şəxslərin (məsələn, ərizəçi Qocayev) ittihamedici və ya özlərinə qarşı ittihamedici ifadələrinin məcburiyyət və pis rəftar vasitəsilə alındığına dair bir çox iddialarına baxmayaraq, yerli məhkəmələr bu ifadələri lazımi araşdırma aparmadan və müdafiə tərəfinin bu mövzuda etirazlarını rədd etmək və diqqətə almamaq barədə adekvat əsaslandırma aparmadan qəbul edilmişdir (müqayisə et Hüseyn və digərləri, §§ 208 et seq.).
136. Məhkəmə qeyd edir ki, eyni və ya oxşar məsələlər detallı şəkildə Hüseyn və digərləri işi üzrə hökmdə də müzakirə olunmuşdur və hesab edir ki, onun mövcud işlə çoxlu oxşar xarakteristikaları var. Bu səbəbdən Məhkəmə Hüseyn və digərləri işində müəyyən edilmiş hallardan yayınmaq üçün bir səbəb görmür və hesab edir ki, yuxarıda göstərilən çatışmazlıqlar bu iş üzrə 6-cı maddənin tanıdığı müvafiq hüquqların təminatında olan pozuntuları müvafiq formada ümumiləşdirmişdir.
137. Bundan əlavə, Məhkəmə qeyd edir ki, ibtidai istintaq və birinci instansiya mərhələsində qeyd olunan heç bir çatışmazlıq apellyasiya məhkəmələri tərəfindən düzəldilməmişdir. Apellyasiya Məhkəməsi ərizəçilərin apellyasiya şikayətlərinə çox qısa məhkəmə iclaslarında baxmış və işlə bağlı həm faktoloji, həm də hüquqi detalları araşdırmaq yurisdiksiyasına baxmayaraq, mövcud sübutların, tərəflərin faktoloji və hüquqi arqumentlərinin yeni hüquqi araşdırılmasını rədd etmişdir. Həm Apellyasiya Məhkəməsi, həm də Ali Məhkəmə birinci instansiya məhkəməsinin müəyyən etdiyi məsələləri təkrarlamaqla kifayətlənmiş, təqsirləndirilən şəxslərin məhkəmədə olan çatışmazlıqlarla bağlı etdikləri təkrarlanan şikayətlərə reaksiya verməmiş, heç bir izahat vermədən bu şikayətlərin hamısını əsaslandırılmamış hesab edib rədd etmişdir (ibid., § 214). Bundan əlavə, prokurorun apellyasiya məhkəmə iclaslarında iştirakına baxmayaraq, iş materiallarında olan bir sənəddən görünür ki, əksər ərizəçilərin Apellyasiya Məhkəməsindəki proseslərdə iştirakı təmin edilməmişdir. Mövcud sənədlərdən onların milli qanunvericilikdə nəzərdə tutulmuş formada birmənalı şəkildə apellyasiya şikayətlərində iştirak hüquqlarından imtina müəyyən edilə bilməz (müqayisə et, mutatis mutandis, Nefedov Rusiyaya qarşı, no. 40962/04, §§ 42-47, 13 mart 2012). Bundan başqa, belə görünür ki, ən azı bəzi ərizəçilər və onların vəkilləri (məsələn, ərizəçi Quliyev) Ali Məhkəmədə keçiriləcək proseslər barədə məlumatlandırılmamışdırlar (müqayisə et Abbasov Azərbaycana qarşı, no. 24271/05, §§ 29 et seq., 17 yanvar 2008). Belə görünür ki, ərizəçilər Əliyev və Hüseynlinin apellyasiya şikayətlərinə Ali Məhkəmə tərəfindən ümumiyyətlə baxılmamışdır. Ali Məhkəmə tərəfindən 3 sentyabr 2004-cü ildə ərizəçi Əliyevə göndərilən məktubda milli qanunvericiliyə əsasən apellyasiyanın qəbuledilməzliyini qeyd edən rəsmi hüquqi qərar olmamışdır (müqayisə et, mutatis mutandis, Hacıyev Azərbaycana qarşı, no. 5548/03, § 36, 16 noyabr 2006). Bu onu göstərir ki, şikayətə sadəcə baxılmamışdır. Oxşar situasiya ərizəçi Hüseynli ilə bağlı da yaşanmışdır, belə ki, Hökumətin ərizəçi Hüseynlini 5 aprel 2005-ci il tarixdə keçirilən məhkəmə prosesinə çağırılmasına dair iddialarına baxmayaraq, onlar prosesin keçirib keçirilmədiyinə dair Məhkəməyə hər hansı məlumat və ya Ali Məhkəmənin ərizəçinin şikayətiylə bağlı qərarının surətini təqdim edə bilməmişlər.
138. Məhkəmə qeyd edir ki, baxmayaraq ki, iddia edilə bilər ki, yuxarıda müəyyən edilən müdafiə hüququnun pozulması halları bütün ərizəçilərə eyni dərəcədə mənfi təsir etməsə də, aydındır ki, məhkəmədəki hər bir çatışmazlıq olmasa da, ən azı bəziləri hər bir ərizəçiyə təsir göstərmişdir. Yuxarıda müəyyən olunan xüsusatları nəzərə alaraq Məhkəmə hesab edir ki, ümumilikdə proses ədalətli məhkəmə tələblərini təmin edə bilməmişdir.
139. Müvafiq olaraq, Konvensiyanın 6.1-ci maddəsi 6.3(b)(c) və (d) ilə birgə pozulmuşdur.
IV. KONVENSIYANIN 11-Cİ MADDƏSİNİN İDDİA EDİLƏN POZUNTUSU
140. Konvensiyanın 11-ci maddəsinə, o cümlədən 7,9,10 və 14-cü maddələrinə istinad edərək bütün ərizəçilər (ərizəçi Quliyevdən başqa) şikayət etmişdirlər ki, onlar ədalətsiz şəkildə məhkum edilməsinin məqsədi onların digərləriylə birgə azad və dinc toplaşma hüququnun tapdanması, Hökumətə qarşı səslənən fikir azadlığının boğulmasıdır. Məhkəmə hesab edir ki, şikayət Konvensiyanın 11-ci maddəsinin yurisdiksiyanın altına düşür və ərizəçilərin istinad etdiyi Konvensiyanın digər müddəalarına uyğun başqa məsəsələləri ortaya çıxarmır. 11-ci maddəyə əsasən:
“1. Hər kəsin dinc toplaşmaq azadlığı və öz maraqlarını müdafiə etmək üçün həmkarlar ittifaqları yaratmaq və onlara qoşulmaq hüququ da daxil olmaqla, başqaları ilə birləşmək azadlığı hüququ vardır. 2. Bu hüquqların həyata keçirilməsinə milli təhlükəsizlik və ictimai asayiş maraqları naminə, iğtişaşın və cinayətin qarşısını almaq üçün, sağlamlığın və mənəviyyatın qorunması üçün və ya digər şəxslərin hüquq və azadlıqlarının müdafiəsi üçün qanunla nəzərdə tutulmuş və demokratik cəmiyyətdə zəruri olanlardan başqa, heç bir məhdudiyyət qoyula bilməz. Bu maddə silahlı qüvvələr, polis və ya inzibati dövlət orqanları üzvlərinin belə hüquqlarının həyata keçirilməsinə qanuni məhdudiyyətlər qoyulmasına mane olmur.”
141. Tərəflər 11-ci maddə ilə əlaqədar oxşar şikayətləriylə bağlı Hüseyn və digərləri işi üzrə çox oxşar təqdimatlar ediblər (bax Hüseyn və digərləri, §§ 236-42).
142. Məhkəmə hesab edir ki, bu şikayətin əhatə etdiyi məsələlər Hüseyn və digərləri işi üzrə edilən şikayətlə eynidir (ibid., §§ 243-45) və onu bu əhatə sahəsi çərçivəsində qəbuledilən elan edir (ibid., §§ 246-47).
143. Məhkəmə qeyd edir ki, Hüseyn və digərləri işi üzrə şikayətin mahiyyəti aşağıdakı kimidir:
“248. Məhkəmə qeyd edir ki, ərizəçilərin özlüyündə nümayişdə iştiraka görə deyil, nümayişin gedişindəki konkret davranışlarına görə, məsələn, zorakılığa görə və ya zorakılığa təhrik etməyə görə cəzalandırıldığı halları dəqiq fərqləndirmək zəruri ola bilər (müqayisə üçün bax (müvafiq dəyişikliklərlə): G. Almaniya Federativ Respublikasına qarşı, ərizə № 13079/87, Komissiyanın 6 mart 1989-cu il tarixli qərarı). Müvafiq olaraq, bu şikayətin predmeti ərizəçilərin həqiqətən zorakılığa təhrikdə iştirak edib-etmədiklərinin müəyyən edilməsindən asılıdır və adətən bu məsələ ədalətli məhkəmə araşdırması təminatlarının mövcud olduğu məhkəmə icraatında müvafiq daxili məhkəmələr tərəfindən həll edilməlidir. Məhkəmə artıq müəyyən edib ki, hazırkı işdə cinayət icraatı ədalətlilik tələblərinə cavab vermirdi. Bundan başqa, ərizəçilərin 11-ci maddə üzrə qəbul olunan elan edilmiş şikayətlərinə aid arqumentləri mahiyyət etibarı ilə 6-cı maddə üzrə arqumentləri ilə eyni idi.
249. Belə olan halda, 6-cı maddənin pozulduğu barədə yuxarıda çıxarılmış nəticə məhkəmə araşdırmasının ədalətsiz olduğu barədə ərizəçilərin arqumentlərini əhatə etdiyinə görə, Məhkəmə hesab edir ki, eyni arqumentləri 11-ci maddə üzrə ayrıca araşdırmağa ehtiyac yoxdur. .”
144. Məhkəmə yuxarıda göstərilən analizdən kənarlaşmaq üçün bir səbəb görmür və hesab edir ki, Konvensiyanın 11-ci maddəsinə müvafiq hər hansı ayrıca araşdırmaya ehtiyac yoxdur.
V. ƏRİZƏÇİ ELŞAD MƏMMƏDOVLA BAĞLI İDDİA EDİLƏN 7-Cİ PROTOKOLUN 4-CÜ MADDƏSİNİN POZUNTUSU
145. Cənab E.Məmmədov şikayət etmişdir ki, o, eyni hərəkətə görə iki dəfə cəzalandırılmışdır. Belə ki, 18 oktyabr 2003-cü ildə o, İnzibati Xətalar Məcəlləsinə əsasən “polisin qanuni göstərişlərinə tabe olmamaq” inzibati xətasını törətmiş və 9 gün müddətinə azadlıqdan məhrum edilmişdir. Daha sonra o, “iğtişaşları təşkil etmək”, “dövlət qulluqçusuna qarşı zor tətbiqi” cinayətləri üzrə Cinayət Məcəlləsinə əsasən məhkum edilmişdir. Konvensiyanın 7-ci protokolunun 4-cü maddəsi aşağıdakıları qeyd edir:
“1. Heç kəs hər hansı dövlətin qanunlarına və ya cinayətprosesual normalarına müvafiq olaraq, artıq bəraət aldığı və ya məhkum edildiyi cinayətlərə görə həmin dövlətin yurisdiksiyası çərçivəsində cinayət qaydasında təkrar mühakimə edilə və ya cəzalandırıla bilməz.
2. Bundan əvvəlki bəndin müddəaları, əgər yeni və ya təzədən ortaya çıxmış hallar barəsində məlumatlar varsa və ya əgər əvvəlki araşdırma zamanı işin nəticəsinə təsir göstərən əsaslı pozuntulara yol verilibsə, müvafiq dövlətin qanunlarına və cinayət-prosesual normalarına uyğun olaraq, işə təkrar baxılmasına mane olmur.
3. Konvensiyanın 15-ci maddəsinə əsaslanaraq bu maddənin müddəalarından kənara çıxmağa yol verilmir.”
A. Qəbuledilənlik
146. Məhkəmə qeyd edir ki, bu şikayət Konvensiyanın 35.3(a) maddəsinin mənası çərçivəsində əsassız deyil. Onu qəbuledilməz hesab etmək üçün heç bir digər səbəb yoxdur. Buna görə o, qəbuledilən hesab edilməlidir.
B. Mahiyyət
1. Tərəflərin təqdimatları
147. Hökumət Oliveira İsveçrəyə qarşı işə (30 iyul 1998, § 27, Hökm və qərarlar barədə 1998 V) istinad edərək iddia etmişdir ki, 7-ci protokolun 4-cü maddəsi “müxtəlif məhkəmələr tərəfindən araşdırılan vahid cinayət hadisəsinin müxtəlif hissələri olsalar belə, ayrıca götürülmüş cinayətləri istisna etmir”. Onlar təqdim etmişdirlər ki, ərizəçinin müxtəlif cinayət prosesləri daxilində ittiham edildiyi cinayətlər eyni olmamış və o, ayrı-ayrı qanun pozuntularının həyata keçirilməsindən təqsirli bilinmişdir. Son olaraq, Hökumət təqdim etmişdir ki, ayrı-ayrı cinayətlərə görə məhkumluq “müxtəlif tip məsuliyyət formaları nəzərdə tutur”. Konkret olaraq, Nərimanov Rayon Məhkəməsinin 18 oktyabr 2003-cü il tarixli hökmü ilə ərizəçi “inzibati məsuliyyətə cəlb edilmişdir” və Ağır Cinayətlər Məhkəməsinin 24 mart 2004-cü il tarixli hökmü ilə “cinayət məsuliyyətinə cəlb edilmişdir”.
148. Ərizəçi təqdim etmişdir ki, onun 16 oktyabr 2003-cü il hadisələri zamanı hərəkətləri İXM-in 310.1-ci maddəsinə əsasən ilk olaraq polisin qanuni tələblərinə tabe olmaqdan imtina kimi dəyərləndirilmişdir və o, bu müddəa əsasında təqsirli bilinmişdir. O iddia etmişdir ki, onun İXM-in 310.1-ci maddəsinə əsasən təqsirli bilinməsində yalnız polisin ifadələrinə istinad edilmişdir. Bu ifadələr hər hansı sübut və ya şahid ifadələri tərəfindən dəstəklənməmişdir. O, məhkum ediləndən sonra artıq məhkum edildiyi eyni hərəkətinə görə Cinayət Məcəlləsinə əsasən ittiham edilmişdir.
2. Məhkəmənin qiymətləndirməsi
(a) İlk cəza mahiyyət etibariylə cinayət xarakterli idimi?
149. Məhkəmə qeyd edir ki, Hökumət iddia etmişdir ki, ərizəçinin İXM əsasında məhkum edilməsi prosesi mahiyyət etibariylə cinayət xarakterli deyildi.
150. Məhkəmə təkrar edir ki, prosedurun milli qanunvericilik əsasında xarakterizasiyası 7-ci protokolun 4.1-ci maddəsi əsasında ne bis in idem prinsipinin tətbiqində yeganə kriteriya ola bilməz. Əks halda, bu müddəanın tətbiqi Konvensiyanı imzalamış Dövlətlərin mülahizəsinə buraxılacaq ki, bu da Konvensiyanın məqsəd və hədəfləriylə üst-üstə düşməyən nəticəyə gətirib çıxara bilər. 7-ci protokolun 4-cü maddəsinin mətnində qeyd olunan “cinayət-prosessual norma” ifadəsi Konvensiyanın 6-cı və 7-ci maddəsində göstərilən müvafiq olaraq “cinayət ittihamı” və “cəza” ifadələrinin ümumi prinsiplərinin kontekstində təfsir olunmalıdır (bax Sergey Zolotukhin Rusiyaya qarşı [BP], no. 14939/03, § 52, AİHM 2009, əlavə istinadlarla).
151. Məhkəmənin müəyyən etdiyi presedent hüququ “cinayət ittihamının” olub olmamasını müəyyən etmək üçün 3 kriteriyaya istinad edir. Birinci kriteriya cinayətin milli qanunvericilikdə təsnifatıdır, ikinci kriteriya cinayətin mahiyyətidir, üçüncü kriteriya aidiyyatlı şəxsin məruz qalmaq ehtimalı olduğu cəzanın ağırlığı. İkinci və üçüncü kriteriya alternativdir və kumulyativ xarakter daşımağı şərt deyil. Ancaq bu, hər kriteriyanın ayrı-ayrılıqda analizinin cinayət ittihamının mövcudluğu ilə bağlı aydın nəticəyə gəlmək mümkün olmayanda, kumulyativ yanaşmanı istisna etmir (ibid., § 53, əlavə istinadlarla, o cümlədən Engel və digərləri Niderlanda qarşı, 8 iyun 1976, § 85, Series A no. 22).
152. Azərbaycanın milli qanunvericilik təsnifatında İXM-in 310.1-ci maddəsinə müvafiq qanun pozuntusu “inzibati” kimi xarakterizə olunub. Buna baxmayaraq, Məhkəmə təkrar edir ki, digər hüquq sistemində “inzibati” kimi müəyyən edilən sahə cinayət konnotasiyası olan pozuntuları ehtiva edir, ancaq az əhəmiyyətli olduğuna görə cinayət hüququ və prosesi tərəfindən idarə edilmir (bax Palaoro Avstriyaya qarşı, 23 oktyabr 1995, §§ 33-35, Series A no. 329 B; Ziliberberg Moldovaya qarşı, no. 61821/00, §§ 32 35, 1 fevral 2005; Menesheva Rusiyaya qarşı, no. 59261/00, § 96, AİHM 2006 III; və Galstyan Ermənistana qarşı, no. 26986/03, § 57, 15 noyabr 2007).
153. Mahiyyətinə görə İXM-in 310.1-ci maddəsində nəzərdə tutulmuş pozuntu ictimai qaydanın təminatına qarşı yönəldiyinə görə, bu adətən cinayət hüququnun müdafiət etdiyi sahənin çərçivəsinə düşən maraqdır. Bu xüsusi statusu olan qrupa qarşı deyil, bütün vətəndaşlara qarşı yönəlmişdir. Son olaraq, Məhkəmə hesab edir ki, qeyd olunan pozuntunu müəyyən etməkdə əsas məqsəd cəza və çəkindirmə idi, onlar da cinayət cəzalarının xarakterik xüsusiyyəti kimi tanınır (müqayisə et Sergey Zolotukhin Rusiyaya qarşı, § 55).
154. Son olaraq, Məhkəmə müşahidə etmişdir ki, İXM-in 310.1-ci maddəsi ən ağır cəza kimi 15 gün həbs nəzərdə tutub və ərizəçi 9 gün müddətinə azadlıqdan məhrumetmə cəzasına məhkum edilmişdir. Məhkəmə bir neçə dəfə qeyd etmişdir ki, qanunun aliliyinə riayət edən cəmiyyətdə ərizəçiyə qarşı azadlıqdan məhrumetmə cəzası nəzərdə tutulan və tətbiq olunan zaman ərizəçiyə qarşı olan ittihamların cinayət xarakterli olduğu guman edilir. Bu güman yalnız istisna hallarda və yalnız azadlıqdan məhrumetmə təbiətinə, müddətinə və icra metoduna görə “hiss olunacaq dərəcədə zərərli” hesab edilməsə rədd edilə bilər (ibid., § 56, əlavə istinadlarla). Bu iş üzrə Məhkəmə hər hansı müstəsna hallar aşkar etməmişdir.
155. Yuxarıda yazılanları nəzərə alaraq Məhkəmə qərara gəlir ki, İXM-in 310.1-ci maddəsində nəzərdə tutulan pozuntunun təbiəti cəzanın ağırlığı ilə birgə o miqyasda idilər ki, ərizəçinin 18 oktyabr 2003-cü il tarixdə məhkum olunmasını 7-ci protokolun 4-cü maddəsində nəzərdə tutulmuş “cinayət prosessual normaları” çərçivəsindədir.
(b) Ərizəçi bir pozuntuya görə iki dəfə məsuliyyətə cəlb edilib və məhkum edilibmi?
156. Məhkəmə qeyd edir ki, inzibati proses zamanı ərizəçi İXM-in 310.1-ci maddəsinə əsasən 16 oktyabr 2003-cü ildə Azadlıq Meydanında “polisin qanuni tələblərinə tabe olmamaqda” təqsirli bilinmişdir. Sonrakı cinayət prosesində ərizəçi Cinayət Məcəlləsinin 220-ci və 315.2-ci maddələrinə əsasən eyni gündə eyni yerdə həyata keçirilmiş “iğtişaşlarda iştirak etmək”, “dövlət qulluqçusuna qarşı zor tətbiqi” cinayətləri üzrə ittiham və məhkum edilmişdir.
157. Məhkəmə İXM-in və CC-nin müvafiq maddələrinin müddəalarını nəzərə alaraq (bax yuxarıda 94-96-cı abzaslar) qeyd edir ki, bu pozuntular bir sıra elementler baxımından fərqlənsə də, bütün bu cinayətlərin mərkəzi elementləri arasında müəyyən üst-üstə düşmə var: onların hamısının əsasında ictimai qaydanın pozulması və ictimai qaydanı qoruyan dövlət məmurlarının qanuni tələblərinə tabe olmama və ya müqavimət durmuşdur. Buna görə, elə situasiyalar ola bilər ki, hansısa hərəkət həm İXM-in 310.1-ci maddəsi, həm də CC-nin barəsində danışılan iki maddəsinə (xüsusən 315.2-ci maddəsi) əsasən qanun pozuntusu hesab edilə bilər.
158. Məhkəmə qeyd edir ki, onun ne bis in idem prinsipi ilə bağlı presedent hüququ Hökumət tərəfindən istinad edilən Oliveira işi üzrə hökmdən sonra inkişaf etmişdir. Halbuki bundan öncəki presedent hüququnda bu məsələyə müxtəlif yanaşmalar olsa da (bax, əsas nümunələr kimi, Gradinger Avstriyaya qarşı, 23 oktyabr 1995, Series A no. 328 C; Oliveira, yuxarıda qeyd edilən; və Franz Fischer Avstriyaya qarşı, no. 37950/97, 29 may 2001, hamısı yuxarıda qeyd edilən Sergey Zolotukhin işində ümumiləşdirilib, §§ 70-77), Məhkəmə Sergey Zolotukhin işi üzrə hökmdə (yuxarıda qeyd edilən) bu yanaşmalarda ortaq məxrəc tapmağa cəhd etmiş və mövqeyi belə olmuşdur ki, 7-ci protokolun 4-cü maddəsi eyni və ya əsasən eyni faktlardan doğan ikinci “pozuntu” üzrə istintaq aparmaq və ya məhkəmə keçirmək qadağandır (ibid., §§ 78-82).
159. 7-ci protokolun 4-cü maddəsində təsbit olunan təminatın bundan öncəki bəraət və ya məhkumluq res judicata qüvvəsinə malik olandan sonra yeni istintaq başlayan zaman aidiyyatı olur. Bu kəsişmədə əldə olan material ilk “cinayət prosedurunu” yekunlaşdıran qərarı və yeni istintaq zamanı ərizəçiyə qarşı irəli sürülən ittihamların siyahısını özündə ehtiva edir. Adətən bu sənədlərin içində ərizəçinin artıq mühakimə olunduğu və hal hazırda mühakimə olunduğu ittihamlarla əlaqəsi olan faktlar barədə məlumatlar qeyd olunmalıdır. Məhkəmə hesab edir ki, faktların bu formada açıqlanması məsələnin müəyyənləşdirilməsi üçün münasib başlanğıc nöqtəsidir. Hər iki proses üzrə faktlar eyni və ya əsasən eyni olmasından asılı olmayaraq (ibid., § 83).
160. Məhkəmə qeyd edir ki, bu iş üzrə ərizəçinin etdiyi spesifik hərəkətə görə barəsində ikinci istintaqın getməsi müəyyən qədər detallı təsvir edilmiş (“iğtişaşda” iştirak, Azadlıq Meydanında və ətrafında ictimai mülkiyyətin dağıdılması, polis əməkdaşlarına daş, taxta və betin qırıntıları ilə hücum etmək və s.). Ancaq Nərimanov Rayon Məhkəməsinin 18 oktyabr 2003-cü il hökmü ərizəçini İXM-in 310.1-ci maddəsinə əsasən təqsirli bilmiş, ancaq ərizəçinin konkret hansı hərəkətinin “inzibati pozuntuya” gətirib çıxardığının təsviri verilməmişdir. Məhkəmə iclasının stenoqramında da “polisin qanuni tələblərinə tabe olmamaq” kimi xarakterizə olunan pozuntu məntiqli və detallı şəkildə təsvir edilməmişdir. Tərəflərin təqdimatları da lazımi aydınlaşdırmaya gətirib çıxarmadı.
161. Məhkəmə razılaşır ki, nəzəri olaraq bir şəxslə bağlı İXM-ə əsasən əlahiddə polisin tələblərinə tabe olmama hadisəsi ilə bağlı istintaq aparıla bilər və sonradan başqa hərəkətlər, məsələn yuxarıda adıçəkilən əlahiddə hadisədən sonra və ya əvvəl Azadlıq Meydanında iddia edilən zorakılıq hadisəsi ilə əlaqədar istintaq aparıla bilər. Ancaq Məhkəmə qeyd edir ki, iki istintaq üzrə olan sənədlərdən heç birində elə bir məqam yoxdur ki, məhz bu işlə əlaqədar vəziyyətin belə olduğunu deməyə əsas olsun və ya ərizəçinin müxtəlif hərəkətlərindən doğan cinayətlər üzrə istintaqın getməsini bildirsin. Baxmayaraq ki, yuxarıda bildirildiyi kimi 18 noyabr 2003-cü il hökmündə pozuntunun spesifik təsviri yoxdur. Ondan sonrakı cinayət prosesində nə prokurorluq, nə də məhkəmə yeni ittihamlara gətirib çıxaran faktları ərizəçinin İXM-a əsasən məhkum edilməsinə gətirib çıxaran faktlardan ayırmağa cəhd etməmişdir. Onlar ərizəçinin 16 oktyabr 2003-cü il hadisələrində iştirakının detallı xronoloji təsvirini də təqdim etməmişdirlər (müqayisə et Sergey Zolotukhin, yuxarıda qeyd edilən, § 21). Bu, iki proses üzrə faktları ayırmaq üçün başlanğıc nöqtəsi sayıla bilər. Bundan əlavə Məhkəmə qeyd edir ki, Hökumət iddia etməmişdir ki, bu iki prosesə səbəb olan pozuntular müxtəlif qrup faktlara əsaslanırlar; əvəzində Oliverira işi üzrə hökmə (yuxarıda qeyd olunan) əsaslanaraq iddia etmişdirlər ki, ərizəçi “eyni cinayət hadisəsindən” irəli gələn müxtəlif pozuntularda ittiham olunmuşdur.
162. Bu şərtlər daxilində Məhkəmə mümkün hesab edir ki, hər iki proses çərçivəsində ərizəçi ümumən 16 oktyabr 2003-cü il hadisələrində iştirakı ilə bağlı ittiham edilmişdir. Bu da tamamən həmin gün ərizəçinin Azadlıq Meydanın törətdiyi iddia edilən hərəkətləri özündə ehtiva edir. Nərimanov Rayon Məhkəməsində gedən proses zamanı müəyyən edilmişdir ki, ərizəçinin 16 oktyabr 2003-cü il tarixində Azadlıq Meydanında etdiyi hərəkətlər İXM-in 310.1-ci maddəsinə əsasən pozuntu hesab edilmişdir. Ancaq sonradan bu qərar qüvvəyə minəndən və ərizəçi həbs müddətini başa vurandan sonra, o, eyni faktlarla əlaqədar yenidən ittiham edilmiş və Ağır Cinayətlər Məhkəməsi tərəfindən məhkum edilmişdir. Buna görə də Məhkəmə hesab edir ki, ərizəçiyə qarşı Cinayət Məcəlləsinin 220-ci və 315.2-ci maddələri əsasında həyata keçirilən proses İXM-in 310.1-ci maddəsinə əsasən həyata keçirilən proseslə bağlı verilən qərarla eyni pozuntu əsasında olmuşdur.
163. Bu səbəbdən Konvensiyanın 7-ci protokolunun 4-cü maddəsinin pozuntusu baş vermişdir.
VI. KONVENSİYANIN BAŞQA İDDİA EDİLƏN POZUNTULARI
A. Konvensiyanın 3-cü maddəsinə əsasən ərizəçilər Qocayev və Quliyevin şikayəti
164. Cənab Qocayev şikayət etmişdir ki, o, həbsi zamanı və polis bölməsində keçirdiyi ilk bir neçə gündə Konvensiyanın 3-cü maddəsinə əsasən pis rəftara məruz qalmışdır. Cənab Quliyev şikayət etmişdir ki, o, 31 oktyabr 2003-cü ilə qədər saxlanıldığı BMCQMİ-nin istintaq təcridxanasında pis rəftara məruz qalmışdır.
“Heç kəs işgəncəyə, qeyri-insani və ya ləyaqəti alçaldan rəftara və ya cəzaya məruz qalmamalıdır.”
1. Tərəflərin təqdimatları
165. Hökumət təqdim etmişdir ki, Cənab Qocayev yerli instansiyaları tükətməyib, çünki bu şikayəti yerli hakimiyyət orqanları və ya məhkəmələr qarşısında qaldırmayıb.
166. Cənab Qocayev Hökumətin bu təqdimatına hər hansı cavab göndərməmişdir.
167. Cənab Quliyevin iddialarıyla bağlı Hökumət təqdim etmişdir ki, ərizəçi məhkəməyə qədər hər hansı yerli hakimiyyət orqanlarına polis tərəfindən pis rəftara məruz qaldığı barədə şikayət etməmişdir. Sonradan məhkəmədə bu şikayəti qaldırsa da, o, bu şikayəti Apellyasiya Məhkəməsində davam etdirmədi. Buna görə Hökumət iddia etmişdir ki, Cənab Quliyev yerli instansiyaları tükətməmişdir. Şikayətin mahiyyətinə gəlincə, Hökumət iddia etmişdir ki, ərizəçi öz şikayətini əsaslandıra bilməmişdir və onun iddiaları yalandır. Konkret olaraq, Hökumət qeyd etmişdir ki, 31 oktyabr 2003-cü ildə keçirilən müayinə zamanı ərizəçinin üzərində heç bir zədə aşkarlanmamış. Bu tarixdə o, BMCQMİ-nin təcridxanasından 1 saylı İstintaq Təcridxanasına aparılmışdır. Bundan əlavə onlar qeyd etmişdirlər ki, Ağır Cinayətlər Məhkəməsi tərəfindən təyin edilmiş və 24 fevral 2004-cü ildə keçirilmiş məhkəmə-tibbi ekspertizası ərizəçinin üzərində o dövrdə yetirilə biləcək hər hansı zədənin izlərini və ərizəçi tərəfindən iddia edilən halları aşkarlamamışdır.
168. Cənab Quliyev Hökumətin daxili instansiyaları tükətməməklə bağlı iddialarına cavab verməmişdir. Mahiyyətiylə bağlı qeyd etmişdir ki, o, BMCQMİ-nin təcridxanasında işgəncəyə məruz qalmışdır. Konkret olaraq, o iddia etmişdir ki, həm də dəyənəklə döyülmüş və onun dərisində siqaret söndürülmüşdür. O, məhkəmə-tibbi ekspertizasının 24 fevral 2004-cü il rəyi ilə razılaşmamış və iddia etmişdir ki, ekspertlər onun üzərində olan “bir çox zədəni” öz rəylərində qeyd etməmişlər.
2. Məhkəmənin qiymətləndirməsi
169. Məhkəmə hesab edir ki, ərizəçinin daxili instansiyaları tükədib tükətmədiyini araşdırmağa ehtiyac yoxdur, çünki hətta tükədilmişdirsə belə, şikayətlər aşağıdakı səbəblərə görə istənilən halda qəbuledilməzdir.
170. Məhkəmə bir daha vurğulayır ki, pis rəftar iddiaları müvafiq sübutlarla dəstəklənməlidir. Sübutları qiymətləndirərkən Məhkəmə “ağlabatan şübhə yaratmayan” sübut standartını tətbiq edir (bax İrlandiya Böyük Britaniyaya qarşı, 18 yanvar 1978, § 161, Series A no. 25). Bu cür sübut kifayət qədər güclü, aydın və uzlaşan müdaxilələrin birgə mövcudluğu və ya oxşar inkar edilməyən faktların prezumpsiyasından yarana bilər. Məsələ ilə bağlı vəziyyət tam olaraq və ya əsasən hakimiyyət strukturlarının məlumatı çərçivəsində olanda, misal üçün, saxlanılan zaman onların nəzarətində olan şəxslərin vəziyyəti barədə məlumat, bu cür saxlanma halları zamanı zədələrin vurulmasıyla bağlı ciddi sübhələr yarana bilər. Belə hallarda sübutetmə yükü hakimiyyət üzərində ola bilər və ondan qənaətbəxş və inandırıcı izahat tələb oluna bilər (bax Ribitsch Avstriyaya qarşı, 4 dekabr 1995, § 34, Series A no. 336, v’ Salman Türkiyəy qarşı [BP], no. 21986/93, § 100, AİHM 2000 VII). Konkret olaraq, şəxs polis idarəsinə gətirilənə qədər sağlam vəziyyətdə idisə, ordan azad olunan zaman isə üzərində zədələr aşkarlanıbsa, bu zədələrin nə cür vurulduğu barədə izahat vermək məsuliyyəti Dövlətin üzərinə düşür və bunu etməmək Konvensiyanın 3-cü maddəsinin pozuntusuna gətirib çıxarır (bax Tomasi Fransaya qarşı, 27 avqust 1992, §§ 108-11, Series A no. 241 A, və Selmouni Fransaya qarşı [BP], no. 25803/94, § 87, AİHM 1999 V).
171. İlk olaraq Məhkəmə qeyd edir ki, o, müxtəlif QHT-lərin və beynəlxalq təşkilatların 15-16 oktyabr 2003-cü il hadisələri ilə bağlı həbs edilmiş şəxslərin saxlanma yerlərində pis rəftara məruz qalması ilə əlaqədar çoxsaylı iddiaları, o cümlədən iddia edilən qurbanlar tərəfindən müxtəlif dərəcədə detallı şəkildə onlara qarşı törədilən pis rəftar barədə məlumatları diqqətə almaya bilməz. Bundan əlavə Məhkəmə bu hadisələrə dair cinayət prosesi keçmiş bir təqsirləndirilən şəxsin oxşar şikayətinə dair daha öncə verilmiş hökmə istinad edir (bax Məmmədov Azərbaycana qarşı, no. 34445/04, 11 yanvar 2007). Bu hökmə əsasən, ərizəçi bu iş üzrə ərizəçi olan iki şəxslərin iddia etdikləri hallarla oxşar vəziyyətdə BMCQMİ-nin saxlanma yerində işgəncəyə məruz qalmışdır. Yuxarıda göstərilən məlumatlar dolayısı yolla ərizəçilərin bu iş üzrə iddialarını dəstəkləyir. Ancaq bu cür ümumi məlumat bu iş üzrə 3-cü maddənin pozuntusunu müəyyən etmək üçün yetərli hesab edilə bilməz.
172. Məhkəmə qeyd edir ki, Cənab Qocayev Məhkəməyə təqdimatlarında öz iddialarını tibbi arayış və ya iddia edilən pis rəftar hadisəsinin baş verdiyi zamana uyğun zədələrin mövcudluğunu təsdiq edən hər hansı digər müvafiq sübut kimi heç bir sübutla əsaslandıra bilməmişdir. Materiallar arasında iddia edilən pis rəftarla əlaqədar sübut əldə etmək üçün onun pis rəftarla bağlı yerli hakimiyyət orqanlarından və ya müstəqil şəkildə həmən (və ya ağlabatan zaman çərçivəsində) tibbi müayinə tələb etmək istəyinə dair heç bir sübut yoxdur; bunu edə bilməməsinə dair heç bir ağlabatan izahat təqdim edə bilməmişdir.
173. Cənab Quliyev də ona qarşı iddia etdiyi kimi 31 oktyabr 2003-cü ilə qədər müddətdə ona hər hansı zədənin yetirilməsinə dair hər hansı sübut təqdim edə bilməmişdir. O, pis rəftara dair hər hansı şikayət etməmiş, iddia edilən pis rəftarla əlaqədar dərhal (və ya ağlabatan zaman çərçivəsində) tibbi müayinə tələb etməmiş və bunları etmədiyinə dair hər hansı izahat təqdim etməmişdir. Əvəzində o, bu məsələni ilk dəfə 2004-cü ilin fevralında Ağır Cinayətlər Məhkəməsində qaldırmışdır. Bu onun barəsində pis rəftar iddiası etdiyi BMCQMİ-nin saxlanma yerindən başqa yerə göndərilməsindən bir neçə ay sonra baş vermişdir. Onun şikayətindən sonra Ağır Cinayətlər Məhkəməsi tərəfindən təyin edilən məhkəmə ekspertizası iddia edilən zamana və vəziyyətə müvafiq heç bir zədə aşkarlamamışdır. Ərizəçinin tibbi ekspertizasının rəyindən yerli instansiyalara şikayət etməsinə dair heç bir məlumat yoxdur.
174. Belə hallarda Məhkəmə ərizəçilərin iddialarının ağlabatan sübhə yaratmadığına və ya ən azı pis rəftar halının ilk təəssüratdan müəyyən etmək mümkün olduğuna dair yetərli sübutun olmadığını nəzərə alır. Əks halda sübutetmə yükü Hökumətin üzərində olardı və ondan qənaətbəxş və ağlabatan izahat gözlənilərdi.
175. Ərizənin bu hissəsi aşkar olaraq əsassızdır və Konvensiyanın 35.3(a) və 35.4-cü maddələrinə əsasən rədd edilməlidir.
B. Ərizəçilər Əsədbəyli, Həmidov, Hüseynli, H.Məmmədov, Əliyev, E.Məmmədov və Allahverdiyev tərəfindən Konvensiyanın 6.2-ci maddəsinə əsasən şikayət
176. Ərizəçilər şikayət etmişdirlər ki, bir çox Dövlət rəsmisi müvafiq məhkəmə qərarı olmadan onları təqsirli elan edən müsahibələr və ictimai bəyanatlar vermiş, bununla da onların təqsirzilik prezumpsiyasını pozmuşdur. Əlavə olaraq, Cənab Allahverdiyev şikayət etmişdir ki, Baş Prokurorun 5 dekabr 2003-cü ildə göndərdiyi məktubda (bax, 81-ci abzas) da onun təqsirsizlik prezumpsiyasını pozan ifadələr yer almışdır. Konvensiyanın 6.2-ci maddəsinə əsasən:
“2. Cinayət törətməkdə ittiham olunan hər kəs onun təqsiri qanun əsasında sübut edilənədək təqsirsiz hesab edilir.”
177. Hökumət təqdim etmişdir ki, Cənab Allahverdiyev daxili instansiyaları tükətməmiş və istənilən halda ərizəçinin təqsirsizlik prezumpsiyası pozulmamışdır və ərizəçi istinad etdiyi ifadələrin surətini və ya “hakimiyyət nümayəndələri tərəfindən təqsirsizlik prezumpsiyasını pozduğunu təsdiq edən hər hansı digər sənəd” təqdim etməmişdir.
178. Cənab Allahverdiyev bildirmişdir ki, onun əlində yüksək vəzifəli dövlət rəsmilərinin bəzi müsahibələrinin yazıları var idi, ancaq o onları itirmiş və o, digər verilişlərdə onun barəsində deyilən ifadələrin video və yaxud digər yazılarını “axtarırmış”. O, Məhkəmə tərəfindən müəyyən edilmiş vaxt çərçivəsində bu yazıların heç birini təqdim etməmişdir. Bundan başqa o və digər ərizəçilər bu şikayətlərini təkrarən bildirmişdirlər.
179. Məhkəmə hesab edir ki, Hökumətin daxili instansiyaların tükədilməməsinə dair etirazlarını araşdırmağa ehtiyac yoxdur, çünki hətta hesab etsək ki, Cənab Allahverdiyev bu tələbi yerinə yetirmişdir, onun və digər ərizəçilərin şikayəti istənilən halda aşağıdakı səbəblərə görə qəbuledilməzdir.
180. Məhkəmə qeyd edir ki, məhkəmə çəkişməsi ərzində ərizəçilərin bu şikayətlə bağlı təqdimatları çox qeyri-müəyyən olaraq qalmış və demək olar ki, lazımi heç bir məlumat təqdim edilməmişdir. Onlar şikayətlərində qeyri-müəyyən formada istinad etdikləri çap və başqa növ mətbuatda yayıldığı iddia edilən ifadələrin heç bir video, audio yazılarını təqdim edə bilməmişdirlər. Onlar bu ifadələrin yazılı mətnini də təqdim etməmişlər. Bu, məhkum olunana qədər ərizəçilərdən hansınınsa açıq şəkildə adının çəkilməsi və təqsirli elan edildiyini göstərmək üçün edilə bilərdi. Cənab Allahverdiyevin Baş Prokurorun 5 dekabr 2003-cü il məktubu ilə bağlı şikayətiylə əlaqədar Məhkəmə onu qeyd edir ki, ictimaiyyət üçün açıq olmağı nəzərdə tutulmadığından əlavə, bu məktubdakı ifadələr ərizəçinin cinayətdə təqsirli elan edilməsinə dair fikir yürütmək üçün yetərli deyil.
181. Ərizənin bu hissəsi aşkar olaraq əsassızdır və Konvensiyanın 35.3(a) və 35.4-cü maddələrinə əsasən rədd edilməlidir.
C. Ərizəçilər Daşdəmirli və Cəfərli tərəfindən Konvensiyanın 1-ci protokolunun 3-cü maddəsinə əsasən şikayət
182. Ərizəçilər Daşdəmirli və Cəfərli şikayət etmişdirlər ki, ədalətsiz istintaq onların məhkum olunmaqlarına gətirib çıxardı və hakimiyyətin sonradan onların məhkumluqlarını aradan qaldırmaqdan imtinası onların 2005-ci il parlament seçkilərində namizəd kimi iştirak hüququnu əllərindən almışdır. Konvensiyanın 1-ci protokolunun 3-cü maddəsinə əsasən:
“Razılığa gələn Yüksək Tərəflər qanunverici hakimiyyət orqanını seçərkən xalqın iradəsini sərbəst ifadə edə biləcəyi şəraitdə ağlabatan dövriliklə gizli azad seçkilər keçirməyi öhdələrinə götürürlər..”
183. Hökumət bildirmişdir ki, ərizəçilər ciddi cinayət hadisəsinə görə məhkum edilmişdirlər və Razılığa gələn Yüksək Tərəflər məhkum olunmuş şəxslərin seçkilərdə namizəd kimi iştirak hüquqlarını məhdudlaşdırmaqda geniş mülahizə imkanına malikdir. Hökumət həmçinin təqdim etmişdir ki, ərizəçilərin məhkumluqlarını qanunda göstərilən müddətdən öncə aradan aldırmaq üçün heç bir səbəb mövcud olmamışdır.
184. Ərizəçilər öz şikayətlərini təkrarən bildirmişdirlər.
185. Məhkəmə qeyd edir ki, milli seçki qanunvericiliyinin müddəalarının fərdin məhkumluğa görə parlament seçkilərində iştirakının məhdudlaşdırılmasının Konvensiyanın 1-ci protokolunun 3-cü maddəsiylə ziddiyyət təşkil edib etməməsini yoxlamaq onun vəzifəsi deyil. Bu müddəaların tətbiqi metodunun seçki hüququnun ixtiyari və ya qeyri-proporsional məhdudlaşdırılmasına aparıb aparmadığının qiymətləndirilməsi hər iş üzrə ayrılıqda aparılmalı və burada hər işin spesifik halları nəzərə alınmalıdır.
186. Yuxarıda müəyyən edilmişdir ki, ərizəçilərin məhkum edilməsiylə nəticələnən proses Konvensiyanın 6-cı maddəsinin ədalətli mühakiməyə dair tələblərinə cavab verməmişdir. Buna baxmayaraq, bu şikayətlə bağlı nəticəyə gəlmək üçün onu bildirmək lazımdır ki, məhkəmə ədalətli məhkəmə prinsiplərinə uyğun aparılmasının ərizəçinin məhkum edilməməsinə gətirib çıxaracağını demək spekulyasiya etmək olardı. İkincisi, ərizəçilərin 2004-cü ildə bu iş üzrə məhkum edilməklərinin səbəbi onların 2005-ci il seçkilərində iştirak etmək niyyətinin məlum olmadığı məqamda gələcək seçkilərdə namizəd kimi iştirak etmək imkanından məhrum etmək olub olmadığını müəyyən etmək mümkün deyil.
187. Bundan əlavə, belə görünür ki, ərizəçilərdən heç biri müvafiq seçki orqanlarına 6 noyabr 2005-ci ildə keçiriləcək parlament seçkilərində namizəd kimi qeydiyyatdan keçmək üçün müraciət etməmişdir. Onların qeydiyyatı müvafiq seçki komissiyasının qərarı və Seçki Məcəlləsinin 13.3-cü maddəsinə əsasən rədd edilsəydi, ərizəçilər bu qərarı Strasburqa şikayət edənə qədər daxili instansiyalarda mübahisələndirə bilərdilər. Müvafiq olaraq, Məhkəmə müəyyən edir ki, ərizəçilər Seçki Məcəlləsinin 13.3-cü maddəsinə uyğun olaraq heç bir halda 1-ci protokolun 3-cü maddəsinə əsasən hüquqlarının pozulduğunu iddia edə bilməzlər.
188. Yuxarıda göstərilənləri nəzərə alaraq, Məhkəmə ərizəçilərin 2004-cü ildə ədalətsiz məhkum edilməklərinin onların 2005-ci ildə keçiriləcək seçkilərdə iştirak hüququna müdaxilə olaraq qiymətləndirə bilməz.
189. Ərizənin bu hissəsi aşkar olaraq əsassızdır və Konvensiyanın 35.3(a) və 35.4-cü maddələrinə əsasən rədd edilməlidir.
D. Digər şikayətlər
190. Ərizəçi Allahverdiyev Konvensiyanın 3-cü maddəsinə əsasən məhkəməyəqədərki saxlanma şəraitindən şikayət etmişdir. Ərizəçilərin hamısı şikayət etmişdirlər ki, onların həbsi və məhkəməyəqədərki saxlanması Konvensiyanın 5-ci maddəsinin tələblərinə cavab verməmişdir. Ərizəçi Əsədbəyli şikayət etmişdir ki, istintaq zamanı onun şəxsi telefon zəngləri barədə məlumatın həcmi və detalları məhkəmə tərəfindən icazə verilən həddi aşmış və bu Konvensiyanın 8-ci maddəsinin pozuntusu olmuşdur. Ərizəçilər Əliyev və E.Məmmədov Konvensiyanın 1-ci protokolunun 2-ci maddəsinə əsasən universitetdən qovulmaqlarıyla bağlı şikayət etmişdirlər.
191. Əldə olan materiallara əsasən və barəsində şikayət edilmiş məsələlərin Məhkəmənin yurisdiksiyasına aid olduğu həddə qədər Məhkəmə hesab edir ki, Konvensiya və ya onun Protokollarında öz əksini tapmış hüquq və azadlıqların pozulması halları müəyyən edilməmişdir
Yuxarıda göstərilən şikayətlər aşkar olaraq əsassızdır və Konvensiyanın 35.3(a) və 35.4-cü maddələrinə əsasən rədd edilməlidir.
VII. KONVENSİYANIN 41-Cİ MADDƏSİNİN TƏTBİQİ
192. Konvensiyanın 41-ci maddəsinəgörə:
“Əgər Məhkəmə Konvensiyanın və ona dair Protokolların müddəalarının pozulduğunu, lakin Razılığa gələn Yüksək Tərəfin daxili hüququnun yalnız bu pozuntunun nəticələrinin qismən aradan qaldırılmasına imkan verdiyini müəyyən edirsə, Məhkəmə zəruri halda, zərərçəkən tərəfə əvəzin ədalətli ödənilməsini təyin edir.”
193. Ərizəçi Qocayev əvəzin ədalətli ödənilnəsiylə bağlı iddia təqdim etməmişdir. Buna əsasən Məhkəmə hesab edir ki, bu məsələ ilə bağlı ona hər hansı məbləğin ödənilməsiylə bağlı müraciət edilməmişdir.
194. Yerdə qalan ərizəçilər Məhkəmə tərəfindən qiymətləndirilən aşağıdalı iddiaları irəli sürüblər.
A. Zərər
1. Maddi zərər
195. Üç ərizəçi məhkəməyəqədərki saxlanma və/və yaxud həbs dövründə itirilmiş əmək haqqı ilə bağlı iddia irəli sürmüşdürlər. Cənab Əsədbəyli 1250 avro, Cənab Hüseynli 3400 avro, Cənab Daşdəmirli 1400 avro tələb etmişdirlər. Digər ərizəçilər maddi zərərlə bağlı iddia irəli sürməmişdirlər.
196. Məhkəmə qeyd edir ki, ərizəçilər bu iddialarıyla bağlı heç bir sənədli sübut təqdim edə bilməmişdirlər.
197. Məhkəmə müəyyən edilən qanun pozuntusu və maddi zərər arasında heç bir əlaqə müəyyən etməmişdir; bundan əlavə istənilən halda ərizəçilər dəstəkləyici sənədlər təqdim etməmişdirlər. Bu səbəbdən iddialar rədd edilmişdirlər.
2. Mənəvi zərər
198. Ərizəçilər mənəvi zərərlə bağlı aşağıdakı məbləğləri tələb etmişdirlər:
– Cənab Əsədbəyli –50,000 avro;
– Cənab H. Məmmədov – 60,000 avro (Cənab İ.Məmmədovun adından adından tələb edilmişdir, vəfat edən ərizəçinin qardaşı);
– Cənab Hüseynli –60,000 avro;
– Cənab Əliyev –60,000 avro;
– Cənab E.Məmmədov –55,000 avro;
– Cənab Həmidov –40,000 avro;
– Cənab Quliyev –55,000 avro;
– Cənab Dashdəmirli – EUR 20,000 avro;
– Cənab Allahverdiyev –200,000; və
– Cənab Jəfərli –40,000 avro.
199. Hökumət bildirmişdir ki, tələb edilən məbləğlər aşırı və əsassızdır və hesab etmişdir ki, pozuntunun müəyyən edilməsi istənilən mənəvi zərərin ədalətli kompensasiyası hesab edilməlidir.
200. Məhkəmə hesab edir ki, qanun pozuntularının tanınması psixoloji stress keçirmə ehtimalı olan ərizəçilər üçün kifayət edən kompensasiya hesab edilə bilməz. Konvensiyanın 41-ci maddəsinin tələblərinə əsasən qiymətləndirməni ədalətli edərək Məhkəmə bütün vergilər əlavə edilməklə ərizəçi E.Məmmədova 12000 avro və 198-ci abzasda göstərilən digər ərizəçilərin hər birinə isə 10000 avro kompensasiya müəyyən etmişdir.
201. Məhkəmə təkrar edir ki, ərizəçi Konvensiyanın 6-cı maddəsində göstərilən hüquqlarının potensial pozuntusuna baxmayaraq məhkum edilirsə, o, mümkün olduğu qədər, bu müddəanın tələblərinin pozulmadığı vəziyyətə gətirilməlidir. (bax Piersack Belçikaya qarşı (50-ci maddə), 26 oktyabr 1984, § 12, Series A no. 85). Yuxarıda müəyyən edildiyi kimi bu iş üzrə cinayət prosesi ədalətlilik prinsipinin tələblərinə riayət etməmişdir. Belə hallarda əvəzin ödənilməsinin ən münasib forması ərizəçilərin hamısıyla bağlı icraatın yenidən açılması və onlarla bağlı aparılan məhkəmənin Konvensiyanın 6-ci maddəsinin tələblərinə uyğun olmasıdır. (bax, mutatis mutandis, Somogyi İtaliyaya qarşı, no. 67972/01, § 86, AİHM 2004 IV; Shulepov Rusiyaya qarşı, no. 15435/03, § 46, 26 iyun 2008; Maksimov Azərbaycana qarşı, no. 38228/05, § 46, 8 oktyabr 2009; və Abbasov Azərbaycana qarşı, no. 24271/05, §§ 41-42, 17 yanvar 2008). Məhkəmə qeyd edir ki, Azərbaycan Respublikası Cinayət Prosessual Məcəlləsinin 455 və 456-cı maddələrinə əsasən, Məhkəmə Konvensiyaya müvafiq pozuntu müəyyən etsə, icraat Ali Məhkəmənin Plenumu tərəfindən yenidən açıla bilər.
B. Xərclər və məsrəflər
202. Cənab Quliyev, Cənab Daşdəmirli və Cənab Cəfərli hər biri Məhkəmə qarşısında onları təmsil etdiklərinə görə vəkillərinə hüquqi xidmətlər üçün 5000 avro məbləğ tələb etmişdirlər. Cənab Allahvediyev hüuqiq xərclər üçün 1900 funt sterlinq, digər Məhkəmə prosedurlarıyla bağlı xərclər və məsrəflər üçün isə 135 funt sterlinq tələb etmişdir. Digər ərizəçilər xərclər və məsrəflərlə bağlı iddialarını təqdim etməmişdirlər.
203. Hökumət bildirmişdir ki, Cənab Quliyev, Cənab Daşdəmirli və Cənab Cəfərli tərəfindən edilən iddialar əsassızdır, çünki onlar detallı şəkildə göstərilməmiş və müvafiq sənədlərlə dəstəklənməmişdir. Cənab Allahverdiyevin iddiasıyla bağlı Hökumət bildirmişdir ki, ərizəçi xərc və məsrəflərin qaytarılması hüququna malik deyil, çünki hüquqi xərclər və digər məsrəflər ərizəçinin əvəzin ədalətli ödənilməsi tələbi təmin edilənə qədər qaytarıla bilməz.
204. Məhkəmənin presedent hüququna əsasən, ərizəçiyə yalnız o halda çəkilən xərclərin və məsrəflərin əvəzi ödənilə bilər ki, həmin xərc və məsrəflərin həqiqətən, zəruri olaraq və ağlabatan kəmiyyətdə çəkilmiş olması göstərilsin.
205. Məhkəmə qeyd edir ki, Cənab Quliyev, Cənab Daşdəmirli və Cənab Cəfərli iddialarıyla bağlı hər hansı dəstəkləyici sənədlər təqdim etməmişdirlər. Bu səbəbdən onların iddiaları rədd edilmişdir.
206. Cənab Allahverdiyevin iddialarına gəldikdə isə yuxarıdakı kriteriyaları və onun təqdim etdiyi sənədləri nəzərə alaraq Məhkəmə hesab edir ki, Məhkəmə qarşısındakı işlərə görə məsrəflər üçün ona 2400 avro məbləğ ödənilməlidir.
C. Qərarın icrasının gecikdirilməsinə görə faiz
207. Məhkəmə məqsədəuyğun hesab edir ki, icranın gecikdirilməsinə görə faiz Avropa Mərkəzi Bankındakı kredit faizinin yuxarı həddinə əsaslanmalı və onun üzərinə daha üç faiz əlavə olunmalıdır.
BU ƏSASLARLA, MƏHKƏMƏ YEKDİLLİKLƏ
1. Qərar verir ki, ərizələr birləşdirilsinlər;
2. Hesab edir ki, ərizəçi Həsən Məmmədovun qardaşı bu prosesi onun əvəzindən davam etdirə bilər;
3. Elan edir ki, ərizəçilərin Konvensiyanın 6.1, 3(b), 3(c) və 3(d) və 11-ci maddələrinə əsasən və ərizəçi Elşad Məmmədovun 7-ci protokolun 4-cü maddəsinə əsasən şikayətləri qəbulediləndir, ərizələrin qalan hissəsi qəbuledilməzdir;
4. Hesab edir ki, Konvensiyanın 6.1, o cümlədən 6.3(b), (c) və (d) maddələrinin pozuntusu baş vermişdir;
5. Hesab edir ki, Konvensiyanın 11-ci maddəsinə əsasən şikayətin ayrıca araşdırılmasına ehtiyac yoxdur;
6. Hesab edir ki, ərizəçi Elşad Məmmədovun Konvensiyanın 7-ci protokolunun 4-cü maddəsinə əsasən hüquqları pozulmuşdur;
7. Hesab edir ki,
(a) cavabdeh Dövlət konvensiyanın 44.2-ci maddəsinə əsasən yekun qərar qəbul olunduğu tarixdən üç ay müddətində məsələnin həlli tarixində tətbiq olunan məzənnədə Azərbaycan Manatına mübadilə edilərək aşağıdakı məbləğlər təzminat olaraq ödəməlidir:
(i) Ərizəçi Elşad Məmmədova mənəvi zərərlə bağlı bütün vergilər əlavə edilməklə 12000 avro;
(ii) Ərizəçi Həsən Məmmədovun qardaşı İslam Məmmədova mənəvi zərərlə bağlı bütün vergilər əlavə edilməklə 10000 avro;
(iii) Ərizəçilər Bəhruz Əsədbəyli, Şirəli Həmidov, Emin Hüseynli, Saleh Əliyev, Ramiz Quliyev, Sadiq Daşdəmirli, İlqar Allahverdiyev və Yaşar Cəfərliyə mənəvi zərərlə bağlı bütün vergilər əlavə edilməklə 10000 avro;
(iv) Ərizəçi İlqar Allahverdiyevə xərc və məsrəflərlə bağlı məsələnin həlli tarixində tətbiq olunan məzənnədə funt sterlinqə mübadilə edilərək bütün vergilər əlavə edilməklə 2400 avro;
(b) Yuxarıda göstərilən üç ay müddət bitdikdən sonra, yuxarıdakı məbləğə hər bir gecikdirilmiş müddət üzrə Avropa Mərkəzi Bankının kredit dərəcəsi çərçivəsində adi faiz dərəcəsi üstəgəl üç faiz məbləğində ödəniş ediləcəkdir;
8. Əvəzin ədalətli ödənilməsi prinsipləri üzrə, iddiaçının yerdə qalan təzminat iddiasını rədd edir.
Məhkəmə qaydalarının 77.2 və 3-cü maddələrinə əsasən, 11 dekbar 2012-ci il tarixində ingilis dilində açıqlanmışdır.
André Wampach Isabelle Berro-Lefèvre
Katib müavini Prezident