YENİ © tərcümə, aihmaz.org – YÜKLƏ Eldar Əhmədov Azərbaycana qarşı
BEŞİNCİ BÖLMƏ
ELDAR ƏHMƏDOV AZƏRBAYCANA QARŞI
Ərizə №32538/10
QƏRAR
STRASBURQ
30 yanvar 2020
Bu qərar Konvensiyanın 44-cü maddəsinin 2-ci bəndində göstərilən hallarda qəti qüvvəyə minir. Qərara redaktə xarakterli dəyişikliklər edilə bilər.
Əhmədov Azərbaycana qarşı işində,
Avropa İnsan Haqları Məhkəməsinin (Beşinci Bölmə) Palatası aşağıdakılardan ibarət tərkibdə toplaşaraq:
Angelika Nußberger, sədr,
Gabriele Kucsko-Stadlmayer,
André Potocki,
Yonko Grozev,
Mārtiņš Mits,
Lətif Hüseynov,
Lado Chanturia, hakimlər,
və Claudia Westerdiek, Katib,
10 dekabr 2019-cu ildə qapalı müşavirə keçirərək,
Həmin tarixdə aşağıdakı qərarı qəbul edir:
PROSEDUR
1. Bu məhkəmə işi İnsan hüquqlarının və əsas azadlıqların müdafiəsi haqqında Avropa Konvensiyasının (“Konvensiya”) 34-cü maddəsinə əsasən, 12 iyun 2010-cu il tarixdə cənab Eldar Ziyadxan oğlu Əhmədovun Azərbaycan Respublikasına qarşı ərizəsi (№ 32538/10) əsasında başlanıb.
2. Ərizəçi Məhkəmə qarşısında ərizə verilən zaman Lissabonda fəaliyyət göstərən vəkil xanım G.Quliyeva tərəfindən təmsil edilib. 21 yanvar 2019-cu il tarixdə Bölmə sədri xanım G.Quliyevaya ərizəçini təmsil etmək icazəsi verib (Məhkəmə Reqlamentinin 36§4 (a) qaydası). Xanım G.Quliyeva 4 dekabr 2019-cu il tarixli məktubla Məhkəməyə ərizəçini təmsil etmədiyini məhkəməyə bildirib. Azərbaycan Hökumətini (“Hökumət”) onun nümayəndəsi cənab Ç. Əsgərov təmsil edib.
3. Ərizəçi iddia edib ki, milli qurumlar tərəfindən Azərbaycan Respublikası vətəndaşlığının verilməsindən imtina edilməsi onun Konvensiyanın 8-ci maddəsi ilə təminat altına alınan hüquqlarının pozuntusunu təşkil edib.
4. 23 may 2018-ci il tarixdə ərizəçinin Konvensiyanın 8-ci maddəsinin pozuntusu ilə bağlı olan şikayəti haqda Hökumət məlumatlandırılıb, ərizənin qalan hissəsi Məhkəmə Reqlamentinin 54§3-cü Qaydasına əsasən qəbuledilməz elan olunub.
FAKTLAR
I. İŞİN HALLARI
A. Ümumi məlumat
5. Azərbaycanlı olan ərizəçi 1973-cü ildə Marneulidə (Gürcüstan) anadan olub, Bakı şəhərində yaşayır.
6. Ona 27 sentyabr 1990-cı il tarixdə Gürcüstan Sovet Sosialist Respublikasının dövlət orqanları tərəfindən Sovet İttifaqının vətəndaşı pasportu verilib.
7. 1991-ci ildə məktəbi bitirdikdən sonra Bakıya köçən Ərizəçi Bakıda Azərbaycan Neft və Kimya İnstitutunda təhsil alıb. O, 9 oktyabr 1991-ci il tarixdə Bakıda yerləşən institutun yataqxanasında, 1 fevral 1999-cu il tarixdə isə bacısının yaşadığı ünvan üzrə qeydiyyatdan keçib.
8. Nəsimi Rayon Polis İdarəsində (“NRPİ”) 22 sentyabr 1998-ci il tarixdə ərizəçinin Sovet pasportuna ikinci şəkli əlavə olunub və möhürlə təsdiqlənib. Sovet pasportunda onun “Azərbaycan Respublikasının vətəndaşı” olduğunu təsdiq edən möhür də vurulub.
9. Ərizəçinin oğluna Gürcüstanın səlahiyyətli orqanları tərəfindən doğum haqqında şəhadətnamə verilib (5 avqust 2002-ci ildə Gürcüstanda anadan olmuş Z.A.), həmin şəhadətnamədə ərizəçinin Azərbaycan Respublikasının vətəndaşı və Bakı sakini olduğu göstərilib.
10. Ərizəçinin adı 1991-ci ildən Azərbaycan Respublikasının vətəndaşı olaraq, seçki siyahısına da daxil edilib, bunu 26 saylı Sabunçu Birinci Seçki Dairəsinin 10 iyun 2008-ci il tarixli məktubu da təsdiq edir. Bununla yanaşı, iş materiallarındakı sənədlərdən də görünür ki, ərizəçi mütəmadi olaraq Azərbaycanda keçirilən müxtəlif seçkilərdə iştirak edib, seçki dairələrindən seçki bülletenləri alıb, 15 oktyabr 2008-ci il tarixdə prezident seçkilərində, 18 mart 2009-cu il tarixdə isə ümumxalq referendumunda səs verib.
11. Ərizəçi həmçinin, Azərbaycan Respublikası Müdafiə Nazirliyinin 18 avqust 1996-cı il tarixli qərarı ilə leytenant hərbi rütbəsi alıb və 27 sentyabr 2008-ci il tarixdə Sabunçu Rayon Hərbi Kommisarlığı tərəfindən verilmiş hərbi biletə əsasən, ehtiyatda olan zabit kimi qeydiyyata alınıb.
B. Şəxsiyyət vəsiqəsinin verilməsindən imtina olunması
12. 2008-ci ilin dəqiq bəlli olmayan tarixində ərizəçi şəxsiyyət vəsiqəsi almaq üçün Sabunçu Rayon Polis İdarəsinə (“SRPİ”) müraciət edib.
13. SRPİ 26 sentyabr 2008-ci il tarixli məktubla ərizəçiyə cavab verib, “Vətəndaşlıq haqqında” 30 sentyabr 1998-ci il tarixli Qanunun 5-ci maddəsinə istinad edərək şəxsiyyət vəsiqəsinin verilməsindən imtina edib. Məktubda “Vətəndaşlıq haqqında” Qanunun 5-ci maddəsinə əsasən, Qanunun qüvvəyə minməsindən əvvəl Azərbaycanda yaşayan şəxslərin Azərbaycan Respublikasının vətəndaşları sayıldığı, ərizəçinin Azərbaycanda yaşayış yeri üzrə qeydiyyatının isə uyğun zamanda müvəqqəti olması, təhsil almasına görə tələbə kimi qeydiyyata düşmüş olması qeyd olunub.
14. Dövlət Miqrasiya Xidməti (“DMX”) 22 dekabr 2008-ci il tarixli məktubu ilə ərizəçiyə məlumat verib ki, o, “Vətəndaşlıq haqqında” Qanuna əsasən, Azərbaycan Respublikasının vətəndaşı hesab olunmur.
C. Ərizəçinin istifadə etdiyi hüquqi müdafiə vasitələri
15. Ərizəçi 19 fevral 2009-cu il tarixdə Sabunçu Rayon Məhkəməsində SRPİ və DMX-yə qarşı iddia qaldırıb, məhkəmədən xahiş edib ki, cavabdehlər tərəfindən onun Azərbaycan vətəndaşlığının tanınmasından imtina edilməsini qanunsuz saysın və ona şəxsiyyət vəsiqəsinin verilməsinə göstəriş versin. Ərizəçi 1991-ci ildə etibarən Azərbaycanda davamlı olaraq yaşamasını, Azərbaycan dövlət orqanları tərəfindən Azərbaycan vətəndaşı olmasının təsdiqləndiyinin iddiasının əsası kimi göstərib. Ərizəçi bunlarla bağlı 22 sentyabr 1998-ci il tarixdə NRPİ tərəfindən onun Sovet pasportuna Azərbaycan vətəndaşlığını təsdiq edən möhürün vurulması, Azərbaycan ordusunda ehtiyyatda olan zabit kimi qeydiyyata alınması və Azərbaycanda keçirilən bütün seçkilərdə iştirak etməsi faktlarına istinad edib. Ərizəçi həmçinin, “Vətəndaşlıq haqqında” Qanunun 5-ci maddəsinin SRPİ və DMX tərəfindən şərhini də mübahisələndirib, iddia edib ki, qanun qüvvəyə minməmişdən əvvəl Azərbaycanda qeydiyyata alınıb və buna görə də Azərbaycan Respublikasının vətəndaşı hesab olunmalıdır. Ərizəçi onu da qeyd edib ki, həmin Qanun müvəqqəti və daimi vətəndaşlıq arasında fərq qoymur.
16. DMX-nin nümayəndələri Sabunçu Rayon Məhkəməsindən xahiş edib ki, “Vətəndaşlıq haqqında” Qanunun 5-ci maddəsinə əsasən, bu Qanun yalnız qüvvəyə minməsindən əvvəl Azərbaycanda daimi qeydiyyatda olmuş şəxsləri əhatə etdiyindən ərizəçinin iddiasını rədd edilməsi barədə qərar qəbul etsin. DMX nümayəndələri əlavə ediblər ki, “Vətəndaşlıq haqqında” Qanunun 5-ci maddəsinin ilkin şərhi əvvəllər mübahisələrə səbəb olduğundan 24 iyun 2008-ci il tarixdə dəyişdirilməli olub.
17. Sabunçu Rayon Məhkəməsi 1 aprel 2009-cu il tarixdə ərizəçinin iddiasını təmin edib və SRPİ-nin üzərinə ərizəçiyə şəxsiyyət vəsiqəsi vermək öhdəliyi qoyub. Məhkəmə əvvəlcə müəyyən edib ki, ərizəçi 1991-ci ildən etibarən davamlı olaraq Azərbaycan Respublikasında yaşayıb və bu faktı müvafiq dövlət orqanları da təsdiq edib. Məhkəmə, daha sonra qeyd edib ki, Qanunun qüvvəyə minməsindən əvvəl Azərbaycanda daimi yaşayan şəxsləri Azərbaycan Respublikasının vətəndaşları hesab edən 24 iyun 2008-ci ilədək qüvvədə olan “Vətəndaşlıq haqqında” Qanunun 5-ci maddəsi hazırkı işdə qüvvədə olan milli qanunvericilik hesab olunurdu. Avropa Məhkəməsinin presedent hüququna istinad edən məhkəmə, həmçinin vurğulayıb ki, qanun, fərdlər üçün əlçatan və nəticələri öncədən görülə bilən olması üçün keyfiyyət tələblərinə uyğun olmalıdır. Bununla bağlı məhkəmə qərara alıb ki, ərizəçinin yaşadığı yerdə tələbə kimi müvəqqəti qeydiyyatda olması ilə bağlı DMX-nin arqumenti qəbuledilməzdir, çünki “Yaşayış yeri və olduğu yer üzrə qeydiyyat haqqında” Qanun müvəqqəti və daimi qeydiyyat və yaşayış yerləri arasında fərq qoymur. Məhkəmə, həmçinin ərizəçinin 1991-ci ildən etibarən Azərbaycan dövləti ilə təbiəti etibarı ilə yalnız bir dövlətin vətəndaşları arasında mövcud olan münasibətlər kateqoriyasına aid olan müxtəlif növ münasibətlər qurduğunu qəbul edib. Xüsusilə, məhkəmə ərizəçinin seçkilərdə iştirak etməsinə, Müdafiə Nazirliyində ehtiyyatda olan zabit kimi qeydiyyatda olmasına və Sovet pasportunda Azərbaycan vətəndaşlığını təsdiq edən möhürün olmasına istinad edib. Məhkəmə yekun olaraq, bildirib ki, Azərbaycan Respublikasının şəxsiyyət vəsiqəsinin xüsusiyyətləri Nazirlər Kabinetinin 2 fevral 1999-cu il tarixli qərarı ilə müəyyən olunub və həmin tarixədək Azərbaycan Respublikasının vətəndaşlığını identifikasiya edən sənəd kimi Azərbaycan vətəndaşlığını təsdiq edən möhür vurulmuş Sovet pasportu tanınırdı.
18. DMX rayon məhkəməsinin qərarından bəlli olmayan tarixdə apellyasiya şikayəti verib, müvafiq qanunun birinci instansiya məhkəməsi tərəfindən şərhini mübahisələndirib, iddia edib ki, birinci instansiya məhkəməsi ərizəçinin Gürcüstan Respublikasının vətəndaşı olub-olmadığını yoxlamayıb. DMX bununla əlaqədar olaraq, ərizəçinin Azərbaycan-Gürcüstan Dövlət sərhədini 25 və 27 oktyabr 2002-ci illərdən 24 yanvar 2007-ci ilədək etibarlı olan Gürcüstan pasportu ilə keçməsi ilə bağlı Dövlət Sərhəd Xidmətindən təqdim olunmuş sənədlərə istinad edib.
19. Məhkəmə iclasının protokollarına görə, ərizəçi məhkəmədə DMX-nin apellyasiya şikayətinin rədd edilməsini xahiş edib. O, həmçinin, qeyd edib ki, Gürcüstan Respublikası tərəfindən oğluna verilmiş doğum haqqında şəhadətnamədə də Azərbaycan Respublikasının vətəndaşı olması qeyd edilib. Bütün hallarda Gürcüstan vətəndaşlığının olub-olmaması faktı onun Azərbaycan Respublikasının vətəndaşı olmamasını və ya Azərbaycan vətəndaşlığının itirildiyini sübut etmir. Həmçinin, Dövlət Sərhəd Xidməti və 26 saylı Sabunçu Birinci Seçki Dairəsi tərəfindən apellyasiya məhkəməsinə təqdim olunmuş sənədlərdən görünür ki, Azərbaycanda Sovet pasportlarından 1 yanvar 2005-ci ilədək sərhədi keçmək üçün 2005-ci ilin oktyabr ayında keçiriləcək parlament seçkilərinə qədər isə seçki məqsədləri üçün istifadə edilib.
20. Bakı Apellyasiya Məhkəməsi 27 iyul 2009-cu il tarixdə birinci instansiya məhkəməsinin qətnaməsinin ləğv edilməsinə qərar verib və mahiyyəti üzrə yeni qərar qəbul edib. Apellyasiya məhkəməsi qərara alıb ki, “Vətəndaşlıq haqqında” Qanun 7 oktyabr 1998-ci ildə qüvvəyə mindiyinə, Azərbaycanda yaşadığı yer üzrə daimi qeydiyyatı olmadığına görə ərizəçi Azərbaycan Respublikasının vətəndaşı hesab edilə bilməz. Məhkəmə, həmçinin müəyyən edib ki, ərizəçinin Azərbaycan vətəndaşılığı lehinə olan arqumentləri (seçkilərdə və referendumda iştitrakı, Azərbaycanda daşınmaz əmlakının olması, oğlunun Gürcüstanda verilmiş doğum şəhadətnaməsində Azərbaycan vətəndaşı olması haqda qeyd) Azərbaycan Respublikasının vətəndaşı hesab edilməsi üçün yetərli əsasların bazasını yaratmır. Ancaq apellyasiya məhkəməsi öz qərarında ərizəçinin Sovet pasportunda onun Azərbaycan vətəndaşlığını təsdiq edən möhürün vurulmasına və Azərbaycan silahlı qüvvələrində ehtiyat zabiti kimi qeydiyyata alınmasına münasibət bildirməyib.
21. Ərizəçi əvvəlki arqumentlərini təkrarlayaraq, bu qərardan 7 sentyabr 2009-cu il tarixdə Ali Məhkəməyə kassasiya şikayəti verib.
22. Ali Məhkəmə 15 dekabr 2009-cu il tarixdə apellyasiya instansiyasının qərarını qüvvədə saxlayıb. Məhkəmə qərarın uyğun hissəsində vurğulayıb ki:
“… Ərizəçinin Azərbaycan Respublikası vətəndaşlığı hüququnun tanınması üçün iddia ərizəsində … irəli sürdüyü arqumentlər (seçkilər və referendumda iştirak, Azərbaycan Respublikasında daşınmaz əmlakın olması, oğlunun doğum haqqında şəhadətnamədəsində ərizəçinin Azərbaycan vətəndaşı kimi qeyd edilməsi) … vətəndaşlıq … hüququnun müəyyən edilməsi üçün əsaslar təşkil etməmişdir. Məhkəmə Kollegiyası kassasiya icraatında ərizəçinin arqumentlərinə cavab olaraq, hesab edir ki, Azərbaycan vətəndaşlığı haqqında Qanunun 5(I)-ci maddəsinin 1-ci bəndi bu Qanunun qüvvəyə mindiyi tarixdən əvvəl Azərbaycan Respublikasının vətəndaşlığını qəbul etmiş və bu Qanunun qüvvəyə mindiyi tarixdən əvvəl Azərbaycan Respublikasında yaşayış yerində qeydiyyata alınmış şəxslərə şamil olunur… … Ərizəçiyə gəldikdə … onun … həmin qanunun qüvvəyə mindiyi tarixdən əvvəl Azərbaycan Respublikasının vətəndaşlığı olmayıb, hazırda Azərbaycan Respublikasında yaşayış yeri üzrə qeydiyyatda olması onun Azərbaycan Respublikası vətəndaşlığı hüququnu müəyyənləşdirmək üçün əsas deyil…”
D. Daha sonra baş verənlər
23. Ərizəçi 12 sentyabr 2013-cü il tarixdə Xarici İşlər Nazirliyini məhkəməyə verib. 1 saylı Bakı İnzibati-İqtisad Məhkəməsinə iddia qaldıran ərizəçi, cavabdeh qurumun üzərinə ona şəxsiyyət vəsiqəsinin verilməsi vəzifəsi qoyan qərar çıxarılmasını xahiş edib.
24. 1 saylı Bakı İnzibati-İqtisad Məhkəməsi 14 oktyabr 2013-cü il tarixdə ərizəçinin iddiasını təmin edib, ona şəxsiyyət vəsiqəsinin verilməsi barədə qərar çıxarıb. Məhkəmə hesab edib ki, “Vətəndaşlıq haqqında” Qanunun qüvvəyə minməsindən əvvəl Azərbaycan Respublikasında yaşayış yeri üzrə qeydiyyatda olduğundan ərizəçi, Qanunun 5-ci maddəsinə uyğun olaraq, Azərbaycan Respublikasının vətəndaşı sayılmalıdır.
25. Ərizəçiyə 14 noyabr 2014-cü il tarixdə Azərbaycan Respublikasının şəxsiyyət vəsiqəsi təqdim edilib.
26. DMX tərəfindən verilmiş apellyasiya şikayətinə baxan Bakı Apellyasiya Məhkəməsi 8 dekabr 2015-ci il tarixdə birinci instansiya məhkəməsinin qərarını ləğv edib. Məhkəmə hesab edib ki, ərizəçinin iddiası məhkəmənin araşdırma predmeti ola bilməzdi, çünki oxşar iddia artıq digər məhkəmə icraatının predmeti olmuş, yekun qərar qəbul edilmişdi. Məhkəmə, yekunda 14 oktyabr 2013-cü il tarixli qərar əsasında ərizəçiyə verilmiş şəxsiyyət vəsiqəsinin etibarsız hesab edilməsinə qərar verib.
27. Ali Məhkəmə 26 yanvar 2017-ci il tarixdə ərizəçinin kassasiya şikayətinə baxıb, Bakı Apellyasiya Məhkəməsinin 8 dekabr 2015-ci il tarixli qərarını qüvvədə saxlayıb.
II. MÜVAFIQ HÜQUQİ ÇƏRÇİVƏ VƏ TƏCRÜBƏ
A. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası
28. Uyğun zamanda Konstitusiyanın aşağıdakı müddəalarında deyilirdi:
Maddə 52. Vətəndaşlıq hüququ
“Azərbaycan dövlətinə mənsub olan, onunla siyasi və hüquqi bağlılığı, habelə qarşılıqlı hüquq və vəzifələri olan şəxs Azərbaycan Respublikasının vətəndaşıdır. Azərbaycan Respublikasının ərazisində və ya Azərbaycan Respublikasının vətəndaşlarından doğulmuş şəxs Azərbaycan Respublikasının vətəndaşıdır.
Valideynlərindən biri Azərbaycan Respublikasının vətəndaşı olan şəxs Azərbaycan Respublikasının vətəndaşıdır.”
Maddə 53. Vətəndaşlıq hüququnun təminatı
“I. Azərbaycan Respublikasının vətəndaşı Azərbaycan Respublikası vətəndaşlığından məhrum edilə bilməz. …”
B. Azərbaycan vətəndaşlığı haqqında Qanun
29. 30 sentyabr 1998-ci il tarixli “Azərbaycan vətəndaşlığı haqqında” Qanun 7 oktyabr 1998-ci il tarixdə qüvvəyə minib. Həmin qanunun 5-ci maddəsinin 1-ci bəndinin mətni aşağıdakı kimidir:
Maddə 5. Azərbaycan Respublikası vətəndaşlığına mənsubiyyət
“Aşağıdakı şəxslər Azərbaycan Respublikasının vətəndaşları sayılırlar:
1) bu qanunun qüvvəyə mindiyi günədək Azərbaycan Respublikasının vətəndaşlığında olmuş şəxslər (əsas: bu Qanunun qüvvəyə mindiyi günədək şəxsin Azərbaycan Respublikasında yaşayış yeri üzrə qeydiyyatda olması);…
30. 24 iyun 2008-ci il tarixdə Azərbaycan vətəndaşlığı haqqında Qanunun 5-ci maddəsinin 1-ci bəndi aşağıdakı mətnə dəyişdirilib:
“1) bu qanunun qüvvəyə mindiyi günədək Azərbaycan Respublikasının vətəndaşlığında olmuş şəxslər , o şərtlə ki, Azərbaycan Respublikasının vətəndaşı bu Qanunun qüvvəyə mindiyi günədək Azərbaycan Respublikasında yaşayış yeri üzrə qeydiyyatda olsun; …”
31. “Vətəndaşlıq haqqında” Qanunun 6-cı maddəsinə uyğun olaraq, Azərbaycan Respublikasının vətəndaşlığını təsdiqləyən sənəd Azərbaycan Respublikasının şəxsiyyət vəsiqəsidir.
C. “Yaşayış yeri və olduğu yer üzrə qeydiyyat haqqında” 4 aprel 1996-cı il tarixli Qanun
32. 4 aprel 1996-cı il tarixli “Yaşayış yeri və olduğu yer üzrə qeydiyyat haqqında” Qanun 1 yanvar 1997-ci il tarixdə qüvvəyə minib. Həmin qanunun 2-ci maddəsinə görə, şəxsin yaşayış yeri dedikdə, tam həcmdə fəaliyyət qabiliyyətli şəxsin mülkiyyətçi kimi icarə və kirayə müqaviləsi üzrə, yaxud Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyi ilə nəzərdə tutulmuş digər əsaslarla daimi və ya daha çox yaşadığı ev, mənzil, xidməti yaşayış sahəsi, yataqxana, ahıllar və əlilliyi olan şəxslər üçün sosial xidmət müəssisələri, xüsusi təhsil müəssisələri və digər bu kimi yaşayış yerləri başa düşülür. Sovet qanunvericiliyinə əsasən, daxili qanunların məqsədləri üçün pasporta daimi yaşayış yerini təsdiqləyən xüsusi möhür vurmaqla, vətəndaşa müəyyən bir ünvanda qeydiyyat (“propiska”) verilirdi.
HÜQUQ
I. KONVENSIYANIN 8-CI MADDƏSININ IDDIA EDILƏN POZUNTUSU
33. Ərizəçi şəxsiyyət vəsiqəsi verməkdən imtina edən yerli hakimiyyət orqanlarının ona Azərbaycan Respublikası vətəndaşlığının verilməsindən imtina etməsinin Konvensiyanın mətni aşağıda göstərilən 8-ci maddəsi ilə təminat altına alınan hüquqların pozuntusunu təşkil etdiyini iddia edib:
“1. Hər kəs öz şəxsi və ailə həyatına, mənzilinə və yazışma sirrinə hörmət hüququna malikdir.
2. Milli təhlükəsizlik və ictimai asayiş, ölkənin iqtisadi rifah maraqları naminə, iğtişaş və ya cinayətlərin qarşısını almaq üçün, sağlamlığı yaxud mənəviyyatı qorumaq üçün və ya digər şəxslərin hüquq və azadlıqlarını müdafiə etmək üçün qanunla nəzərdə tutulmuş və demokratik cəmiyyətdə zəruri olan hallar istisna olmaqla, bu hüququn həyata keçirilməsinə dövlət hakimiyyəti orqanları tərəfindən müdaxiləyə yol verilmir.”
A. Qəbuledilənlik
34. Məhkəmə qeyd edir ki, ərizəçinin şikayəti Konvensiyanın 35-ci maddəsinin 3-cü bəndinin (a) bəndinə əsasən açıq-aşkar əsassız deyil. Həm də hər hansı digər əsaslara görə qəbuledilməzdir. Buna görə də o, qəbuledilən sayılmalıdır.
B. Mahiyyət
1. Tərəflərin təqdimatları
(a) Ərizəçi
35. Ərizəçi bildirib ki, yerli hakimiyyət orqanlarının onun Azərbaycan vətəndaşlığını tanımaqdan imtinası faktiki olaraq, vətəndaşlıqdan məhrumetmə ilə nəticələnib və onun Konvensiyanın 8-ci maddəsi ilə qorunan hüquqlarına müdaxilə təşkil edib. Bundan əvvəl o, qanuni olaraq Azərbaycanda bir neçə il yaşayıb və böyük sayda sosial, iqtisadi və siyasi hüquqlardan istifadə edib. Bununla birlikdə, vətəndaşlıqdan məhrum edilməsi, onun üçün bir çox ciddi mənfi nəticələrə gətirib çıxarıb və vətəndaş olaraq, bir çox hüquqlarını və üstülüklərini itirib.
36. Ərizəçi sözügedən müdaxilənin qanuna uyğun olmadığını iddia edib. Xüsusilə qeyd edib ki, “Vətəndaşlıq haqqında” Qanunun 5-ci maddəsi yaşayış yeri üzrə daimi və müvəqqəti qeydiyyat arasında fərq qoymasa da, yerli hakimiyyət orqanları yaşayış yeri üzrə qeydiyyatının müvəqqəti olması əsası ilə onun Azərbaycan Respublikası vətəndaşlığını təsdiq etməkdən imtina ediblər. Ərizəçi qeyd edib ki, belə şərh “Yaşayış yeri və olduğu yer üzrə qeydiyyat haqqında” Qanunun müddəalarına da zidd olub.
37. Ərizəçi əlavə edib ki, yerli hakimiyyət orqanları Azərbaycan vətəndaşlığını 1998-ci ildə Sovet pasportuna möhür vurmaqla təsdiq ediblər və habelə, 1991 və 2008-ci illər aralığında onunla Azərbaycan Respublikasının vətəndaşı kimi davranıblar. O, səs vermək və hərbi xidmət üçün qeydiyyatdan keçmək kimi hüquqlardan istifadə edib. Bütün bunlara baxmayaraq, yerli hakimiyyət orqanları öncədən görüləbilənlik prinsipini pozub, onun vətəndaşlığının ilkin tanınmış olmasına məhəl qoymayaraq qeyri-müəyyən hüquqi durum yaradıblar.
38. Yekunda ərizəçi qeyd edib ki, onun haqlarına müdaxilə demokratik cəmiyyətdə zəruri olmayıb, yerli hakimiyyət orqanları onun şəxsi və ailə həyatına hörmət hüququ ilə ictimai maraqlar arasında ədalətli balansı təmin edə bilməyib.
(b) Hökumət
39. Hökumət vətəndaşlıq hüququnun Konvensiyada yer almadığını və 8-ci maddənin vətəndaşlıq əldə etmə hüququnu qarantiya altına almaq kimi oxuna bilməyəcəyini ifadə edib. Yalnız vətəndaşlığın verilməsindən özbaşına imtina edilməsi müəyyən hallarda 8-ci maddə çərçivəsində problemləri ortaya çıxara bilər. Bu baxımdan, Hökumət, yerli hakimiyyət orqanlarının qərarlarının özbaşına olub-olmadığını və ya həmin qərarların Konvensiyanın 8-ci maddəsi çərçivəsində problem doğuran nəticələrinin olub-olmadığını incələməyin zəruri olduğunu vurğulayıb.
40. Hökumət əlavə edib ki, Azərbaycan Respublikasının vətəndaşlığı hüququ yalnız “Vətəndaşlıq haqqında” Qanunun 5-ci maddəsində təsbit edilmiş qaydalarla müəyyən olunub. Milli məhkəmələr qərar veriblər ki, “Vətəndaşlıq haqqında” Qanunun 5-ci maddəsi, Azərbaycan Respublikasının vətəndaşları və həmin qanun qüvvəyə minməmişdən əvvəl Azərbaycanda qeydiyyatda olmuş şəxslər üçün tətbiq edilmişdir. Ərizəçi Qanun qüvvəyə minməzdən əvvəl Azərbaycan Respublikasının vətəndaşı olmadığı üçün, onun Azərbaycanda qeydiyyata düşməsi Azərbaycan vətəndaşlığı hüququnun yaranması üçün təməl təşkil edə bilməzdi.
41. Hökumət daha sonra onu da vurğulayıb ki, ərizəçinin seçkilərdə iştirak etməsi, daşınmaz əmlaka sahib olması, oğlunun doğum haqqında şəhadətnaməsində Azərbaycan vətəndaşlığının olmasının qeyd edilməsi Azərbaycan vətəndaşlığı hüququnun müəyyən olunmasında əsas kimi götürülə bilməz. Nəticə olaraq, Hökumət, ərizəçinin Azərbaycan vətəndaşı kimi tanınmaması ilə bağlı yerli səlahiyyətli orqanların qərarlarının Konvensiyanın 8-ci maddəsi çərçivəsində problem doğura biləcək şəkildə özbaşına olmadığı qənaətini ifadə edib.
2. Məhkəmənin dəyərləndirməsi
42. Məhkəmə, “şəxsi həyat” anlayışının Konvensiyanın 8-ci maddəsi mənasında insanın fiziki və sosial şəxsiyyətinin bir çox aspektini əhatə edən geniş bir anlayış olduğunu təkrarladı (bax: Genovese Maltaya qarşı, no.53124/09, §30, 11 oktyabr 2011 və Ramadan Maltaya qarşı, no.76136/12, §62, 21 iyun 2016). Vətəndaşlıq hüququ öz-özlüyündə Konvensiya və ya Protokolları ilə təminat altına alınmasa da, vətəndaşlığın özbaşına rədd edilməsinin, fərdin şəxsi həyatına təsir etməsi səbəbindən müəyyən hallarda Konvensiyanın 8-ci maddəsi çərçivəsində problem yaratması görməzlikdən gəlinə bilməz (Karassev Finlandiyaya qarşı işinə baxın (dec.), no.31414/96, ECHR 1999-II; Genovese, §30; və K2 Birləşmiş Krallığa qarşı (dec.), no.42387/13, §49, 7 fevral 2017).
43. Məhkəmə, həmçinin, eyni prinsiplərin mövcud olan vətəndaşlığın ləğv edilməsi durumlarına da tətbiq edilməli olması, çünki bunun, şəxsin ailə və şəxsi həyatına hörmət hüququna daha böyük olmasa da oxşar müdaxilələrə yol aça biləcəyi qənaətindədir (Ramadan işinə baxın§ 85; K2, § 49; və Alpeyeva və Dzhalagoniya Rusiyaya qarşı işinə baxın, nos. 7549/09 və 33330/11, § 108, 12 iyun 2018). Məhkəmə, vətəndaşlığın ləğvinin 8-ci maddəni pozub-pozmadığını müəyyən edərkən, iki fərqli məsələni incələyəcək: vətəndaşlığın ləğvinin özbaşına olub-olmaması və bunun ərizəçi üçün hansı nəticələri doğurması.
44. Məhkəmə qərarların özbaşına olub-olmadığına qiymət vermək üçün vətəndaşlığın ləğvinin qanuni olub-olmamasını; vətəndaşlıqdan məhrum edilmiş şəxsə zəruri qarantiyaları təmin etməli olan məhkəmələr qarşısında qərardan şikayət etmək imkanının verilib-verilmədiyi də daxil olmaqla zəruri prosessual təminatların təmin edilib-edilmədiyini; və hakimiyyət orqanlarının yetərli səyləri göstərib-göstərmədiyini və surətli davranıb-davranmadığını araşdıracaq (Ramadan işi, §§86-89; K2, §50; və Alpeyeva və Dzhalagoniya işi, §109).
45. Hazırkı işin hallarının işığında Məhkəmə, ərizəçiyə tətbiq edilmiş milli prosedurların vətəndaşlığın ləğvi ilə yox, milli orqanlar tərəfindən ona şəxsiyyət vəsiqəsinin verilməsindən imtina ilə bağlı olduğunu müəyyən edir. Xüsusilə qeyd edir ki, milli qurumlar, 1991-ci ildən 2008-ci ilədək müxtəlif dövlət orqanları tərəfindən vətəndaş kimi tanınmasına və Sovet pasportuna Azərbaycan vətəndaşlığını təsdiq edən möhürün vurulmasına rəğmən, ərizəçinin heç bir zaman Azərbaycan Respublikasının vətəndaşlığını əldə etmədiyini müəyyən ediblər (8 və 10-11-ci bənd). Bu durumda Məhkəmə, bu prosedurun milli qanunvericiliyə uyğun olub-olmamasının bu işdə mühüm əhəmiyyət kəsb etdiyi qənaətində deyil və hesab edir ki, vətəndaşlığın ləğv edilməsi ilə bağlı yuxarıda vurğulanan prinsiplər hazırkı işdə tətbiq edilməlidir (müqayisə et, Alpeyeva və Dzhalagoniya, § 109).
46. Məhkəmə qeyd edir ki, ərizəçi milli orqanların yuxarıda qeyd edilən qərarının onu vətəndaşlığı olmayan şəxs durumuna salmasını vurğulamasa da, sözügedən qərarın ərizəçinin gündəlik həyatında müxtəlif hüquqlardan istifadə etməsi baxımından önəmli mənfi nəticələrə səbəb olması aydın məsələdir. Bu qərar ərizəçinin Azərbaycanda iqamət etməsinin hüquqi statusu ilə bağlı qeyri-müəyyənlik yaradıb və onun sosial kimliyini birbaşa təsirləndirib. Bu səbəblərə görə Məhkəmə, mübahisə mövzisi olan qərarların Konvensiyanın 8-ci maddəsinə əsasən şəxsi həyata hörmət hüququna müdaxiləni təşkil etdiyi qənaətindədir (Alpeyeva və Dzhalagoniya işinə baxın, §115).
47. Bunun ardınca Məhkəmə, səllahiyyətli milli qurumların mübahisə predmeti olan qərarlarının özbaşına olub-olmadığını müəyyən etməli, bu baxımdan, qərarların “qanuna uyğun” olub-olmadığını və lazımi procedural təminatlar çərçivəsində həyata keçirilib-keçirilmədiyini incələməlidir. Məhkəmənin oturuşmuş presedent hüququna görə, “qanuna uyğunluq” ifadəsi, müdaxilənin milli qanunvericilikdə əsasının olmasını tələb edir və eyni zamanda əlaqəli şəxs üçün əlçatan olmısını və nəticələrinin öncədən görülə bilən olması şərtilə həmin qanunvericiliyin keyfiyyət meyarlarına cavab verməsini tələb edir (Slivenko Latviyaya qarşı [GC], no.48321/99, §100, ECHR 2003-X və Kurić və digərləri Sloveniyaya [GC], no.26828/06, §341, ECHR 2012 (çıxarışlar)). Nəticə olaraq, milli qanunvericilik, fərdlərin demokratik cəmiyyətdə qanunun aliliyinin tələb etdiyi minimum müdafiəsini təmin etmək üçün dövlət orqanlarına verilmiş müvafiq mülahizə sərbəstiliyinin həcmini və tətbiqetmə qaydalarını da əsaslı bir şəkildə özündə ehtiva etməlidir (Piechowicz Polşaya qarşı, no.20071/07, §212, 17 aprel 2012 və Tasev Şimali Makedoniyaya qarşı, no.9825/13, §36, 16 may 2019).
48. Məhkəmə qeyd edir ki, hazırkı işdə bütün milli orqanlar və məhkəmələr Azərbaycan vətəndaşlığı hüququnu müəyyənləşdirmək üçün hüquqi əsas kimi çıxış edən eyni qanuni müddəaya – “Vətəndaşlıq haqqında” Qanunun 5-ci maddəsinə (I) istinad ediblər. Hökümət də Məhkəmə qarşısındakı təqdimatında məhz bu müddəaya istinad edib. Bununla belə, Məhkəmə, milli hakimiyyət orqanlarının və məhkəmələrin bu müddəanın təfsir olunmasında və tətbiq edilməsində əhəmiyyətli fikir ayrılıqlarının olduğunu vurğulayır.
49. Məhkəmə milli dövlət orqanlarının və xüsusilə, məhkəmələrin təfsirini öz yanaşmasına dəyişmənin onun vəzifəsi olmaması, daxili qanunvericiliyi təfsir və tətbiq etmə vəzifəsinin ilk növbədə milli qurumların üzərinə düşməsi barədə əvvəlki mülahizələrini təkrarlayır (Seyidzadə Azərbaycana qarşı işi, no.37700/05, §35, 3 dekabr 2009; Paradiso və Campanelli İtaliyaya qarşı işinə baxın [BP], no.25358/12, §169, 24 yanvar 2017). Məhkəmənin rolu sadəcə, həmin təfsirlərin təsirlərinin Konvensiyaya uyğun olub-olmadığını yoxlamaqdır. Belə olan halda, açıq-aşkar özbaşınalıqlar istisna olmaqla, milli qanunvericiliyin milli məhkəmələr tərəfindən təfsirini incələmək Məhkəmənin vəzifələrinə daxil deyil (Nejdet Şahin və Perihan Şahin Türkiyəyə qarşı [BP], no.13279/05, §§49-50, 20 oktyabr 2011).
50. Hazırkı işdə Məhkəmə, milli qurumların “Vətəndaşlıq haqqında” Qanun qüvvəyə minməmişdən əvvəl ərizəçinin Azərbaycanda yaşayış yeri üzrə qeydiyyatının müvəqqəti olması səbəbindən ona şəxsiyyət vəsiqəsi verməkdən imtina etdiyini qeyd edir (13 və 16-cı bəndlərə baxın). İlk mərhələdə, Sabunçu Rayon Məhkəməsi 1 aprel 2009-cu il tarixli qərarında nə “Vətəndaşlıq haqqında” Qanununun, nə də “Yaşayış yeri və olduğu yer üzrə qeydiyyat haqqında” Qanununun müvəqqəti və daimi qeydiyyat arasında fərq qoymadığını öz qərarında vurğulamışdı və buna görə də, ərizəçinin Azərbaycan vətəndaşlığı hüququ bu əsaslarla rədd edilə bilməzdi.
51. Məhkəmə müşahidə edir ki, apellyasiya icraatı zamanı Bakı Apellyasiya Məhkəməsi rayon məhkəməsinin qərarını ləğv edib və ərizəçinin Azərbaycan Respublikasının vətəndaşı sayılması üçün onun qeydiyyatının davamlı xarakter daşımalı olmasını təsbit edib. Bununla belə, apellyasiya instansiyası bu nəticəyə necə gəlməsi ilə bağlı heç bir əsas təqdim etməyib. Bundan başqa, apellyasiya məhkəməsi ərizəçinin Sovet pasportuna onun Azərbaycan vətəndaşlığını təsdiq edən möhürün vurulması reallığını da diqqətə almayıb.
52. Ali Məhkəmənin qərarına gəldikdə, Məhkəmə, Ali Məhkəmənin qeydiyyatın davamlı xarakter daşıması ilə bağlı milli qanunvericiliyin şərhinə yönəlik qərar qəbul etmədiyini qeyd edir. Bunun əvəzinə, Ali Məhkəmə qərara gəlib ki, ərizəçi Azərbaycan Respublikasının vətəndaşı sayıla bilməzdi, çünki, məhkəmənin şərhinə görə, “Vətəndaşlıq haqqında” Qanunun 5 (I)§1-ci maddəsi (həm ilkin həm də sonrakı redaksiyada) iki şərti – daha dəqiq desək, Qanunun qüvvəyə minməsindən əvvəl həm Azərbaycan Respublikasının vətəndaşlığına malik olmağı, həm də yaşayış yeri üzrə qeydiyyata alınmağı ehtiva edib. Ali Məhkəmə bu ikili şərti ərizəçinin işinə tətbiq edərkən, ərizəçinin Sovet pasportuna onun Azərbaycan vətəndaşlığını təsdiq edən möhürün vurulması faktını görməzdən gəlib. Həm də Ali Məhkəmə buna hər hansı izahat verməyib.
53. Məhkəmə hazırkı işdə milli məhkəmələrin yuxarıda göstərilən qərarlarını əsaslandırmamasını və daha da önəmlisi, heç bir izah vermədən ərizəçinin Sovet pasportunda Azərbaycan vətəndaşlığını təsdiq edən möhürün olması kimi əhəmiyyətli faktual elementi nəzərə almamasını, ərizəçinin Azərbaycan Respublikasının vətəndaşı kimi tanınmasının qarşısını alması qənaətindədir.
54. Belə olan halda, Məhkəmənin, ərizəçiyə Azərbaycan vətəndaşlığının verilməsindən imtina edilməsini zəruri prosedur təminatların müşayət etməməsi və imtina qərarının özbaşına verilməsi nəticəsinə gəlməkdən başqa yolu qalmır.
55. Beləliklə, Konvensiyanın 8-ci maddəsinin pozuntusu baş verib.
II. KONVENSIYANIN 41-CI MADDƏSININ TƏTBIQI
56. Konvensiyanın 41-ci maddəsinin mətni aşağıdakı kimidir:
“Əgər Məhkəmə Konvensiyanın və ona dair Protokolların müddəalarının pozulduğunu, lakin Razılığa gələn Yüksək Tərəfin daxili hüququnun yalnız bu pozuntunun nəticələrinin qismən aradan qaldırılmasına imkan verdiyini müəyyən edirsə, Məhkəmə zəruri halda, zərərçəkən tərəfə əvəzin ədalətli ödənilməsini təyin edir.”
A. Ziyan
57. Ərizəçi dəymiş mənəvi ziyana görə 12.000 avro tələb edib.
58. Hökumət ərizəçinin iddia etdiyi ziyan məbləğinin əsassız olduğunu bildirib.
59. Məhkəmə ərizəçiyə mənəvi ziyan dəyməsi qənaətindədir və bu ziyan, yalnız pozuntunun tanınması ilə kompemsasiya edilə bilməz. Konvensiyanın 41-ci maddəsinin tələblərinə uyğun olaraq, dəyərləndirmə aparan Məhkəmə, ərizəçiyə bu başlıq altında tutulacaq vergilər də daxil olmaqla 6.000 avro məbləğini mənəvi ziyan əvəzi təyin edir.
B. Xərclər və məsrəflər
60. Ərizəçi Məhkəmə qarşısında çəkilən xərc və məsrəflər üçün 4500 avro (ərizənin hazırlanması üçün 2.000 və ərizəçinin məhkəmə araşdırması mərhələsində müşahidələrin hazırlanması üçün 2500 avro) tələb edib. O, tələblərini dəstəkləmək üçün təmsilçisi ilə razılaşdırdığı müqaviləni Məhkəməyə təqdim edib. Müqaviləyə əsasən, Məhkəmə, ərizəçinin hüquqlarının pozuntusunu tanıdığı təqdirdə razılaşdırlmış məbləğlər ödənilməli idi. Ərizəçi, həmçinin, bu başlıq altında təyin ediləcək təzminat məbləğinin birbaşa nümayəndəsinin bank hesabına ödənilməsini istəyib.
61. Hökumət ərizəçinin tələbinin əsassız və həddindən artıq şişirdilmiş olduğunu qeyd edib. Xüsusilə, bildirib ki, ərizəçi tələbini təsdiqləyən bütün lazımi sənədləri təqdim etməyib və xərc və məsrəflər əslində çəkilməyib, çünki tələb olunan məbləğ ərizəçi tərəfindən ödənilməyib. Ərizəçinin nümayəndəsi tərəfindən görülən işlərin dəyərinin tələb olunan məbləğə uyğun olmadığını bildirən Hökumət, Məhkəmədən xahiş edib ki, ərizəçinin bu başlıq altında tələbini rədd etsin. Alternativ olaraq, Hökumət bu başlıq altında ərizəçinin ümumilikdə 1000 avro tələb edə bilcəyini ifadə edib.
62. Məhkəmə öncə vurğulayıb ki, ərizəçinin hüquqi xidmət xərclərini həqiqətən ödəməməsinə baxmayaraq, müqavilə öhdəliyinə əsasən, onları ödəmək məcburiyyətindədir. Bu səbəbdən, vəkilin müqaviləyə əsasən, xidmət haqqını tələb etmək hüququ olduğu müddətdə, ərizəçi də həmin məbləğin geri ödənilməsini tələb edə bilər (Pirali Orujov Azərbaycana qarşı, no.8460/07, §74, 3 fevral 2011; Rizvanov Azərbaycana qarşı, no.31805/06, §89, 17 aprel 2012; Malik Babayev Azərbaycana qarşı, no. 30500/11, §97, 1 iyun 2017; və Merabishvili Gürcüstana qarşı [BP], no.72508/13, §§371-72, 28 noyabr 2017-ci il). Məhkəmənin presedent hüququna görə, bir ərizəçi yalnız xərclərin və məsrəflərin həqiqətən və mütləq çəkildiyini və miqdar olaraq ağlabatan olduğunu göstərdiyi hallarda həmin məbləğin geri ödənilməsi haqqını qazanır. Ancaq Məhkəmə, bu işdə zəruri olan hüquqi işlərin ölçüsünü nəzərə alaraq, məhkəmə xərcləri ilə bağlı tələb olunan məbləğin həddindən artıq olması və tələblərin qismən təmin edilməli olması qənaətindədir. Belə olan halda, ona təqdim edilən sənədləri və yuxarıdakı meyarları nəzərə alan Məhkəmə, Məhkəmə qarşısında icraat xərclərini əhatə edən 1500 avro həcmində məbləğin birbaşa məhkəmə prosesi boyunca ərizəçini təmsil edən vəkil xanım G.Quliyevanın bank hesabına ödənilməsini məqbul sayır.
C. Faiz
63. Məhkəmə faiz dərəcəsinin Avropa Mərkəzi Bankının faiz dərəcəsinə uyğun olaraq hesablanmasını və bura üç faiz əlavə edilməsini münasib hesab edir.
BU SƏBƏBLƏRƏ GÖRƏ MƏHKƏMƏ YEKDİLLİKLƏ
1. Hesab edir ki, ərizə qəbul ediləndir;
2. Qərara alır ki, Konvensiyanın 8-ci maddəsinin pozuntusu baş verib;
3. Qərara alır,
(a) Cavabdeh Dövlət Konvensiyanın 44-cü maddəsinin 2-ci bəndinə uyğun olaraq, qərar qüvvəyə mindiyi gündən etibarən üç ay müddətində ərizəçiyə aşağıdakı məbləğləri ödəməlidir:
(i) üzərinə tətbiq edilə biləcək hər hansı vergi məbləği də əlavə olunmaqla mənəvi zərərə görə 6.000 avro;
(ii) üzərinə tətbiq edilə biləcək hər hansı vergi məbləği də əlavə olunmaqla məhkəmə xərc və məsrəflərinə görə, birbaşa ərizəçinin nümayəndəsinin bank hesabına köçürülməsi üçün 1.500 avro;
(b) yuxarıda qeyd olunan üç aylıq müddət bitdikdən sonra hesablaşmaya qədər yuxarıda göstərilən məbləğə Avropa Mərkəzi Bankının marjinal borclanma dərəcəsinə üstəgəl üç faiz bəndi ödənilməlidir;
4. Ərizəçinin ədalətli kompensasiya tələbinin qalan hissəsini rədd edir.
Claudia Westerdiek Angelika Nußberger
Katib Sədr