YENİ © tərcümə – aihmaz.org
BEŞİNCİ BÖLMƏ
AZADLIQ VƏ ZAYİDOV AZƏRBAYCANA QARŞI
(Ərizə nömrəsi: 20755/08)
QƏRAR
STRASBURQ
30 İyun 2022
Bu qərar Konvensiyanın 44-cü maddəsinin 2-ci bəndində göstərilən hallarda qəti qüvvəyə minir. Qərara redaktə xarakterli dəyişikliklər edilə bilər.
Azadliq və Zayidov Azərbaycana qarşı işində,
Avropa İnsan Haqları Məhkəməsinin (Beşinci Bölmə) Palatası aşağıdakılardan ibarət tərkibdə toplaşaraq:
Síofra O’Leary, Sədr,
Lətif Hüseynov,
Lado Chanturia,
Ivana Jelić,
Arnfinn Bårdsen,
Mattias Guyomar,
Kateřina Šimáčková, hakimlər,
və Martina Keller, İclas Katibi,
İnsan Hüquqlarının və Əsas Azadlıqların Müdafiəsi haqqında Konvensiyanın (Konvensiya) 34-cü maddəsinə uyğun olaraq, Azərbaycanda nəşr olunan Azadlıq qəzeti və Azərbaycan Respublikasının vətəndaşı cənab Qənimət Səlim oğlu Zayidov (Qənimət Səlim oğlu Zayidov) (“ərizəçilər”) tərəfindən müvafiq olaraq, 26 mart 2008-ci il tarixdə Azərbaycan Respublikasına qarşı Məhkəməyə təqdim olunmuş ərizəni (№ 20755/08);
Konvensiyanın 10-cu maddəsi üzrə Azərbaycan Hökumətinə (“Hökumət”) məlumatın göndərilməsini və ərizənin qalan hissəsinin qəbuledilməz elan edilməsi haqqında qərarı;
Tərəflərin təqdimatlarını;
nəzərə alaraq,
7 iyun 2022-ci il tarixdə müzakirə aparıb,
həmin tarixdə aşağıdakı qərarı qəbul edir:
GİRİŞ
1. Qəzet və onun baş redaktoru tərəfindən təqdim edilmiş bu ərizədə, yerli məhkəmələr tərəfindən dövlət məmuru haqda ləkələyici xarakterli hesab edilən materialın qəzetdə yayılması səbəbindən tətbiq edilən sanksiyalara görə Konvensiyanın 10-cu maddəsinə əsasən onların ifadə azadlığı hüququna iddia edilən əsassız və qeyri-mütənasib müdaxilədən bəhs edilir.
FAKTLAR
2. Azadlıq (“ərizəçi qəzet”) Azərbaycanda 1989-cu ildən nəşr olunan qəzetdit. İkinci ərizəçi, Cənab Zayidov 1963-cü ildə doğulub və Strasburqda yaşayır, o jurnalistdir, ərizəçi qəzetin baş redaktoru olub. Ərizəçilər Məhkəmə qarşısında Strasburqda və Bakıda iqamət edən vəkillər Cənab R.Hacılı və Cənab E.Sadıqov tərəfindən təmsil olunub.
3. Hökuməti onun səlahiyyətli nümayəndəsi Cənab Çingiz Əsgərov təmsil edib.
4. İşin faktlarını aşağıdakı kimi ümumiləşdirmək olar.
I. KONTEKST
5. Ərizəçi qəzet hazırkı işin hadisələri baş verən vaxt müxalifətdə olan Azərbaycan Xalq Cəbhəsi Partiyasının media platforması idi. Qəzet hökuməti sərt dillə tənqid edirdi.
6. Ərizəçilərin bildirdiyinə görə, həm ərizəçi qəzet, həm də ikinci ərizəçi hazırkı işin hadisələri baş verəməzdən əvvəl və sonra “çoxsaylı təzyiqlərlə” üzləşiblər. Bundan başqa, onlara qarşı böhtanla bağlı çoxsaylı iddialar irəli sürülüb və müxtəlif iddiaçılara mənəvi ziyana görə müxtəlif məbləğlərdə təzminat ödəmələrinə qərar verilib (aşağıdakı 24-cü bəndə bax).
7. Bundan başqa, hazırkı işin hadisələrinin baş verdiyi vaxtlarda, ərizəçi qəzetin çətin maliyyə durumunda olduğu nəzərə çarpır. Xüsusilə, vergi orqanlarının iddiası üzrə 1 saylı İqtisad Məhkəməsinin çıxardığı 17 may 2005-ci il tarixli qərara əsasən, ərizəçi qəzetə 2004-cü ilin avqust ayına qədər 4.823.600 köhnə Azərbaycan manatı (müvafiq vaxtda təqribən, 800 avro (EUR)) məbləğində vergi borcu hesablanıb və vergi borcunun ödənilməsini təmin etmək üçün ərizəçi qəzetin əmlakının bir hissəsinin hərrac yolu ilə satılmasına qərar verilib. 1 saylı İqtisad Məhkəməsinin 17 yanvar 2006-cı il tarixli qərarına əsasən, ərizəçi qəzetin 2005-ci ilin yanvarına olan vergi borcu 1.836.000 AZM (müvafiq vaxtda təqribən 287 avro) təşkil edib. Vergi orqanları qəzetin aktivlərini müəyyən edib qiymətləndirmiş (6.900.000 AZM (təxminən 1.080 avro) dəyərində qiymətləndirilmiş) və məhkəmə həmin aktivlərin açıq hərracda satılmasına qərar vermişdi.
8. Hazırkı işin hadisələri baş verəndən sonra, 2007-ci ilin noyabrında ikinci ərizəçi həbs olunub və ona xuliqanlıq cinayəti ittihamı irəli sürülüb. O, məhkəmənin ardınca 2008-ci ilin martında təqsirli bilinərək 4 il müddətinə azadlıqdan məhrum edilib. İkinci ərizəçi Azərbaycan Prezidentinin 17 mart 2010-cu il tarixli əfv fərmanı ilə cəzasının qalan hissəsini çəkməkdən azad edilib (ətraflı məlumat üçün bax: Zayidov Azərbaycana qarşı, №11948/08, §§7-34, 20 fevral 2014-cü il və Zayidov v. Azərbaycan (№ 2), №5386/10, §§5 və sonrakı, 24 mart 2022-ci il). Azad edildikdən bir neçə ay sonra Fransaya köçən ikinci ərizəçiyə orada siyasi sığınacaq verilib.
II. MÜBAHİSƏLİ MƏQALƏLƏR
9. Ərizəçi qəzet 9 və 10-11 sentyabr 2006-cı il tarixli saylarında Prezidentin keçmiş köməkçisi olan T.A. və onun qohumları haqqında iki məqalə dərc edib. Məqalələr T.A.-nın və müxtəlif qohumlarının onun prezidentin köməkçisi işlədiyi dövrdə əldə etdikləri iddia edilən “qazandıqları sərvətlərə” aid idi. Məqalələrdə müxtəlif aktivlər, onların iddia edilən sahiblərinin adları və onların T.A. ilə münasibətlərinin xarakteri sadalanırdı.
10. Birinci məqalə “Prezident köməkçisinin korrupsiya aparatı” başlığı, “T.A. – sabiq prezidentin sabiq köməkçisi hansı miqyaslı korrupsiya ilə məşğul olurmuş?” və “Mavi balinalar və “[B.A.]-nın nəvələrinin iştahları” yarımbaşlıqları ilə 9 sentyabr 2006-cı il tarixdə dərc edilmişdi.
11. Məqalə, mavi balinanın planetin ən böyük heyvanı olması haqqında məlumatdan və T.A. haqqında qısa girişdən ibarət proloqdan sonra, yüksək rütbəli polis zabiti və TA-nın qohumu olan M.A-nın iddia edilən biznesindən bəhs edilməklə, Polis haqqında qanuna əsasən, onun belə bir biznesə sahib olmasının qanuniliyi şübhə altına alınmaqla başlayırdı. Məqalədə xüsusilə, digərləri ilə yanaşı, aşağıdakılar qeyd olunurdu:
“Neapol” restoranı və oteli T.A. və onun qudası M.Ə.-in şərikli obyektidir”.
12. “A.B.-nin nəvələrinin iştahı” sərlövhəli məqalədə aşağıdakılar yazılmışdı:
“Bərdə klanın ağsaqqalı T.A.-və məxsus bir futbol klubu var: “ABN-Bərdə”. Açması “A.B.-ın nəvələri”. “ABN” futbol klubu illik abunə kartları çap etdirib və bu kartlar Bərdədə kütləvi məcburi satışdadır… [A.B.]-nin nəvələri üçün belə məcburi satış təşkil etmək çətin deyil, çünki Bərdə Rayon İcra Hakimiyyətinin başçısı da [A.B.]-nin nəvələrindəndir: [T.A.]-nın əmisi oğlu [İ.A.].. [İ.A.]-nın qeyri-rəsmi tapşırığına əsasən, rayondakı 131 bələdiyyənin hər birində 200.000 [yeni Azərbaycan manatı (AZN)] məbləğində üzvlük vəsiqələri məcburi olaraq satılıb”.
13. Məqalədə daha sonra iddia olunurdu ki, T.A. və onun qohumlarının Bərdədə yerləşən zavodda müəyyən mülkiyyət hüquqları vardı.
14. Növbəti yarımbaşlıq altındakı məqalədə aşağıdakılar yazılmışdı:
“Moskva” kolxozuna məxsus Divanlı kəndində yerləşən 5 hektarlıq istixananı qanunsuz olaraq mənimsəyiblər. Bu istixananın ətrafına 3 metr hündürlündə daş hasar var və qəribədir ki, bu hasarın üstündə əlavə yarım metr hündürlüyündə tikanlı məftil çəkdiriblər: eynən faşist konslagerləri kimi. (Onlar burada nə işlə məşğuldurlar ki?) A.B.-ın nəvələri bu istixanada hələ sovetlər zamanından qalmış 20 min metr uzunluğunda dəmir armaturları və boruları doğratdırıb satıblar… keçmiş sədr müavini “erməni” ləqəbli R.-nin adına ataları A.H. 70 hektar torpaq sahəsi özəlləşdirmişdi. A.H.-dən sonra T.A. həmin torpaqları R.-nin formal nəzarətindən çıxartdı və həmin ərazidə böyük bir un dəyirmanı tikdirdi. Bu dəyirmanın sutkalıq gücü 120 tondur… Bizə də bəlli deyil ki, T.A.-i çeçenlərə hansı əlavə tellər bağlayır?… Bu xam torpaqların 3000 hektarı T.A.-ə məxsusdur”
15. Birinci məqalənin davamı olaraq, ərizəçinin 10-11 sentyabr 2006-cı il tarixli sayında dərc edilmiş “Mavi balinalar və “[B.A.]-nın nəvələrinin iştahları” sərlövhəli ikinci məqalədə T.A.-nın müxtəlif qohumlarına, xüsusilə də kürəkəninə, əmilərinə və həyat yoldaşının dayısına məxsus olduğu iddia olunan torpaq sahələri, çoxsaylı mal-qara və quşçuluq təsərrüfatları, yanacaqdoldurma məntəqələri, avtomobillər, bazarlar, zərgərlik dükanı və s. daxil olmaqla müxtəlif əmlakların uzun siyahısı təsvir etilmişdi. Məqalədə həmin şəxslərin hamısının adları açıqlanır və bəzilərinin Bərdə rayonunda dövlət vəzifələri tutduqları və ya dövlət qurumlarında işlədikləri bildirilirdi. Məqalənin sonunda aşağıdakılar ifadə edilirdi:
“Bu bir dövlət məmurunun vasitəsi ilə bir rayonda əldə edilən əmlakın və sərvətin təqribi, o qədər də dəqiq olmayan siyahısıdır. Biz təəcüb edirik: görəsən, Bərdənin bütün yerdə qalan əhalisinin ümumən bu qədər sərvəti varmı?”
III. ƏRİZƏÇİLƏRƏ QARŞI T.A. TƏRƏFİNDƏN BAŞLADILAN MÜLKİ DEFAMASİYA İŞLƏRİ
16. Qeyri-müəyyən bir tarixdə T.A. hər iki ərizəçiyə qarşı Səbail Rayon Məhkəməsinə mülki defamasiya iddiası qaldırıb, iddia edib ki, məqalələrdə onu mənimsəmə, vəzifə səlahiyyətlərindən sui-istifadə və korrupsiya cinayətlərində ittiham edən faktiki yalan məlumatlar var, hansı ki, həmin məlumatlar onun şərəf, ləyaqət və peşəkar nüfuzuna zərər vurub. O, illərdir ki, hökumət üçün çalışdığını və hər hansı biznes və ya kommersiya fəaliyyəti ilə məşğul olmadığını bildirib. Üstəlik, iddia edib ki, onlarla il əvvəl dünyasını dəyişmiş və soyadı məqalələrdə yanlış verilmiş babasının (düzgün baş hərfləri B.A. yox, B.H. olub), eləcə də digər müxtəlif qohumlarının şərəf və ləyaqəti təhqir edilib. O, məhkəmədən tələb edib ki, cavabdehlərin təkzib dərc etmələrini və mənəvi ziyana görə, özü ilə bir xeyriyyə təşkilatı arasında bölüşdürülməsi üçün ümumilikdə 180.000 AZN (müvafiq vaxtda təqribən 162.000 Avro) məbləğində təzminat ödəmələrini nəzərdə tutan qərar qəbul etsin.
17. Məhkəmə iclasında vəkil vasitəsilə təmsil olunan ərizəçilər, məqalələrdə yayılan məlumatların yalan olması iddialarını rədd ediblər, eyni zamanda həmin məlumatların qaynaqlarını açıqlamaqdan da imtina ediblər.
18. Səbail Rayon Məhkəməsi 7 noyabr 2006-cı il tarixdə iddianı qismən təmin edib və ərizəçi qəzetin üzərində təkzib vermək və üzr istəmək vəzifəsi qoyub. Məhkəmə həmçinin, T.A-ya dəymiş mənəvi ziyana görə ərizəçi qəzetin 40.000 AZN (təxminən 36.000 avro), ikinci ərizəçinin isə 25.000 AZN (təxminən 22.500 avro) ödəməsinə qərar verib.
19. Məhkəmə öz qərarında məqalələrin məzmununa, xüsusən də onların sərlövhələrinə və yarımbaşlıqlarına və yuxarıdakı 11-12 və 14-15-ci bəndlərdə göstərilən ifadələrə istinad edib. Məhkəmə qeyd edib ki, cavabdehlər, məqalələrdəki ifadələrin doğruluğuna dair heç bir sübut və ya T.A.-nın məqalələrdəki ifadələrin böhtan olması ilə bağlı iddialarını təkzib edən hər hansı mənalı və ya güvənilə biləcək arqumentlər təqdim edə bilməyiblər. Belə durumda məhkəmə, sözügedən məqalələrdə T.A.-nın şərəfinə, ləyaqətinə və peşəkar nüfuzuna xələl gətirən və ona mənəvi zərər vuran məlumatların olduğu nəticəsinə gəlib.
20. Ərizəçilər birinci instansiya məhkəməsinin qərarının onların daxili qanunvericiliklə və Konvensiya ilə təminat altına alınan ifadə azadlığı hüquqlarını pozduğunu iddia edərək, apellyasiya şikayəti veriblər. Onlar məhkəmənin məqalədə yer alan “qiymətləndirici mülahizələr” üçün sübut təqdim etməyi tələb etməsinin yanlış olduğunu irəli sürüblər. Həmçinin, ərizəçilər iddia ediblər ki, məqalələr xüsusilə, hökumət rəsmiləri tərəfindən geniş yayılmış korrupsiya iddiaları başda olmaq üzrə ictimai maraq kəsb edən məsələlərlə aid olub. Həm də korrupsioner məmurların öz əmlakları haqqında məlumatları, onları başqa şəxslərin adına rəsmiləşdirməklə gizlətmək və ya kommersiya fəaliyyətləri barədə məlumatları, həmin fəaliyyətləri başqa şəxslər vasitəsilə həyata keçirməklə gizlətmək praktikasının mövcud olduğunu nəzərə alsaq, konkret əmlakın kimə məxsus olduğunu sübut etmək “çətin” idi. Ərizəçilər xüsusilə, “Neapol” restoranı ilə bağlı (yuxarıdakı 11-ci bəndə bax) həmin restoranın yalnız yüksək vəzifəli dövlət məmuruna məxsus və ya onun “qoruması” altında ola biləcək qədər “çox böyük restoran” olduğunu qeyd ediblər. Bu səbəbdən, onun M.Ə.-yə məxsus olması barədə bilgilərin əsasını, ölkədə korrupsiya ilə bağlı yuxarıda qeyd olunan ictimai rəylər və restoranın əslində ona məxsus olması və T.A-nın “qoruması” altında fəaliyyət göstərməsi haqda “söz-söhbətlər” təşkil edirdi. Ancaq ərizəçilər bu cür “söz-söhbətlərin” hər hansı qaynağını qeyd etməmişdilər. Ərizəçilər 14-cü bəndə aid yuxarıda qeyd edilənlərdə olduğu kimi digər ifadələrin dövlət əmlakının özəlləşdirilməsində qanunsuzluqların baş verməsi və bu özəlləşdirmələrdən bəhrələnənlərin yüksək vəzifəli dövlət məmurlarının qohumları və ya başqa şəkildə onlara bağlı olması haqda geniş ictimaiyyət arasındakı ümumi təsəvvürlərə əsaslandığını bildiriblər.
21. Ərizəçilər həmçinin, birinci instansiya məhkəməsi tərəfindən təyin edilmiş mənəvi ziyan əvəzinin məbləğinin hədsiz dərəcədə yüksək olduğunu iddia edərək, onların ifadə azadlığına müdaxilənin mütənasiblik şərtinə uyğun gəlməməsindən şikayət ediblər. Ərizəçi qəzetlə bağlı dəqiq rəqəmlər göstərilmədən qeyd ediblər ki, qəzet az tirajla çap olunan və aşağı gəlirli qəzet olub və bu səbəbdən belə böyük məbləğdə ziyanı ödəmək iqtidarında deyil. İkinci ərizəçiyə gəldikdə isə onlar qeyd ediblər ki, onun baş redaktor vəzifəsində aylıq əmək haqqının məbləği 160 manat təşkil edib və 25 000 manatlıq məbləğ onun illik gəlirindən dəfələrlə artıqdır. Ərizəçilər bunlardan başqa, məhkəmənin müəyyən etdiyi 65.000 manatlıq ümumi təzminat məbləğinin həmin vaxt T.A.-nın dövlət məmuru kimi təxminən on illik gəlirinə bərabər olduğunu ifadə ediblər. Ərizəçilər birinci instansiya məhkəməsinin cavabdehlərin maddi durumunu və iddiaçının uğraya biləcəyi hər hansı faktiki zərərə görə təyin edilmiş məbləğlərin mütənasibliyi məsələsini ümumiyyətlə araşdırmamasından şikayət ediblər.
22. Bakı Apellyasiya Məhkəməsi 30 mart 2007-ci il tarixli qərarı ilə ərizəçilərin apellyasiya şikayətini rədd edib, əsasən, birinci instansiya məhkəməsinin əsaslandırmasını təkrarlayıb. Məhkəmə, ziyan əvəzi təyin edilmiş yüksək təzminat məbləğinin qeyri-mütənasib olması ilə bağlı ərizəçilərin arqumentlərinə açıq şəkildə incələməyib.
23. Ərizəçilər əvvəlki şikayət və arqumentlərini təkrarlayaraq, kassasiya şikayəti veriblər. Bundan əlavə, qeyd ediblər ki, məqalənin məqsədi mübahisə ediməyəcək gerçək olan, T.A.-nın Bərdə rayonunda dövlət vəzifələrində çalışan müxtəlif qohumlarının bəzilərinin T.Ə.-nin “qoruması” altında olduğunu göstərmək olub. Belə bir şəraitdə həmin qohumlara məxsus olduğu iddia olunan əmlakların “təxmini” siyahısı, sübut olunmalı faktlar kimi qiymətləndirilməməli idi, çünki, T.A.-nın bir çox qohumlarının yüksək vəzifə tutması faktının onunla ailə münasibətlərinə görə sahibləndirkləri yersiz imtiyazların nəticəsi olduğunu nümayiş etdirməyə xidmət edirdi.
24. Ərizəçilər həmçinin, ərizəçi qəzetin maliyyə vəziyyəti haqqında əlavə məlumatlar təqdim ediblər. Onlar xüsusilə qeyd ediilər ki, 2006-cı ilin iyununda ərizəçi qəzet öz ofisindən çıxarılıb (kassasiya şikayətində bunun səbəblərə açıqlanmayıb, lakin ehtimal ki, maliyyə öhdəliklərini yerinə yetirə bilmədiklərinə görə) və onun maliyyə vəziyyəti önəmli ölçüdə pisləşib. Ödəyə bilmədiyi vergi borcu olduğundan, onun bütün aktivləri məcburi satış məqsədləri üçün qiymətləndirilib və kassasiya şikayəti verildiyi vaxta qədər onun aktivlərinin dəyərinin cəmi 1,380 AZN (6,900,000 AZN-ə ekvivalent; yuxarıda 7-ci paraqrafa bax) olduğu təxmin edilib. Bunlara səbəb, ərizəçi qəzetə qarşı nisbətən qısa (lakin dəqiqləşdirilməmiş) müddət ərzində böhtana görə on iki iddianın qaldırması və nəticədə onun müxtəlif iddiaçılara 300.000 AZN-ə qədər təzminat məbləği ödəməsinə qərar verilməsi olub. Sürətlə pisləşən maliyyə durumunun nəticəsində qəzetin çapı 10 000 nüsxədən 3 000 nüsxəyə endirilib, bununla, gəlirləri daha da azalıb. Ərizəçilər onların maddi durumunun nəzərə alınmaması, hazırkı işdə dəymiş ziyana görə təyin edilmiş məbləğlərin hədsiz dərəcədə yüksək olması və aşağı instansiya məhkəmələrinin bu cür tədbirlərin mütənasibliyini lazımi qaydada qiymətləndirməməməsi ilə bağlı əvvəlki şikayətlərində irəli sürdükləri arqumentlərini təkrarlayıblar.
25. Ali Məhkəmə 14 noyabr 2014-cü il tarixli yekun qərarı ilə aşağı instansiya məhkəmələrinin qərarlarını qüvvədə saxlayıb və mahiyyətcə onların əsaslandırmalarını təkrar edib. Məhkəmə, müdaxilənin mütənasibliyi ilə bağlı ərizəçilərin arqumentlərinə açıq münasibət bildirməyib.
UYĞUN QANUNVERİCİLİK ÇƏRÇİVƏSİ
26. Mülki Məcəllənin 23-cü maddəsinin mətni aşağıdakı kimidir:
Maddə 23
Şərəfin, ləyaqətin və işgüzar nüfuzun müdafiəsi
“23.1. Fiziki şəxs onun şərəfini, ləyaqətini və ya işgüzar nüfuzunu ləkələyən, şəxsi və ailə həyatının sirrini və ya şəxsi və ailə toxunulmazlığını pozan məlumatların məhkəmə qaydasında təkzib olunmasını tələb edə bilər, bu şərtlə ki, həmin məlumatları yaymış şəxs onların həqiqətə uyğun olduğunu sübuta yetirməsin. Faktik məlumatlar natamam dərc edildikdə də, əgər bununla şəxsin şərəfinə, ləyaqətinə və ya işgüzar nüfuzuna toxunulursa, eyni qayda tətbiq edilir. Marağı olan şəxslərin tələbi ilə fiziki şəxsin şərəf və ləyaqətinin müdafiəsinə onun ölümündən sonra da yol verilir.
23.2. Əgər fiziki şəxsin şərəfini, ləyaqətini, işgüzar nüfuzunu ləkələyən və ya şəxsi və ailə həyatının sirrinə qəsd edən məlumatlar kütləvi informasiya vasitələrində yayılmışdırsa, həmin kütləvi informasiya vasitələrində də təkzib edilməlidir. Əgər göstərilən məlumatlar rəsmi sənədə daxil edilmişdirsə, həmin sənəd dəyişdirilməli və bu barədə marağı olan şəxslərə məlumat verilməlidir. Digər hallarda təkzib qaydasını məhkəmə müəyyənləşdirir.
23.3. Kütləvi informasiya vasitələrində hüquqlarına və ya qanunla qorunan mənafelərinə toxunan məlumatlar dərc edilmiş fiziki şəxsin həmin kütləvi informasiya vasitələrində öz cavabının dərc edilməsi hüququ vardır.
23.4. Şərəfini, ləyaqətini və ya işgüzar nüfuzunu ləkələyən məlumatlar yayılmış fiziki şəxsin həmin məlumatların təkzibi ilə yanaşı, onların yayılması nəticəsində vurulmuş zərərin əvəzinin ödənilməsini tələb etmək hüququ vardır…”
27. Mülki Prosessual Məcəllənin (“MPM”) 431-1.1, 431-1.2.2 və 431.2-ci maddələrinə görə, Avropa İnsan Haqları Məhkəməsi tərəfindən İnsan Hüquqlarının və Əsas Azadlıqların Müdafiəsi haqqında Konvensiyanın müddəalarının pozuntusunun tanınması, işə yenidən baxılması üçün əsasdır. 431.2-ci maddəyə əsasən, Ali Məhkəmənin Plenumu bu prosedur çərçivəsində işi müstəsna olaraq, qanunvericilik baxımından incələyir. İşə baxılmasından sonra Ali Məhkəmənin Plenumu, kassasiya və ya aşağı məhkəmələrin qərarlarını ləğv etmək və icraata xitam vermək, o cümlədən, aşağı instansiya məhkəmələrinin qərardadlarının ləğv edilməsi və işin müvafiq aşağı məhkəməyə göndərilməsi, yaxud kassasiya və ya əlavə instansiya məhkəməsinin qərarının dəyişdirilməsi barədə qərar qəbul edə bilər (CPM-in 431-4.3-cü maddəsi).
28. Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsinin internet saytında yerləşdirilən məlumatlara əsasən, minimum aylıq əmək haqqı 2006-cı ildə 30 AZN, 2007-ci il yanvarın 1-dən fevralın 1-dək 40 AZN, 1 fevral – 31 dekabr 2007-ci il tarixlərində 50 AZN müəyyən edilib. 1 sentyabr 2019-cu il tarixdən minimum əmək haqqı 250 AZN təşkil edib. Orta aylıq nominal əmək haqqı 2005-ci ildə 123,60 AZN, 2010-cu ildə isə 331,50 AZN olub (2006-2009-cu illər üzrə Komitənin internet saytında uyğun heç bir məlumat yoxdur).
QANUNVERİCİLİK
I. KONVENSİYANIN 10-CU MADDƏSİNİN POZUNTUSU İDDİASI
29. Ərizəçilər daxili məhkəmələr tərəfindən dövlət məmuruna böhtan məzmunlu olduğu müəyyən edilən materialın ərizəçi qəzetdə dərcindən sonra sanksiyaların tətbiq edilməsinə görə onların ifadə azadlığı hüquqlarına əsassız və qeyri-mütənasib müdaxilə edilməsindən şikayət ediblər. Konvensiyanın 10-cu maddəsi aşağıdakıları nəzərdə tutur:
“1. Hər kəs öz fikrini ifadə etmək azadlığı hüququna malikdir. Bu hüquqa öz rəyində qalmaq azadlığı, dövlət hakimiyyəti orqanları tərəfindən hər hansı maneçilik olmadan və dövlət sərhədlərindən asılı olmayaraq, məlumat və ideyaları almaq və yaymaq azadlığı daxildir. Bu maddə dövlətlərin radioyayım, televiziya və kinematoqrafiya müəssisələrinə lisenziya tələbi qoymasına mane olmur.
2. Bu azadlıqların həyata keçirilməsi milli təhlükəsizlik, ərazi bütövlüyü və ya ictimai asayiş maraqları naminə, iğtişaşın və ya cinayətin qarşısını almaq üçün, sağlamlığın yaxud mənəviyyatın mühafizəsi üçün, digər şəxslərin nüfuzu və hüquqlarının müdafiəsi üçün gizli əldə edilmiş məlumatların açıqlanmasının qarşısını almaq üçün və ya ədalət mühakiməsinin nüfuz və qərəzsizliyini təmin etmək üçün qanunla nəzərdə tutulmuş və demokratik cəmiyyətdə zəruri olan müəyyən formallıqlara, şərtlərə, məhdudiyyətlərə və ya sanksiyalara məruz qala bilər.”
A. Qəbuledilənlik
30. Məhkəmə qeyd edir ki, bu şikayətlərlər nə açıq-aşkar əsassızdır, nə də Konvensiyanın 35-ci maddəsində sadalanan hər hansı digər əsaslara görə qəbuledilməz deyil. Buna görə də o, qəbuledilən elan edilməlidir.
B. Mahiyyət
1. Tərəflərin təqdimatları
31. Ərizəçilər bildirdilər ki, daxili məhkəmələr onların ifadə azadlığı hüquqlarına müdaxilə üçün uyğun və yetərli səbəblər irəli sürə bilməyiblər və iddiaçıya dəymiş ziyana görə təyin edilmiş məbləğlər müdaxilənin güddüyü hər hansı qanuni məqsədə mütənasib olmayıb. Xüsusilə, onlar iddia ediblər ki, məhkəmələr məqalələrdə ictimai maraq kəsb edən məsələlərin, yəni, dövlət məmurlarının korrupsiyası və dövlət əmlaklarının özəlləşdirilməsindəki qanun pozuntuları ilə bağlı geniş yayılmış iddiaların müzakirəyı çıxarıldığını nəzərə almayıblar. Bu kontekstdə ərizəçilər, Azərbaycanı korrupsiya indekslərində üst sıralara yerləşdirən müxtəlif beynəlxalq qeyri-hökumət təşkilatlarının hesabatlarına istinad ediblər və xalqın konkret korrupsiya halları haqda bilgi əldə etmək haqqına malik olduğunu vurğulayıblar. Ərizəçilər həmçinin, bildiriblər ki, yerli məhkəmələr T.A.-nın yüksək rütbəli dövlət məmuru kimi ictimai fiqur olması faktını və bu faktın onun tənqidə daha yüksək dərəcədə tolerantlıq göstərməsini tələb etməsi gerçəyini diqqətə almayıblar. Bundan əlavə, yerli məhkəmələr sözügedən məqalələrdəki faktaloji ifadələrlə qiymətləndirici mülahizələr arasında hər hansı fərq qoymayıb, ərizəçilərin üzərinə gərəksiz olaraq məqalələrdə yer alan bütün məlumatların doğruluğunu sübut etmək vəzifəsi qoyub. Ərizəçilər xüsusilə, “mavi balinalar” və “faşist toplama düşərgələri” kimi onlara qarşı istifadə edilən ifadələrin bəzilərinin doğruluğunun sübut edilməsi mümkün olmayan qiymətləndirici mülahizələr olduğunu qeyd ediblər.
32. Son olaraq ərizəçilər, ödəmələrinə qərar verilən təzminat məbləğlərinin, iddiaçının məruz qaldığı mənəvi ziyan və ya hər iki ərizəçinin çox aşağı olan maliyyə durumu ilə ağlabatan mütənasiblik əlaqəsinə malik olmadığını iddia ediblər. Onlar xüsusilə, ərizəçi qəzetin onsuz da çox məhdud resursa malik olduğunu, onun üzərinə belə yüksək məbləğdə təzminat ödəmək vəzifəsinin qoyulmasının, qəzetin icarə haqqını ödəməsində və çap xərclərini qarşılaya bilməsində “daimi sıxıntılara” səbəb olduğunu qeyd ediblər. İkinci ərizəçiyə gəlincə, o, maliyyə nazirinin 2008-ci ilin yanvarında ictimaiyyətə 2007-ci ildə Azərbaycanda orta aylıq əmək haqqının 214 manat olduğunu açıqladığını ifadə edib. O, daha sonra, qəzetin baş redaktoru kimi aylıq gəlirinin orta aylıq əmək haqqından çox olmasına rəğmən, 25 min AZN-in yenə də “xalis gəlirinin iki ildən çoxunu” təşkil etdiyini vurğulayıb.
33. Hökumət təqdimatında sözügedən məqalələrdə yüksək rütbəli dövlət qulluqçusu ilə bağlı korrupsiya ittihamlarının yer aldığını bildirib. Məqalələrdə təqdim edilən bilgilər, faktlarla bağlı ifadələrdən və ciddi şəkildə əsaslandırılmamış faktlarla bağlı iddialardan ibarət idi və ərizəçilər onların doğruluğunu heç bir sübutla təsdiq edə bilməmişdilər. Ərizəçilər bu əsassız bilgiləri yayarkən xoş niyyətli olmamış və jurnalistika etikasına uyğun davranmamışdılar. Hökumət son olaraq, iddiaların ciddiliyini və onun iddiaçı ilə yanaşı ümumilikdə dövlət qulluğunda çalışanların üzərində zərərverici təsiri də diqqətə alındığında, mənəvi ziyana görə təyin edilmiş təzminat məbləğinin “ərizəçilərin uyğunsuz davranışı” ilə mütənasib olduğunu iddia edib.
2. Məhkəmənin dəyərləndirməsi
34. Tərəflər razılaşır ki, daxili məhkəmələrin ərizəçilərə qarşı çıxardığı qərarlar və tətbiq edilmiş sanksiyalar dövlət tərəfindən ərizəçilərin ifadə azadlığı hüququna müdaxilə təşkil edib. Müdaxilə qanunda, xüsusən də Mülki Məcəllənin 23-cü maddəsində nəzərdə tutuub. Məhkəmə daha sonra qəbul edir ki, müdaxilə Konvensiyanın 10-cu maddəsinin 2-ci bəndinin mənasında başqalarının – bu işdə T.A.-nın – reputasiyasını və ya hüquqlarını qorumaq üçün legitim məqsəd güdürdü.
35. Bu halda müdaxilənin “demokratik cəmiyyətdə zəruri” olub-olmadığını müəyyən etmək gərəklidir. Bununla bağlı Məhkəmənin presedent hüququndan aşağıdakı ümumi prinsiplər ortaya çıxır (digər qərarlarla yanşı baxın, Perinçek İsveçrəyə qarşı [GC], №27510/08, §196, AİHM 2015 (çıxarışlar) və Staniszewski Polşaya qarşı, №20422/15,§ 45, 14 oktyabr 2021-ci il):
(a) “Demokratik cəmiyyətdə zərurilik” sınağı Məhkəmədən şikayət edilən müdaxilənin zəruri sosial ehtiyaca uyğun olub-olmadığını müəyyən etməyi tələb edir. Razılığa gələn Dövlətlər belə bir ehtiyacın olub-olmadığını qiymətləndirmək üçün müəyyən mülahizə sərbəstliyinə malikdirlər, lakin bu sərbəstlik, həm qanunvericiliyi, həm də onu tətbiq edən qərarları, hətta müstəqil məhkəmələr tərəfindən verilən qərarları əhatə edən Avropa nəzarəti ilə paralel şəkildə mövcuddur. Buna görə də Məhkəmə “məhdudiyyət”in Konvensiyanın 10-cu maddəsi ilə qorunan ifadə azadlığı ilə uzlaşıb-uzlaşmadığına dair yekun qərarı vermək səlahiyyətinə malikdir.
(b) Məhkəmənin öz nəzarət funksiyasını yerinə yetirməkdə vəzifəsi səlahiyyətli yerli məhkəmələrin yerini tutmaq deyil, daha çox onların qiymətləndirmə hüdudlarına uyğun olaraq 10-cu maddəyə uyğun olaraq qəbul etdikləri qərarlara baxmaqdan ibarətdir. Bu o demək deyil ki, nəzarət cavabdeh Dövlətin öz mülahizəsini ağlabatan, ehtiyatla və ya vicdanla həyata keçirib-keçirmədiyini müəyyən etməklə məhdudlaşır; Məhkəmənin etməli olduğu şey, şikayət edilən müdaxiləyə bütövlükdə işin işığında, o cümlədən, ərizəçilərə qarşı istifadə edilən şərhlərin məzmunu və həmin şərhlərin ifadə edildiyi kontekstdə baxmaqdır.
(c) Məhkəmə xüsusilə, müdaxiləyə haqq qazandırmaq üçün milli hakimiyyət orqanları tərəfindən irəli sürülən səbəblərin uyğun və yetərli olub-olmadığını və görülən tədbirin qarşıya qoyulan legitim məqsədlərə mütənasib olub-olmadığını müəyyən etməlidir. Bununla Məhkəmə əmin olmalıdır ki, milli hakimiyyət orqanları müvafiq faktların məqbul qiymətləndirilməsinə əsaslanaraq, 10-cu maddədə nəzərdə tutulmuş prinsiplərə uyğun olan standartları tətbiq ediblər.
(d) Məhkəmə, faktlarla bağlı ifadələrin doğruluğunu ağlabatan standartlarda sübut etmə gərəkliliyi tələbinin Konvensiyanın 10-cu maddəsinə zidd olmadığına və ərizəçilərə qarşı bu müdafiəni təmin etmək üçün səy göstərilmədiyinə qərar verib. Bununla belə, o, həmçinin qeyd edib ki, əgər ərizəçi aydın şəkildə mühüm məsələ ilə bağlı ictimai müzakirələrdə iştirak edirsə, ondan lazımi araşdırmada daha tələbkar olmaq standartını yerinə yetirməsi tələb olunmamalıdır. Belə hallarda faktlarla bağlı ifadələri sübut etmək öhdəliyi, ərizəçini 10-cu maddədə nəzərdə tutulmuş müdafiədən məhrum edə bilər.
36. Bununla belə, sonuncu prinsiplə əlaqədar olaraq, Məhkəmə onu da təkrar edir ki, Konvensiyanın 10-cu maddəsinin 2-ci bəndinə əsasən siyasi nitqin və ya ictimai maraq kəsb edən məsələlər üzrə müzakirələrin məhdudlaşdırılması üçün çox az imkan olsa da, Konvensiyanın 10-cu maddəsi hətta ciddi ictimai narahatlıq doğuran məsələlərin mətbuatda işıqlandırılması ilə bağlı tam məhdudiyyətsiz ifadə azadlığına zəmanət vermir (bax: NIT S.R.L. Moldova Respublikasına qarşı [GC], №28470/12, §§178-79, 5 aprel 2022-ci il). Jurnalistlərin ümumi maraq doğuran məsələlərlə bağlı məlumat yaymaq hüququnun müdafiəsi, onların vicdanla və dəqiq faktlara əsaslanaraq fəaliyyət göstərməsi və jurnalistika etikasına uyğun olaraq “etibarlı və dəqiq” məlumat verməsi şərti ilə həyata keçirilir; ya da başqa sözlə, məsuliyyətli jurnalistika prinsiplərinə uyğun olaraq. Mətbuatın rolu, şübhəsiz ki, yerli seçilmiş nümayəndələr və dövlət məmurları tərəfindən mənimsəmə ehtimalı barədə məlumat verildikdə ictimaiyyəti xəbərdar etmək vəzifəsinə səbəb olsa da, konkret şəxslərin adlarının və vəzifələrinin qeyd olunmaqla birbaşa ittiham edilməsi, mətbuatın üzərinə iddialar üçün yetərli faktiki əsasları təmin etmək öhdəliyi qoyur (bax: Cumpǎnǎ və Mazǎre Rumıniyaya qarşı [GC], № 33348/96, §§ 101-02, AİHM 2004 XI). Kütləvi informasiya vasitələrinin fiziki şəxslərə böhtanla bağlı faktlar haqda məlumatları yoxlamaq öhdəliyindən azad edilməsi üçün xüsusi əsaslar tələb olunur. Belə əsasların mövcud olub-olmaması, xüsusilə, sözügedən defamasiyanın xarakterindən və dərəcəsindən və medianın iddialarla bağlı öz mənbələrini nə dərəcədə etibarlı hesab edə bilməsindən asılıdır (digərləri arasından baxın, Bladet Tromso və Stensaas Norveçə qarşı [[GC], №21980/93, §78, AİHM 1999 III; McVicar Birləşmiş Krallıqa qarşı, №46311/99, §84, AİHM 2002 III; və Axel Springer AG Almaniyaya qarşı [GC], №39954 /08, §82, 7 fevral 2012).
37. Faktlarla bağlı ifadələrlə və qiymətləndirici mülahizələr arasında fərq qoyulmalıdır. Faktların mövcudluğu sübut edilə bilər, halbuki, qiymətləndirici mülahizələrin həqiqiliyini sübuta yetirmək mümkün deyil. Qiymətləndirici mülahizələrin doğruluğunu sübut etmək tələbinin yerinə yetirilməsi mümkün deyil və 10-cu maddə ilə təmin edilən hüququn əsas hissəsi olan rəy azadlığının özü pozulmuş olur. Lakin açıqlama qiymətləndirici mülahizəyə bərabər olduqda, müdaxilənin mütənasibliyi mübahisələndirilən açıqlama üçün kifayət qədər “faktiki əsasın” olub-olmamasından asılı ola bilər: əgər yoxdursa, bu qiymətləndirici mülahizə həddini aşmış ola bilər. Faktlarla bağlı ifadələrlə qiymətləndirici mülahizələri fərqləndirmək üçün ictimai maraq doğuran məsələlərə dair iddiaların faktın ifadəsi deyil, qiymətləndirici mülahizə ola biləcəyini nəzərə alaraq, işin hallarını və iradların ümumi tonuna diqqət yetirmək lazımdır (bax: Morice Fransaya qarşı [GC], №29369/10, §126, AİHM 2015 və Freitas Rangel Portuqaliyaya qarşı, №78873/13, §51, 11 yanvar 2022-ci il).
38. Məhkəmə həmçinin, bir daha vurğulayır ki, nüfuzun müdafiəsi hüququ Konvensiyanın 8-ci maddəsi ilə şəxsi həyata hörmət hüququnun bir hissəsi kimi qorunan hüquqdur. “Şəxsi həyat” anlayışı insanın fiziki və psixoloji bütövlüyünü də əhatə edən, hərtərəfli, tərifə gəlməyən geniş bir termindir. Bununla belə, 8-ci maddənin tətbiq edilməsi üçün şəxsin reputasiyasına qəsd müəyyən ciddilik səviyyəsinə çatmalı və şəxsi həyata hörmət hüququndan yararlanamağa zərər vuracaq şəkildə olmalıdır (digərləri arasından baxın, Axel Springer AG, yuxarıda adı çəkilən, §83 və Medžlis Islamske Zajednice Brčko və Digərləri Bosniya və Herseqovinaya qarşı [GC], №17224/11, §76, 27 iyun 2017-ci il). Məhkəmə daha sonra qeyd edir ki, Konvensiyanın 10-cu maddəsində nəzərdə tutulan ifadə azadlığı hüququnun Konvensiyanın 8-ci maddəsində nəzərdə tutulan şəxsi həyata hörmət hüququ ilə balanslaşdırılmalı olduğu işlərə tətbiq edilən ümumi prinsiplər Böyük Palata tərəfindən digər işlərlə yanaşı Von Hannover Almaniyaya qarşı (№ 2) ([GC], №40660/08 və 60641/08, §§104-07, AİHM 2012), Axel Springer AG (yuxarıda göstərilən §§84-88) və Perinçek işlərində (yuxarıda göstərilən, §§198-99) də ümumiləşdirilmişdir. Xüsusilə, belə durumlarda ərizənin ifadənin obyekti olan şəxs tərəfindən 8-ci maddə çərçivəsindəmi, yoxsa, ifadəni realizə etmiş şəxs tərəfindən 10-cu maddəyə əsasən verilməsindən asılı olaraq nəticə dəyişməməlidir, çünki, prinsip etibarı ilə hər iki maddə ilə müəyyən edilmiş hüquqlar bərabər sayğıya layiqdir və mülahizə sərbəstliyi nəzəri olaraq hər iki halda eyni olmalıdır (bax: Von Hannover, §106; Axel Springer AG, § 87; və Perinçek, § 198, yuxarıda qeyd olunanlar).
39. Nəhayət, Məhkəmə qeyd edir ki, təyin edilmiş cəzaların xarakteri və ağırlığı 10-cu maddə ilə təmin edilən ifadə azadlığına müdaxilənin mütənasibliyini qiymətləndirərkən nəzərə alınmalı olan amillərdir. Məhkəmə qeyd edir ki, milli hakimiyyət orqanlarının qəbul və ya tətbiq etdikləri sanksiyalar mətbuatı legitim ictimai maraq doğuran məsələlərin müzakirəsində iştirak etməkdən çəkindirdikdə son dərəcə ehtiyatlı davranmalıdır (yuxarıda göstərilən işə bax: Cumpǎnǎ və Mazǎre, §111, əlavə istinadlar həmçinin). Konvensiyanın 8-ci və 10-cu maddələri ilə təmin edilən hüquqlar arasında ədalətli balanslaşdırmanın təmin edilməli olduğu hallarda, ödənilməli olan zərərin məbləği düzgün balansın əldə edilib-edilmədiyini qiymətləndirərkən nəzərə alınmalı olan amildir. Konvensiyaya əsasən, defamasiyaya görə dəymiş ziyanın ödənilməsi ziyan dəymiş nüfuza, habelə, ərizəçilərin gəlirlərinə və resurslarına münasibətdə ağlabatan mütənasiblik əlaqəsi olmalıdır (bax: Tolstoy Miloslavski Böyük Britaniyaya qarşı, 13 iyul 1995-ci il, §49, A seriyası №316-B; Steel and Morris Birləşmiş Krallıqa qarşı, №68416/01, §96, AİHM 2005 II; Kasabova Bolqarıstana qarşı, №22385/03, §§69-71, 19 Aprel 2011; Koprivica Monteneqroya qarşı, №41158/09, §65, 22 noyabr 2011-ci il və Tešić Serbiyaya qarşı, №4678/07 və 50591/12, §63, 11 fevral 2014-cü il).
40. Hazırkı işdə müzakirə olunan məqalələrə dönsək, Məhkəmə, həmin məqalələrin mövzusunun dövlət məmurları və onlarla əlaqəli şəxslər arasında iddia edilən korrupsiya əməllərinin ümumi problemləri ilə bağlı olduğunu qeyd edir. O, ərizəçilərin bu məsələnin ictimai maraq doğuran məsələ olduğu barədə iddialarını qəbul edir. Bundan başqa, ərizəçilərin T.A.-nın nisbətən yüksək rəsmi mövqe tutması təqdimatı ilə əlaqədar Məhkəmə qeyd edir ki, həqiqətən də məqbul tənqidin sərhədləri ictimai xadimə, məsələn, siyasətçiyə münasibətdə fərdi şəxslə müqayisədə daha genişdir. İkincidən fərqli olaraq, birincisi qaçılmaz olaraq və bilərəkdən öz sözlərini və əməllərini jurnalistlər və bütövlükdə ictimaiyyət tərəfindən diqqətlə izlənilməsi nəzarətinə açıq qoyur və buna görə də o, daha çox tolerantlıq nümayiş etdirməlidir (bax: digər qərarlarla yanaşı Standart Verlagsgesellschaft mbH Avstriyaya qarşı işi (№3), №39378/15, §87, 7 dekabr 2021-ci il, əlavə istinadlarla).
41. Bununla belə, Məhkəmə qeyd edir ki, T.A.-nın adı xüsusi qeyd edilən məqalələrdə o, birbaşa “korrupsiya maşını” qurmaqda və ya idarə etməkdə və müəyyən “miqyaslı korrupsiya” ilə məşğul olmaqda ittiham edilir. Məqalə boyunca davamlı olaraq qeyd və təlqin edilib ki, T.A. korrupsiya əməlləri ilə ya qohumlarına müxtəlif sərvətlər əldə etməsinə, ya da şübhəli sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olmasına köməklik göstərib, ya da həmin əmlakı rəsmi olaraq, başqa şəxslərin adına rəsmiləşdirərək özü üçün əldə edib. Birmənalı şəkildə və faktiki olaraq onun müştərək müəssisə kimi restoran və motelə sahib olduğu və müxtəlif əmlakların, o cümlədən futbol klubu, istixana və s.in də ona məxsus olduğu bildirilib. Bundan əlavə, məqalələrdə T.A.-nın müxtəlif qohumlarına məxsus olduğu iddia edilən çoxlu xüsusi təsvir edilmiş əmlak və aktivlər (o cümlədən, torpaq sahələrinin ölçüləri və nəqliyyat vasitələrinin modelləri) qeyd olunub və açıq-aşkar, yaxud təlqin yolu ilə bildirilib ki, bütün bu əmlak T.A.-nın qarışdığı korrupsiya əməlləri vasitəsilə əldə edilib.
42. Yuxarıdakıları nəzərə alaraq, Məhkəmə hesab edir ki, böhtan hesab edilən ifadələr əsasən, faktlarla bağlı ifadələrdən ibarətdir. Ərizəçilərin iddia etdiyi kimi, məqalədə istifadə edilən bəzi ifadələr “qiymətləndirici mülahizələr” kimi qiymətləndirilə bilsə belə, həmin ifadələr mahiyyətcə məqalələrdə yer alan faktlarla bağlı ifadələrə münasibətdə istifadə edilən nitq təsviri forması idi. Məsələn, “mavi balinalar” ifadəsi məqalələrdə açıq şəkildə iddia edildiyi kimi, külli miqdarda korrupsiya ilə məşğul olmuş və korrupsiya yolu ilə əldə edilmiş xüsusi qeyd olunan çoxsaylı aktivlərə və əmlaka sahib olduqları iddia olunan T.A. və onun qohumlarına münasibətdə istifadə edilmişdi. Bu kontekstdə “mavi balinalar” ifadəsi, iddia edilən korrupsiyanın miqyasının “çok böyük” olması mənasını örtmək üçün istifadə edilmişdi. Beləliklə, bu ifadənin özü, sadəcə olaraq, qeyd olunan aktivlərin korrupsiya yolu ilə əldə edildiyinə dair faktiki iddianın bir parçası kimi isifadə olunmuşdu. Eynilə, məqalələrdə üstü tikanlı məftillərlə örtülmüş daş divarlarla sarılmış istixana “faşist toplama düşərgəsi” ilə müqayisə edilərkən, bu təsviri müqayisə, istixananın “qanunsuz mənimsənilməsi”nə dair faktla bağlı ifadənin dərhal arxasınca istifadə edilmişdi və həqiqətən də istixananın xarici görünüşü və iddia edildiyi şəkildə istifadə olunması haqqında faktlarla bağlı digər ifadələrin bir parçası idi.
43. Müvafiq olaraq, hətta bəzi ifadələr ayrılıqda və kontekstdən kənar qiymətləndirildikdə “qiymətləndirici mülahizələr” kimi qəbul oluna bilsələr də, dərc olunan məqalələrin xüsusi kontekstində bu ifadələr çox konkret faktiki iddiaların bir hissəsini təşkil edən nitq təsviri forması idi. Həmin faktiki iddialar bundan ibarət idi ki, T.A. mənimsəmə və korrupsiya da daxil olmaqla, ağır cinayətlər törədib. Buna görə də, Konvensiyaya əsasən ərizəçilərdən belə bir iddia üçün kifayət qədər faktiki əsas təqdim etmələri tələb olunurdu.
44. Bununla belə, Məhkəmə, məqalələrdə yer alan faktiki məlumatların hər hansı mənbəyinə istinad edilmədiyini nəzərdən qaçıra bilməz. Məhkəmə prosesləri zamanı ərizəçilər, öz faktiki məlumatlarını təsdiq edən hər hansı element təqdim edə və ya onlar üçün əsas təşkil edən etibarlı mənbələrə malik olduqlarını nümayiş etdirə bilməyiblər. Hər hansı müstəqil araşdırmanın aparılması və ya hər hansı rəsmi qeydlərin, məsələn, daşınmaz əmlakın dövlət reyestrinin, şirkətlərin qeydiyyatı ilə bağlı məlumatların, nəqliyyat vasitələrinin qeydiyyatı haqda bilgilərin yoxlanılmasına cəhd göstərildiyi sübut edilməyib və ərizəçilər heç vaxt bunun əksini iddia etməyiblər. Ərizəçilər M.A. və T.A.-nın iddia edilən ortaq biznesi ilə bağlı xüsusi iddia ilə əlaqədar “şayiələrə” istinad etdiklərini qeyd ediblər, amma görünür, onlar bu “şayiələrin” etibarlılığını müstəqil şəkildə yoxlamaq üçün heç bir addım atmağa cəhd belə etməyiblər. Birinci məqalənin mətnində verilən məlumatın da sadəcə, şayiələrə əsaslandığına dair hansısa işarə yoxdur; əvəzində məlumat məqalədə birmənalı şəkildə müəyyən edilmiş fakt kimi təqdim edilib. Üstəlik, ərizəçilər nəinki konkret aktivlərin və ya müəssisələrin adı çəkilən konkret şəxslərə məxsus olması barədə öz faktiki ifadələrini sübut edə bilməyiblər, həm də onlar həmin aktivlərin və ya bizneslərin korrupsiya və ya təcrübədəki qeyri-qanuni vasitələrlə əldə edildiyinə dair heç bir mənbəyə işarə edə etməyiblər. Ərizəçilər tərəfindən yetərli araşdırmanın aparılmaması ondan da aydın görünür ki, T.A.-ya görə məqalələrdə T.A.-nın babasının soyadı səhv göstərilmişdi (bu, məhkəmə araşdırmaları zamanı ərizəçilər tərəfindən təkzib olunmamışdı), hansı ki, birinci məqalədə məhz həmin şəxsin nəvələrinin iddia edilən var-dövlətindən və fəaliyyətindən bəhs olunur, onlar “A.B.-nin nəvələri” adlandırılırdı (yuxarıda 10, 12, 14 və 16-cı bəndlərə baxın).
45. Məqalələrdə verilən hər hansı məlumatla bağlı olaraq, hətta minimal ölçüdə belə fakt-yoxlama aparıldığı göstərilməyib. Buna görə də demək olmaz ki, ərizəçilər zəruri araşdırmanın müvafiq standartlarına əməl ediblər və “etibarlı və dəqiq” məlumat vermək üçün vicdanla hərəkət ediblər. Adı çəkilən şəxsi xüsusilə ağır cinayət törətməkdə ittiham edən məqalələrdə verilən faktlarla bağlı ifadələrin ciddiliyi nəzərə alındığında, Ərizəçilərin bu cür davranışları məsuliyyətli jurnalistikanın prinsiplərinə uyğun hesab edilə bilməz. Bu iddiaların T.A.-nın Konvensiyanın 8-ci maddəsi ilə təminat altına alınan hüquqlarına təsir göstərən ciddilik səviyyəsinə çatdığına və onun nüfuzuna xələl gətirdiyinə şübhə ola bilməz (yuxarıda 38-ci bəndə bax) və hazırki işdə ərizəçiləri həmin faktlarla bağlı ifadələri yoxlamaqdan azad edən hər hansı xüsusi əsasların mövcudluğu göstərilməyib (yuxarıda 36-cı bəndə bax).
46. Ərizəçilərin 10-cu maddədəki hüquqları ilə T.A.-nın 8-ci maddədəki hüquqları arasında ədalətli balans yaratmaq vəzifəsi daşıyan daxili məhkəmələrin davranışına nəzər saldıqda, aydın görünür ki, məhkəmələrin əsaslandırmaları, ərizəçilərin iddia etdiyi kimi kifayət qədər qısa olub (yuxarıda 31-ci bəndə bax), məqalələrdə verilən müxtəlif ifadələr ayrı-ayrılıqda və geniş şəkildə təhlil edilməyib (yuxarıdakı 19, 22, 25-ci bəndlərə bax). Məhkəmə, bununla əlaqədar olaraq, əlavə edir ki, həmin vaxt mövcud olan müvafiq daxili qanunvericilik fakt və qiymətləndirici mülahizələr arasında fərq qoymur, vahid şəkildə “məlumat”a istinad edir və hər hansı belə “məlumat”ın həqiqiliyini sübut etməyi cavabdeh tərəfdən tələb edir. Məhkəmə, ifadənin qiymətləndirilməsinə yönəlik bu cür fərq qoymayan yanaşmanın, Konvensiyanın 10-cu maddəsinin təməl ünsürü olan düşüncə azadlığı ilə bir araya sığmadığına qərar verib (bax: Qorelişvili Gürcüstana qarşı, №12979/04, §38, 5 iyun 2007). Bununla belə, hazırkı işdə Məhkəmənin vəzifəsi daxili qanunvericiliyi təcrid olunmuş şəkildə qiymətləndirmək yox, onun daxili məhkəmələr tərəfindən konkret işin hallarına becə tətbiq edildiyini qiymətləndirməkdən ibarətdir. Hazırkı işin xüsusi hallarında Məhkəmə qane olur ki, mübahisələndirilən ifadələri inandırıcı şəkildə faktiki iddialar kimi müəyyən etməsi və ərizəçilər tərəfindən irəli sürülən arqumentlərin təsdiqini tapmaması, onların T.A.-nın nüfuzuna xələl gətirən iddiaları yayarkən zəruri səyləri göstərmədiyini nümayiş etdirməsi səbəbindən, daxili məhkəmələrin əsaslandırmaları qısa olsa da, “uyğun” olub. Beləliklə, məhkəmələr T.A.-nın nüfuzunu qorumaq üçün tədbirlərin görülməsinə təxirəsalınmaz sosial ehtiyac olduğunu göstərən müəyyən əsaslar təqdim ediblər.
47. Bununla belə, daxili məhkəmələr tərəfindən irəli sürülən əsasların bütövlükdə “yetərli” olub-olmadığını və məhkəmələrin rəqabət aparan hüquqlar arasında ədalətli tarazlığa nail olub-olmadığını qiymətləndirərkən, Məhkəmə qeyd etməyə bilməz ki, məsələnin ərizəçilər tərəfindən dəfələrlə qaldırılmasına baxmayaraq, daxili məhkəmələr, onlara qarşı görülmüş tədbirlərin mütənasibliyinə dair heç bir əsaslandırma təqdim etməyiblər.
48. Məhkəmə, bununla əlaqədar olaraq qeyd edir ki, təkzib və üzrxahlığın dərc edilməsinə göstəriş verməklə yanaşı, yerli məhkəmələr ərizəçi qəzetin üzərinə 40.000 AZN (təxminən 36.000 avro) təzminat ödəmək öhdəliyi qoyub (yuxarıda 18-ci bəndə bax). Qəzet yuxarı instansiyalara edilən şikayətlərində qəzetin tirajının, qazancının az olması və həmin dövrdəki ağır maliyyə durumunun fonunda bu məbləğin çox yüksək olduğunu iddia edib. O, arqumentlərini dəstəkləmək üçün hətta nisbətən kiçik vergi borclarını belə ödəyə bilmədiyini və xalis aktivlərinin çox cüzi olduğunu göstərən bəzi məlumatları da təqdim edib (yuxarıda 21 və 24-cü paraqraflara baxın). Öz növbəsində ikinci ərizəçi, daxili məhkəmələr qarşısında bildirib ki, təzminat kimi şəxsən onun ödəməsi tələb olunan 25.000 AZN (təxminən 22.500 avro) həmin vaxt onun illik gəlirindən dəfələrlə çox olub (yuxarıda 21-ci bəndə bax). Məhkəmə bununla əlaqədar olaraq qeyd edir ki, həmin təqdimatla, ikinci ərizəçinin Məhkəmə qarşısındakı sonrakı təqdimatları arasında əhəmiyyətli uyğunsuzluqlar var və o, 25.000 AZN-in həmin vaxt onun illik gəlirindən iki dəfədən çox olduğunu bildirib (yuxarıda 32-ci bəndə bax). Bu uyğunsuzluqdan belə nəticə çıxır ki, ikinci ərizəçi ya yerli məhkəmələr, ya da Məhkəmə, və ya hətta hər ikisi qarşısında öz faktiki gəlirlərini təhrif edib. O, nə yerli məhkəmələr, nə də Məhkəmə qarşısında faktiki gəliri ilə bağlı sənədlərə söykənən heç bir sübut təqdim etməyib. Bununla belə, müvafiq dövrdə ölkədə orta aylıq əmək haqqı haqqında mövcud məlumatları (yuxarıda 28 və 32-ci bəndlərə bax) nəzərə alan Məhkəmə qeyd edir ki, 2007-ci ildə 25.000 manat məbləğindəki vəsait orta illik əmək haqqının doqquz mislindən, minimum illik əmək haqqının isə qırx mislindən artıq olub. İkinci ərizəçinin belə bir şəraitdə şəxsi gəliri ilə bağlı qeyri-ardıcıl təqdimatlarına baxmayaraq, Məhkəmə bununla belə qəbul edir ki, ikinci ərizəçi yerli məhkəmələr qarşısında dəymiş ziyanın ödənilməsi üçün ona həvalə edilmiş 25.000 manat məbləğin, ölkədəki orta gəlirə və onun şəxsi gəlirinə nisbətdə qeyri-mütənasib dərəcədə yüksək olması ilə bağlı kifayət qədər əsaslandırılmış arqument irəli sürüb. Bundan başqa, onların maddi vəziyyətləri ilə bağlı yuxarıda qeyd olunan arqumentlərə əlavə olaraq, ərizəçilər T.A.-ya dəymiş ziyanın əvəzi kimi müəyyən edilən 65.000 manatlıq ümumi məbləğin hər halda T.A.-nın dövlət məmuru kimi öz rəsmi gəlirləri ilə müqayisədə çox yüksək olduğunu, beləliklə, onun nüfuzuna dəyən hər hansı potensial ziyanla əlaqədar qeyri-mütənasib olduğunu iddia ediblər.
49. Məhkəmə ərizəçilərin bütövlükdə təyin olunmuş məbləğlərin işin durumunun işığında qeyri-mütənasib şəkildə yüksək olduğunu ilk baxışdaca göstərən müvafiq arqumentlər irəli sürdüklərini qəbul edir. Bu şərtlər altında daxili məhkəmələrin, belə ağır sanksiyaların ümumi ictimai maraq kəsb edən məsələlərin müzakirələrində iştirak etmək vəzifəsi olan mətbuatın ifadə azadlığının həyata keçirilməsinə çəkindirici təsir edib-etmədiyini incələmsi son dərəcədə önəmli idi. Ancaq daxili məhkəmələr qərarlarında, ərizəçilərin bununla bağlı irəli sürdükləri dəlillərə münasibətdə səssiz qalıblar. Yerli məhkəmələr tərəfindən müəyyən edilmiş məbləğlərin təyin edilməsi barədə qərarlarını əsaslandırmaq üçün hər hansı səbəb göstərilməyib və tətbiq edilmiş sanksiyaların mütənasibliyinə dair yetərli qiymətləndirmə apardıqları nümayiş etdirilməyib.
50. İşin bütün spesifik hallarını göz önünə alan Məhkəmə, yuxarıda qeyd edilənlərin işığında hesab edir ki, daxili məhkəmələr ərizəçilərin hüquqlarına müdaxilə etmək üçün təxirəsalınmaz sosial ehtiyacın mövcudluğu ilə bağlı müvafiq əsasları təqdim etmələrinə rəğmən, T.A.-nın nüfuzunu, cinayət əməllərinə səbəb ola biləcək korrupsiya əməlləri ilə məşğul olması ilə bağlı əsassız faktiki iddialardan qorumaq üçün ərizəçilərə tətbiq edilmiş sanksiyaları haqlı çıxarmaq üçün hər hansı əsas göstərə bilməyib və sanksiyalar qarşıya qoyulan legitim məqsədlə mütənasib olmayıb. Bu səbəblərə görə, daxili məhkəmələr ərizəçilərin ifadə azadlığı hüququna müdaxiləyə haqq qazandırmaq üçün “yetərli” əsaslar təqdim edə bilməyiblər. Burdan müdaxilənin “demokratik cəmiyyətdə zəruri” olmaması nəticəsi çıxır.
51. Qeyd edilənlərə uyğun olaraq, Konvensiyanın 10-cu maddəsinin pozuntusu baş vüerib.
II. KONVENSİYANIN 41-Cİ MADDƏSİNİN TƏTBİQİ
52. Konvensiyanın 41-ci maddəsində yazılır:
“Əgər Məhkəmə Konvensiyanın və ona dair Protokolların müddəalarının pozulduğunu, lakin Razılığa gələn Yüksək Tərəfin daxili hüququnun yalnız bu pozuntunun nəticələrinin qismən aradan qaldırılmasına imkan verdiyini müəyyən edirsə, Məhkəmə zəruri halda, zərərçəkən tərəfə əvəzin ədalətli ödənilməsini təyin edir.”
A. Ziyan
1. Maddi ziyan
53. Maddi ziyan əvəzi ərizəçi qəzet 40.000 Azərbaycan manatı (AZN), ikinci ərizəçi isə 25.000 manat (AZN) tələb edib. Ərizəçilər daxili məhkəmələrin müəyyən etdiyi təzminat məbləğlərini, həmin məbləğləri ödəmək üçün resursları olmaması səbəbindən ödəyə bilmədiklərini etiraf ediblər. Lakin ölkədaxili məhkəmə qərarları hələ də qüvvədə olduğundan, qərarlarda nəzərdə tutulan təzminat məbləğlərini ödəməyə hələ də borclu idilər.
54. Hökumət ərizəçilərin daxili məhkəmələr tərəfindən müəyyən edilmiş təzminat məbləğlərini ödəmədiklərini və beləliklə, hər hansı faktiki maddi ziyana məruz qalmadıqlarını bildirib.
55. Məhkəmə təkrar edir ki, maddi ziyanın ödənilməsi, normalda pozuntu nəticəsində faktiki dəymiş ziyanın əvəzinin ödənilməsini əhatə edir (damnum emergens) (bax: Comingersoll S.A. Portuqaliyaya qarşı [GC], №35382/97, §29, AİHM 2000 IV, və Vistiņš və Perepjolkins Latviyaya qarşı (ədalətli təzminat) [GC], №71243/01, §35, AİHM 2014). Məhkəmə əlavə edir ki, hazırkı işdə ərizəçilərin T.A.ya ödəmələri qət edilən məbləğləri ödəmədikləri və müvafiq olaraq, maddi ziyana məruz qalmadıqları tərəflər arasında mübahisə edilməyən əsasdır. Bu səbəbdən, ərizəçilərin maddi ziyanla bağlı tələbləri rədd edilir (məsələn, Marinova və Digərləri Bolqarıstana qarşı, №33502/07 və digər 3 iş, §120-21, 12 iyul 2016-cı il; Pal Birləşmiş Krallıqa qarşı, №.44261/19, §69, 30 noyabr 2021-ci il və Freitas Rangel, yuxarıda göstərilən, §67).
56. Ərizəçilərin ölkədaxili məhkəmə qərarlarının hələ də qüvvədə olması, onların icra edilə biləcəyi barədə arqumentləri ilə bağlı Məhkəmə, daxili qanunvericiliyin Məhkəmənin Konvensiyanın pozuntusunu müəyyən etməsinin, daxili məhkəmə araşdırmalarının yenidən başlanmasına imkan verdiyini qeyd edir (yuxarıdakı 27-ci paraqrafa baxın və yuxarıda göstərilən Marinova və başqalarının işi ilə müqayisə edin, §122).
2. Mənəvi ziyan
57. Ərizəçilər mənəvi ziyan əvəzi 5,000 avro tələb ediblər.
58. Hökumət mənəvi ziyan əvəzi tələb edilən məbləğin həddindən artıq oldunu iddia edib və iddia olunan pozuntunun tanınmasının ərizəçilər üçün yetərli kompensasiya təşkil edəcəyini bildirib.
59. Məhkəmə hesab edir ki, hazırkı işin hallarında pozuntunun müəyyən edilməsinin özü ərizəçilərə hər hansı mənəvi ziyana görə dəymiş ola biləcək yetərli ədalətli kompensasiyanı təşkil edir və bu səbəblərə görə, bu maddə üzrə heç bir təzminat təyin etmir (Koprivica Monteneqroya qarşı (ədalətli təzminat), №41158/09, §15, 23 iyun 2015-ci il qərarı ilə müqayisə edin).
B. Xərc və məsrəflər
60. Ərizəçilər həmçinin, daxili məhkəmələr və Məhkəmə qarşısında çəkdikləri xərc və məsrəflərə, xüsusilə də hüquqi xidmət məsrəfləri üçün 3,700 avro tələb ediblər. Xərc və məsrəflərlə bağlı hər hansı təzminatın birbaşa ərizəçilərin vəkillərindən biri olan cənab R.Hacılıya ödənilməsi xahiş edilib. Onlar bu iddialarını dəstəkləmək üçün iki vəkillə, cənab Hacılı və cənab E. Sadıqov ilə bağlanan və vəkillik xərclərinə görə ödənilməli olan məbləğin hüquqi xidmətlər göstərildikdən sonrakı iyirmi gün ərzində ödənilməsini, ancaq maliyyə durumları imkan verməməsi səbəbindən ərizəçilərin ödəniş edə bilməyəcəyi halda, həmin ödəmənin, ərizəçilərin maddi durumları imkan verəcək başqa bir tarixə təxirə salınmasını nəzərdə tutan müqavilənin surətini təqdim ediblər.
61. Hökumət öz növbəsində ərizəçilərin faktiki olaraq iddia edilən vəkillik xərclərini ödəmədiklərini və müqavilənin şərtlərinə uyğun olaraq, hətta onları ödəmək üçün məcburi öhdəliyə də malik olmadığını; detallı qəbzlərinin və ödəniş qəbzlərinin mövcud olmaması səbəbindən, tələblərin yetərli şəkildə əsaslandırılmadığını; tələb edilən məbləğin Azərbaycanda vəkillər tərəfindən alınan ortalama xidmət haqları ilə müqayisədə həddindən artıq olduğunu; və iş materiallarında olan sənədlərdən cənab Sadıqovun daxili proseslərdə ərizəçiləri təmsil etməsinin aydın olmadığını bildirib.
62. Məhkəmənin presedent hüququna görə, ərizəçi, xərc və məsrəflərin ödənilməsi hüququna yalnız həmin xərc və məsrəflərin faktiki və mütləq çəkildiyi hallarda və onların məbləğinin ağlabatan olmasını sübut etdiyi hallarda malik olur. Hazırkı işdə əlində olan sənədləri və yuxarıda göstərilən meyarları nəzərə alan Məhkəmə, ərizəçilərdən tutula biləcək hər hansı vergi məbləği də daxil olmaqla, bütün başlıqlar üzrə xərc və məsrəfləri əhatə edən 1500 avro həcmində məbləğin təyin edilməsinin məqbul olduğu qənaətindədir.
BU SƏBƏBLƏRƏ GÖRƏ MƏHKƏMƏ YEKDİLLİKLƏ,
1. Bəyan edir ki, ərizə qəbulediləndir;
2. Qərar verir ki, Konvensiyanın 10-cu maddəsinin pozuntusu baş verib;
3. Qərar verir ki, pozuntunun tanınmasının özü ərizəçilərə dəymiş olan hər hansı mənəvi ziyan üçün yetərli ədalətli kompensasiyanı təşkil edir;
4. Qərar verir ki,
(a) Cavabdeh Dövlət Konvensiyanın 44-cü maddəsinin 2-ci bəndinə uyğun olaraq, qərar qüvvəyə mindiyi gündən etibarən üç ay müddətində üzərinə tətbiq edilə biləcək hər hansı vergi məbləği də əlavə olunmaqla məhkəmə xərc və məsrəflərinə görə, birbaşa ərizəçinin nümayəndəsi cənab R.Hacılının bank hesabına 1.500 (bir min beş yüz) avro ödəməlidir;
(b) yuxarıda qeyd edilən üç ayın keçməsindən sonra ödəmənin həyata keçirilməsinə qədər gecikdirilən müddət üçün yuxarıda göstərilən məbləğə görə, Avropa Mərkəzi Bankının faiz dərəcəsinə uyğun olaraq faizlər ödənilməli, buna üç faiz də əlavə edilməlidir;;
5. Ərizəçilərin ədalətli əvəz tələbinin qalan hissəsi rədd edilir.
Qərar Məhkəmə Reqlamentinin 77-ci Qaydasının 2 və 3-cü bəndlərinə uyğun olaraq, ingilis dilində tərtib olunub və 30 iyun 2022-ci il tarixdə yazılı olaraq açıqlanıb.
Martina Keller Síofra O’Leary
İclas Katibi Sədr