YENİ © tərcümə, aihmaz.org – YÜKLƏ Lapşin Azərbaycana qarşı
BEŞİNCİ BÖLMƏ
LAPŞİN AZƏRBAYCANA QARŞI İŞİ
(Ərizə no. 13527/18)
QƏRAR
STRASBURQ
20 May 2021
YEKUN
Bu qərar Konvensiyanın 44-cü maddəsinin 2-ci bəndinə uyğun olaraq qüvvəyə minmişdir. O, redaksiya tərəfindən nəzərdən keçirilə bilər.
Lapşin Azərbaycana qarşı məhkəmə işində,
Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsinin (Beşinci Bölmə) aşağıdakı tərkibdən ibarət Palatası:
Síofra O’Leary, Prezident,
Mārtiņš Mits,
Stefani Mourou-Vikström,
Jovan Ilievski,
Lado Chanturia,
Arnfinn Bårdsen, hakimlər,
Ceyhun Qaracayev, müvəqqəti hakim,
və Victor Soloveytchik, İclas Katibi,
İsrail, Rusiya və Ukrayna vətəndaşı olan cənab Aleksandr Lapşin tərəfindən 7 mart 2018-ci il tarixində İnsan Hüquqlarının və Əsas Azadlıqların Müdafiəsi Haqqında Konvensiyasının (“Konvensiya”) 34-cü maddəsinə əsasən məhkəməyə təqdim edilmiş Azərbaycan Respublikasına qarşı ərizəni (13527/18);
ərizəçinin Konvensiyanın 2 və 3 -cü maddələri üzrə şikayətləri barədə Azərbaycan Hökumətinə (“Hökumət”) bildiriş verilməsi qərarlarını;
işə müdaxilə etməmək barədə Rusiya və Ukrayna hökumətlərinin qərarlarını;
Azərbaycanla bağlı seçilmiş hakim Lətif Hüseynovun iş üzrə iclasdan geri çəkilməsi (Məhkəmə Reqlamenti 28 § 3) və Bölmə Başçısının Ceyhun Qaracayevi müvəqqəti hakim təyin etmək qərarını (Konvensiyanın 26 § 4 maddəsi və Məhkəmə Reqlamenti 29 § 1);
tərəflərin müşahidələrini;
cavabdeh Hökumətin 1 aprel 2021 -ci il tarixli ondan tələb olunmayan təqdimatı və həmin təqdimatın iş materiallarına əlavə edilməməsi qərarını nəzərə alaraq;
6 aprel 2021-ci ildə qapalı iclasda müzakirə edərək,
Həmin tarixdə qəbul edilmiş aşağıdakı qərarı verir:
GİRİŞ
1. İş əsasən ərizəçinin Konvensiyanın 2-ci maddəsinə görə onun həbsxanada həyatına sui-qəsdin olması və ölkədaxili hakimiyyət orqanlarının işin hallarını araşdırmaması ilə bağlı şikayətlərinə aiddir.
FAKTLAR
2. Ərizəçi 1976-cı ildə anadan olub və İsrailin Hayfa şəhərində yaşayır. Ərizəçi Strasburqda fəaliyyət göstərən hüquqşünaslar xanım K.A. Moskalenko və xanım A. Maralyan tərəfindən təmsil olunub.
3. Azərbaycan Hökuməti cənab Ç.Əsgərov tərəfindən təmsil olunub.
4. Tərəflərin təqdim etdikləri işin faktları aşağıdakı kimi ümumiləşdirilə bilər.
I. İŞİN TARİXÇƏSİ
5. Ərizəçi bloqer və səyyahətçidir.
6. Ərizəçi öz bloq yazılarını yazarkən 2011-ci ilin aprelində və 2012-ci ilin oktyabrında Azərbaycan qanunları baxımından qanunsuz hesab edilən Dağlıq Qarabağ bölgəsinə səfər etmişdi. Bununla əlaqədar olaraq Azərbaycan hakimiyyəti ərizəçi ilə bağlı beynəlxalq həbsli axtarış qərarı vermişdi.
7. 2016-cı ilin dekabrında ərizəçi Belarusda beynəlxalq həbsli axtarış qərarı əsasında həbs edildi.7 fevral 2017-ci ildə isə Azərbaycana təhvil verildi.
8. Ərizəçi Azərbaycanda Kürdəxanı təcridxanasına yerləşdirildi.
9. 20 iyul 2017-ci ildə ərizəçi Dağlıq Qarabağa qanunsuz olaraq getdiyinə görə Azərbaycanda məhkum edildi (Cinayət Məcəlləsinin 318.2-ci maddəsi: Dövlət sərhədini buraxılış məntəqələrindən kənarda keçmə). O, 3 il həbsə və həbs müddəti bitdikdən sonra Azərbaycandan məcburi çıxarılma cəzasına məhkum edildi. Məhkum edildikdən sonra ərizəçi həbs cəzasını İsraildə çəkmək üçün ora göndərilməsi ilə əlaqədar müvafiq hüquqi proses başlatdı.
10. 11 sentyabr 2017-ci ildə ərizəçi Azərbaycan Prezidenti tərəfindən əfv edildi. Hökumət 11 və 13 sentyabr 2017-ci il tarixli, guya ərizəçinin rus dilində əl ilə yazdığı onu əfv etdiyinə görə Prezidentə və aşağıda təsvir olunan 10 sentyabr 2017-ci il hadisəsi kontekstində həbsxanada onu xilas etdiyinə görə həbsxana əməkdaşlarına təşəkkür etdiyi iki məktub təqdim etdi ( aşağıdakı 12-19-cu bəndlərə baxın). Hökumət bildirdi ki, bu iki məktub 11 sentyabr 2017-ci ildə yazılıb. Ərizəçi onları yazdığını inkar etdi (aşağıda 67, 69 və 90-cı bəndlərə bax).
11. 14 Sentyabr 2017-ci ildə xəstəxanadan çıxdıqdan dərhal sonra (aşağıda 19-cu paraqrafa baxın) ərizəçi İsrailə göndərildi.
II. 10 SENTYABR 2017-Cİ İL HADİSƏSİ
12. Ərizəçinin dediyinə görə 10 sentyabr 2017 -ci ildə təxminən gecə yarısı digər məhkumlardan təcrid olunduğu Kürdəxanı həbsxanasındakı kamerasında yuxuya gedərkən kameranın qapıları açılıb və o bir qrup maskalı adam tərəfindən hücuma məruz qalıb. Hücum edənlərdən biri onun əllərini və ayaqlarını tutub, digəri üzünə nəsə bir şey (yastıq və ya yorğan) atıb və üçüncüsü isə üstünə tullanaraq əlləri ilə onu boğmağa başlayıb. Bu hücum zamanı ərizəçi həm də döyülüb. Hücumdan qısa bir müddət sonra ərizəçi huşunu itirib. Təxminən iki gün reanimasiya şöbəsində qaldıqdan sonra onun şüuru (huşu) özünə gəlib. Onun səsi yox idi, dilini və üzünün sağ tərəfini hiss etmirdi, sağ ayağını və əlini hərəkət etdirməkdə çətinlik çəkirdi. Eyni zamanda eşitmə problemləri də var idi və ilk başda öz hərəkətlərini düzgün idarə edə bilmirdi.
13. Hökumətin hadisələrlə bağlı versiyasına görə ərizəçi 9 sentyabr 2017-ci ildə yetkinlik yaşına çatmamış uşağı ilə birlikdə həyat yoldaşının onu ziyarət etməsi üçün həbsxanaya gəlişini gözləyirdi. O, bu vaxt müəyyən sağlamlıq problemləri ilə əlaqədar olaraq tibb bölməsində saxlanılırdı. Lakin Bakıya gözlənilən səfər günü uşaq Gürcüstanın Tbilisi şəhərində ağır xəstələndi. Bundan sonra ərizəçi ziyarətin gözlənildiyi gün arvadı ilə iki dəfə telefon danışığından sonra bunu öyrəndi. Bundan sonra həbsxana işçiləri ərizəçinin depressiyaya düşdüyünü gördülər və buna görə də müdir ərizəçinin hər hansı bir zərərli hərəkətlərinin qarşısını almaq üçün onun daimi nəzarət altında olması barədə qərar verdi. Həbsxananın gözətçisi A.A. 10 sentyabr 2017-ci il tarixdə saat 10.05-də müşahidə etdi ki, ərizəçi öz kamerasının sanitar qovşağına getdi. A.A. Bu barədə öz müdiri Z.İ-ə məlumat verdi, öz nöbəsində Z.İ. isə A.A-ya ərizəçinin zənglərə müntəzəm olaraq cavab verib-verməyəcəyinə nəzarət etməyi tapşırdı. Təxminən üç dəqiqə sonra A.A. ərizəçiyə zəng vurdu və ərizəçi kameradakı sanitariya qurğusunda olduğunu bildirdi. A.A. ərizəçiyə ikinci dəfə zəng etdikdə ərizəçi cavab vermədi. Belə ki, təxminən saat 10.12 radələrində A.A. və Z.İ. otağa daxil oldu və ərizəçinin çiyin qayışından istifadə edərək divardakı dəsmal asqısına asılmış vəziyyətdə olduğunu gördü. Onlar dərhal ərizəçini ilgəkdən çıxarıb çarpayıya qoydular və süni tənəffüs aparmağa başladılar. Saat 10.42 və 11.35-də iki təcili tibbi yardım qrupu ərizəçiyə köməklik göstərdi və 1.05 -də ərizəçi tibb məntəqəsinə aparıldı.
14. Məhkəmədə mövcud olan Bakıdakı Mərkəzi Klinikanın 14 sentyabr 2017-ci il tarixli Azərbaycan və ingilis dillərində olan “Epikriz” adlı tibbi rəyə əsasən, ərizəçi 10 sentyabr 2017-ci ildə saat 13.05-də həbsxana həkiminin müşayiəti ilə həmin klinikaya gətirilib. Rəydən irəli gələrək ərizəçinin sağlamlıq vəziyyəti və müalicəsi aşağıdakı kimi xülasə edilə bilər.
15. Gələn zaman ərizəçi huşsuz vəziyyətdə idi və heç bir şikayətini ifadə edə bilmirdi. Lakin “ətrafdakı şəxslər” izah ediblər ki, səhər saatlarında həbsxana işçiləri onu kamerada “huşu itmiş və nəfəs darlığı” vəziyyətində aşkar ediblər. Ona dərhal ilkin tibbi yardım göstərilib və həyati funksiyaları bərpa olunub. Lakin onun şüuru tam bərpa olunmadığı və vəziyyəti stabilləşmədiyi üçün Mərkəzi Klinikaya aparılıb.
16. Mərkəzi Klinikaya daxil olarkən ərizəçi sedasyon (yuxulu) vəziyyətdə idi, nitqi aydın deyildi və onda psixomotor ajiotaj müşahidə edildi. Onun dayaq-hərəkət sistemində nəzərəçarpacaq dəyişikliklər yox idi. Boğazının ön səthində dairəvi qırmızı ləkə var idi və krepitasiya ilə nəfəsi sürətlənirdi. Boğazın növbəti KT müayinəsi zamanı hipoid sümüyünün sol hissəsində xətti qırılma olduğu müəyyən edildi.
17. Qəbul edildikdən dərhal sonra ərizəçi intubasiya edilməsi üçün reanimasiya bölməsinə yerləşdirilərək müvafiq aparata qoşulub. Gün ərzində onun ümumi vəziyyəti yarı ağır olub və ona sakitləşdiricilər verilib. Növbəti günün – 11 sentyabr 2017-ci ilin səhər saatlarında ərizəçinin ümumi vəziyyəti orta olub. O kortəbii lakin çətinliklə nəfəs almağa başladı. Sakitləşdiricilərin verilməsi dayandırıldı və ərizəçi suallara jestlərlə cavab verə bildi. O, danışmaqda çətinlik çəkirdi. O, psixiatr da daxil olmaqla bir neçə müayinələrdən keçdi. Həmin gün günorta saat 16:00-da ərizəçinin şüuru aydın idi və o, kortəbii nəfəs almağa davam etdi. Danışarkən disfoniya və tənəffüs darlığı var idi.
18. 12 sentyabr 2017-ci ildə ərizəçinin şüuru aydın idi və onun nəfəs alması qənaətbəxş idi. Ancaq udqunmaqda çətinlik çəkdiyi üçün venoz kateter vasitəsilə qidalanırdı. Növbəti gün, 13 sentyabr 2017-ci ildə disfoniya və udma çətinliyi hələ də mövcud idi, buna görə venoz kateter vasitəsilə qidalanma davam etdi. Bununla belə, ekstremitələrdə lokomotiv məhdudiyyəti müşahidə edilmirdi. Həkim R.C tərəfindən müayinə edilən ərizəçinin dilinin ön hissəsində “dişləmə ilə əlaqəli” bəzi ekimotik sahələr müşahidə edildi. Səs tellərində də problemlər müşahidə olunurdu.
19. 14 sentyabr 2017-ci ildə ərizəçi və onun qohumları “ümumi reanimasiya bölməsində (növbəti) müayinə və müalicədən qəti şəkildə imtina etdilər və İsrailə qayıtdılar.”
III. ÖLKƏDAXİLİ ARAŞDIRMA
20. Hökumətin bildirdiyinə görə 10 sentyabr 2017-ci il hadisəsindən sonra işin hallarını müəyyən etmək üçün dərhal rəsmi araşdırma aparılıb. Araşdırma Sabuncu Rayon Prokurorluğunun müstəntiqi tərəfindən aparılıb.
21. Hökumət Məhkəməyə istinad etdikləri araşdırma ilə bağlı bir neçə sənədləri – orijinal dildə və ingiliscə tərcümələri olan – təqdim etdi. Bu sənədləri aşağıdakı kimi xülasə etmək olar.
22. Sabuncu Rayon Prokurorluğunun böyük müstəntiqi tərəfindən hazırlanmış hadisə yerinə baxış keçirilməsi haqqında 10 sentyabr 2017-ci il tarixli Protokola əsasən, hadisə yerinə baxış həbsxana rəhbərliyinin ərizəçinin həbsxananın tibbi-sanitariya şöbəsində intihara cəhd etməsi barədə rəyi əsasında keçirilmişdir. Protokolda ərizəçinin kamerasının şöbənin ikinci mərtəbəsində yerləşdiyi qeyd olunub. Dəhlizin tavanına bağlı müşahidə kamerası var idi. Kameranın metal qapısı qapı gözlüyü və havalandırma dəliyi ilə təchiz edilmişdi. Kamerada bir neçə şəxsi əşyalar, yəni dəftər, qələm, boş zərflər və elektrik çaydanı olub. Həmçinin burada olan iki çarpayı və bütün kamera səliqəli idi, dağıntı və dava-dalaş əlamətləri yox idi. Sanitar qovşağ kameranın küncünə yerləşdirilmiş və kameranın qalan hissəsindən plastik qapı ilə ayrılmışdı. Sanitar qovşağının içərisində yerdən 1,90 m hündürlükdə divarda asılqan qarmaq yerləşirdi. Divar qarmağının sağında möhkəm bərkidilmiş mismar var idi ki, ondan da divar qarmağı (asılqan) kimi istifadə olunurdu. Həmin mismar metal idi və görünən hissəsinin uzunluğu 3 sm idi. Baxış zamanı baş nəzarətçi Z.İ. bildirdi ki, o, ərizəçini boynunda ilgəklə sözügedən mismardan asılmış vəziyyətdə tapıb. Baxış zamanı sanitar qovşağın giriş qapısı ilə qovşağın birləşdiyi yerdə bərk materialdan hazırlanmış kəmər aşkar edilib. Kəmərin uzunluğu 0,9 m idi və kəmərdə ilgək var idi. Həmçinin kəmərin qurtaracağında ilgəhdən sonra yerləşən iki halqa da var idi. Protokol belə nəticəyə gəlmişdi ki, “iş üçün əhəmiyyət kəsb edən hər hansı başqa əşya tapılmadı.” Protokola digər şeylərlə bərabər yerdə ilgəklə bərkidilmiş kəməri təsvir edən fotoşəkillərlə əlavə olunurdu.
23. Təcridxananın böyük nəzarətçi Z.İ-nin ifadəsini özündə əks etdirən və tarixi göstərilməyən protokola əsasən, hadisə baş verdiyi gün o, iki növbətçi gözətçi A.A. və T.A-nin işinə nəzarət etməkdən məsul idi. Saat təxminən 10.05 radələrində A.A Z.İ-ə ərizəçinin kameradaxilində sanitar qovşağa daxil olduğunu, Z.İ-nin isə A.A-ya ərizəçinin orada ləngiyəcəyi və ya zənglərə cavab verməyəcəyi halda ona məlumat verməsini tapşırdı. Saat 10.12 radələrində A.A Z.İ-yə məlumat verdi ki, ərizəçi zənglərə cavab vermədiyinə görə onlar dərhal kameraya daxil olublar. Onlar kameranın sanitar qovşağında ərizəçini çantasının kəməri ilə dəsmal asmaq üçün nəzərdə tutulmuş mismardan asılı halda tapıblar. O, huşsuz vəziyyətdə olub. Z.İ onu ayağa qaldırmağa başlayıb və o biri nəzarətçi isə kəmərin düyününü açıb. Z.İ. sonra ərizəçiyə süni tənəffüs verməyə başlayıb. Həbsxananın həkimləri də çağırıldı. Günorta vaxtlarında ərizəçi təcili yardım maşını ilə ixtisaslaşdırılmış xəstəxanaya aparıldı. Z.İ. ərizəçinin bu davranışını izah edə bilməyib. Bununla belə, ərizəçi ona iki gün əvvəl övladı xəstələndiyi üçün ona baş çəkə bilməyən həyat yoldaşı ilə danışdığını deyib. Ərizəçi bununla bağlı pis əhval-ruhiyyədə olub və buna görə də Z.İ. həbsxana rəhbərliyini məlumatlandırıb. Təcridxananın rəisi və rəis müavini və tibb bölməsinin rəisi 9 sentyabr 2017-ci ildə ərizəçi ilə danışıblar. Z.İ. həmçinin təsdiq etdi ki, ərizəçi əvvəl heç vaxt həbsxanada intihara cəhd etməyib.
24. Təcridxana gözətçisi T.A.-nın ifadəsini özündə əks etdirən tarixi göstəriləməyən protokola görə, o, hadisə baş verən gün A.A. ilə növbədə idi. Onların işinə Z.İ. nəzarət edirdi. Saat 10.05-dən bir neçə dəqiqə sonra A.A. kameradaxili sanitar qovşağına daxil olmuş ərizəçiyə zəng etsə də, ərizəçi cavab verməmişdir. Onlar dərhal Z.İ.-ə məlumat vermiş və kameraya daxil olmuşlar. Onlar ərizəçini çantasının kəməri ilə dəsmal asmaq üçün asılqandan asılmış vəziyyətdə tapıblar. Z.İ. ərizəçini qaldırarkən T.A. və A.A. kəmərdəki düyünü açmış və kəməri otaqda [bir yerdən] asıb. Onlar həmçinin ərizəçiyə süni nəfəs verib və onun üzünə su çiləyiblər. Daha sonra ərizəçiyə həkimlər tərəfindən tibbi yardım göstərilib və o, xəstəxanaya yerləşdirilib. T.A. ərizəçinin heç vaxt intihara cəhd etdiyini eşitməmişdir. Bununla belə, ərizəçi T.A.-ya ailəsi üçün narahat olduğunu və darıxdığını deyib. Hadisədən iki gün əvvəl ərizəçi uşağının xəstələndiyini öyrənmiş və bundan narahat olmuşdu. Bunla belə təcridxanada ona qayğı ilə yanaşılıb.
25. Təcridxana gözətçisi A.A-nın tarixi göstərilməyən ifadəsi təsdiqləyib ki, hadisə baş verən gün T.A. və Z.İ-nin nəzarəti altında növbətçi olub. Ərizəçinin saat 10.05 radələrində kameradaxili sanitar qovşağına daxil olduğunu gördükdən sonra A.A. məsələ ilə bağlı ərizəçinin orada ləngiyəcəyi təqdirdə ona məlumat verməyi tapşırmış Z.İ.-yə məlumat verib. Bir neçə dəqiqə sonra A.A. ərizəçiyə zəng etdi və o cavab verdi. Lakin biraz sonra A.A. yenidən ərizəçiyə zəng vurub lakin cavab ala bilməyib. A.A. buna görə də məsələni Z.İ. xəbər verib və onlar kameraya daxil olublar. Onlar ərizəçinin çantasının kəməri ilə dəsmal asmaq üçün mismardan asıldığını görüblər. Z.İ. dərhal ərizəçini qaldırmağa başlayıb, A.A. və T.A. kəmərdəki düyünü açıblar. Onlar daha sonra ərizəçini yerə qoyub süni nəfəs veriblər. Onlar həmçinin ərizəçinin üzünə su çiləyiblər. Bundan sonra tibbi xidmət müdaxilə edib və ərizəçi ixtisaslaşdırılmış xəstəxanaya yerləşdirilib. A.A. ərizəçinin həbsxanada nə vaxtsa intihara cəhd edə biləcəyi barədə məlumatı yox idi. Ərizəçi onlara yalnız ailəsi üçün necə darıxdığını söyləmişdi. A.A. eşitmişdi ki, hadisədən bir və ya iki gün əvvəl ərizəçinin uşağı xəstələnib, ona görə də ərizəçi bundan narahat olmuşdu.
26. Müstəntiqin 4 oktyabr 2017-ci il tarixli qərari ilə hadisə ilə bağlı cinayət işinin başlanmasını rədd edib. Müstəntiq öz qərarında hadisə yerinə baxış keçirilməsi haqqında Protokola, şahidlərin ifadələrinə (Z.İ., təcridxananın tibb-sanitariya şöbəsinin rəisi və həkimi, habelə 2 nəfər həkim köməkçisinin, təcridxana nəzarətçiləri T.Ə. və AA) və təcridxana materiallarındakı sənədlərə istinad edib. O, həmçinin – əlavə dəqiqləşdirmədən – “[ərizəçi] ilə bağlı 11 sentyabr 2019-cu il tarixində verilmiş tibbi epikrizə” istinad etdi.
27. Bu sübut əsasında müstəntiq müəyyən etdi ki, ərizəçi təcridxanada intihara cəhd edib və bununla bağlı cinayət məsuliyyətinin tərkibi mövcud deyil. Müstəntiq onu da qeyd etdi ki, 2017-ci il sentyabrın 8-də ərizəçi həyat yoldaşı ilə danışıb və övladının ona baş çəkmək üçün Azərbaycana səfər edərkən xəstələndiyini öyrənib. Uşağın hərarəti qalxıb və xəstəxanaya yerləşdirilib. Ərizəçi ailəsi üçün darıxmışdı və əhvalı pis idi.
28. Müstəntiqin qərarında göstərilirdi ki, o, ərizəçiyə təqdim edilməli, ondan müvafiq prokurora və ya məhkəməyə şikayət etmək hüququ izah edilməlidir. Məhkəmədə isə qərarın ərizəçiyə çatdırılması üçün atılan addımlar barədə hər hansı bir əlamət və ya sübut yoxdur.
IV. İŞLƏ BAĞLI DİGƏR HADİSƏLƏR
A. Ərizəçinin tibbi müayinələri və ekspertin sübutu
1. Ərizəçinin İsraildə tibbi müayinəsi
29. Ərizəçi 14 sentyabr 2017-ci ildə İsrailə gəldikdən sonra (bax: yuxarıda 19-cu bənd) Təl-Əvivdəki Chaim Sheba Tibb Mərkəzinə yerləşdirildi və orada fiziki və psixiatrik müayinədən keçdi.
30. Chaim Sheba Tibb Mərkəzinin 14 sentyabr 2017-ci il tarixli buraxılış məktubuna əsasən, boğulma cəhdinin əlamətləri var idi. Lakin bunun intihara cəhd, yoxsa zorakı hücum olduğu bəlli olmadığından psixiatrik ekspertiza tələb olundu.
31. Həmin gün psixiatrik müayinənin rəyində qeyd olunurdu ki, ərizəçidə görünən boğulma əlamətləri və çoxsaylı qançırlar var. Psixiatrik müsahibə zamanı ərizəçi hər hansı intihar fikrini rədd etdi və həbsxanada kiminsə onu öldürməyə cəhd etdiyini iddia etdi. Psixiatrın təəssüratı ondan ibarət idi ki, heç bir psixoz və ya təhlükəlilik və ya affektiv pozğunluqlara dair sübutlar yoxdur. Bununla belə ərizəçiyə kəskin stress pozğunluğu diaqnozu qoyuldu.
32. Növbəti bir neçə gün ərzində ərizəçi İsraildə əlavə tibbi müayinələrdən keçdi.
33. 17 sentyabr 2017-ci il tarixli tibbi rəyə əsasən, ərizəçi Azərbaycanda təcridxanada asılaraq boğulmaya məruz qalmaqdan şikayət edib. Nevroloji müayinə müəyyən etdi ki, ərizəçi sağ qolunu qaldıra bilməmək istisna olmaqla, nitq və udqunma funksiyalarını və fiziki gücünü bərpa edib. Onun sağ çiyin nahiyəsində hematoma əlamətləri ilə deşik izi var idi. Onun sağ və sol qollarının ön hissələrində də hematoma var idi.
34. Rambam Tibb Kampusu tərəfindən verilmiş 25 sentyabr 2017-ci il tarixli “qəbulun qısa xülasəsi” adlı tibbi rəydə qeyd olunur ki, ərizəçi 10 sentyabr 2017-ci ildə Azərbaycanda təcridxanada olan digər məhbusların onu kəndirlə boğmağa cəhd etdiyini iddia edib. O, reanimasiya şöbəsinə yerləşdirilib və yalnız 13 sentyabr 2017-ci ildə kortəbii nəfəs almağa başlayıb. Həmin tarixdən etibarən o, danışmaqda çətinlik çəkir və çətinliklə yeyib-içirdi. “Qəbulun qısa xülasəsi” hesabatında ərizəçinin boğazının dərisində boğulma əlamətlərini aşkar edən 18 sentyabr 2017-ci il tarixli tibbi müayinəyə istinad edirdi. Bu əlamətlər təkrar müayinədə artıq görünmürdü. Xülasə, “qəbulun xülasəsi” hesabatı “xəstənin iki həftə əvvəl boğazından küt travma aldığını” ortaya çıxartdı.
2. Ərizəçi tərəfindən təqdim edilən tibbi ekspert rəyləri
35. Ərizəçi aldığı xəsarətlərlə bağlı iki tibbi ekspertiza rəyi sifariş etmişdi. Bununla əlaqədar olaraq, tibbi rəylər üçün o, Azərbaycanda və İsraildə müalicəsi ilə bağlı mövcud sənədləri və mübahisəli insident zamanı aldığı xəsarətləri əks etdirən bir sıra fotoşəkilləri təqdim etmişdi. Məhkəmədə də mövcud olan bu fotoşəkillər ərizəçinin üzündə, burnunun ucunda, ehtimal ki, bədənin digər yuxarı hissələrində, sol qolun daxilində və sağ əlindəki qançırları və kontuziyaları göstərir.
36. Rus həkimlərindən ibarət qrup tərəfindən hazırlanan və tarixi göstərilməyən rəyə görə, ərizəçi özünü asma ilə intihara cəhd etməmişdir çünki, asılmanın bir çox əlamətləri – onurğa sümüyünün olmaması, kəllə sümüyündə sınıq, müxtəlif xarakterik qanaxmalar, qusma, sidik və bağırsaq tutmaması mövcud deyildi. Rəyə görə, naməlum şəxslərin tərəfindən intihara cəhd imitasiyası, yəni ərizəçinin boğulması və ardından asılma simulyasiyası olub.
37. Xorvatiyadan olan məhkəmə eksperti tərəfindən 28 fevral 2018-ci il tarixli rəyinə əsasən, ərizəçi üzündən, bədənindən və əllərindən bir sıra küt xəsarətlər alıb. Bu xəsarətlər tibbi qeydlərdə qeyd edilməzdən bir neçə gün əvvəl və mövcud fotoşəkillər çəkilməzdən bir neçə gün əvvəl baş verib. Bu küt qüvvə ilə xəsarətlər üçüncü şəxslər tərəfindən verilmişdi. Bundan əlavə, ərizəçidə boğulma (əllə boğulma) nəticəsində hiyoid sümüyünün sınığı, qırtlaqın şişməsi və dilin ön hissəsində ağız boşluğuna ekimotik qanaxma, habelə dişin yumşaq toxumalarının zədələnməsi nəticəsində zəif səs və udma çətinliyi baş vermişdi. Bu növ boğulma üçüncü şəxs(lər) tərəfindən törədilib. Bu, adam öldürməyə cəhd kimi qiymətləndiriləcək. Ərizəçinin aldığı xəsarətlərin hamısı intihara cəhdin nəticəsi ola bilməzdi.
38. Məhkəmə-tibb eksperti daha sonra həbsxanadan tibbi sənədlərin və ərizəçini öz kamerasında tapan həbsxana əməkdaşlarından onun necə və dəqiq harada tapıldığı barədə rəyin tələb edilməsini tövsiyə etdi. Ekspert həmçinin Mərkəzi Klinikanın ilk tibbi sənədlərində hər hansı xəsarətin təsvir edilməməsinin və hətta qeyd edilməməsinin necə mümkün ola biləcəyini aydınlaşdırmağı tövsiyə etdi. Çünki sonradan Chaim Sheba Tibb Mərkəzi tərəfindən hazırlanmış aşağıdakı sənədlərdə (heç bir təsvir olmadan) boğulma əlamətləri və çoxsaylı xəsarətlər və qançırlar qeydə alınıb.
3. Hökumət tərəfindən təqdim olunan tibbi ekspert rəyi
39. Hazırkı iş barədə hökumətə məlumat verildikdən sonra onlar Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyinin Məhkəmə-Tibbi Ekspertiza və Patoloji Anatomiya Elmi-Təcrübi və Tədris Birliyinə ekspert rəyi təyin etmişlər.
40. 19 aprel 2019-cu il tarixində ekspertlər qrupu tərəfindən rəy hazırlandı. Belə görünür ki, ekspertlərin ixtiyarında sözügedən insidentlə bağlı müxtəlif tibbi və digər qeydlər və hesabatlar, o cümlədən Məhkəmədə mövcud olan bəzi sənədlər var (yuxarıda 14-19, 30-34 və 36-cı paraqraflara bax).
41. Ekspert rəyinin nəticələri aşağıdakı kimi ümumiləşdirilə bilər. Müvafiq hallarda ekspertlərin rəylərində istinad etdiyi sənədlərə istinad edilib.
42. Həbsxananın həkim qrupunun ilk müdaxilə hesabatına əsasən, kameraya gəldikdən sonra onlar ərizəçini yerdə və həbsxana nəzarətçilərinin ona süni tənəffüs apararkən görüblər. Həkimlər briqadası dərhal ürək masajı, ağızdan aya və ağızdan buruna reanimasiya, eləcə də müxtəlif iynələrin vurulması ilə əhatə olunan hərtərəfli ilk tibbi yardım göstərib. Ərizəçinin boynunda görünən boğulma izi var idi. Böyük miqdarda sidik ifrazı da aşkar edilmişdir.
43. 10 sentyabr 2017-ci il tarixli “izahında” böyük nəzarətçi Z.İ. bildirdi ki, saat 10.15 radələrində o, ərizəçinin kamerasının göz dəliyindən baxıb və ərizəçinin orada olmadığını görüb. Z.İ. buna görə kameraya daxil olmuş və kameradaxili sanitar qovşağının qapısını açmış, orada o, ərizəçini çantasının kəməri ilə özünü divar qarmağına asaraq intihara cəhd etdiyini görmüşdü. Z.İ. Bu barədə dərhal öz rəhbərliyinə məlumat vermiş və digər növbətçi mühafizəçiləri çağırmışdı. Onlar birlikdə ərizəçinin intiharının qarşısını almış və bundan sonra işi həkim briqadası öz üzərinə götürmüşdü.
44. 10 sentyabr 2017-ci il tarixli “izahında” həbsxana gözətçisi T.A. bildirib ki, saat 10.15 radələrində Z.İ. onu ərizəçinin kamerasına gəlməyə çağırmışdı. O (T.A.) oraya çatan kimi ərizəçinin çantasının kəməri ilə özünü divar qarmağına asaraq intihara cəhd etdiyini görmüşdü. Z.İ ilə birlikdə onlar ərizəçinin intiharına mane olmuşdular və bundan sonra tibbi briqada işi öz üzərinə götürmüşdü.
45. 10 sentyabr 2017-ci il tarixli “izahında” həbsxana gözətçisi A.A. bildirib ki, saat 10.15 radələrində Z.İ-yə ərizəçinin kamerasına gəlmək üçün ona zəng edib. A.A. kameraya daxil olduqda o, ərizəçini kamerada olan sanitar qovşağında çantasının kəməri ilə özünü divar qarmağından asdığını görüb. Z.İ ilə birlikdə onlar ərizəçinin intiharına mane olmuşdular və bundan sonra tibbi briqada işi öz üzərinə götürmüşdü.
46. 10 sentyabr 2017-ci il tarixli “izahatında” da növbə rəisinin köməkçisi A.İ. bildirib ki, saat 10.15 radələrində Z.İ. ona daxili telefon xətti ilə məlumat vermişdi ki, ərizəçi özünü çantasının kəməri ilə divar qarmağından asaraq intihara cəhd edib. A.İ. sonra ərizəçiyə tibbi müdaxilə etməyi öz üzərinə götürən həkim briqadasına məlumat vermişdi. A.İ. həmçinin ərizəçinin təhlükəsizliyinin həbsxana gözətçiləri tərəfindən tam təmin olunduğunu təsdiq etdi.
47. Cəzaçəkmə müəssisəsinin 11 sentyabr 2017-ci il tarixli psixiatriya rəyinə əsasən, ərizəçinin özünə xəsarət yetirməsinə səbəb onun ailəsinin xaricdə yaşaması, övladının xəstəxanada olması və şəxsiyyətlərarası münasibətlər sferasında münaqişənin yaranmasıdır. Bu psixiatrik rəyin ərizəçi ilə aparılan söhbətlərə və müşahidələrə əsaslandığı iddia edilir.
48. Ekspertiza rəyi həmçinin ərizəçinin aldığı müxtəlif xəsarətləri əks etdirən səkkiz fotoşəkilə istinad etdi. Üç fotoşəkilin 10 sentyabr 2017-ci ildə Mərkəzi Klinikada, digər fotoşəkillərin isə başqa yerdə, ehtimal ki, İsraildə çəkildiyi bildirilir. Ekspertlərin fikrincə, iki qrup fotoşəkil müqayisə edilərkən ərizəçinin boynunda olan izlərin görünüşü fərqli olub. Mütəxəssislər İsraildə çəkilmiş fotoşəkillərdə əks olunan izləri artefakt hesab ediblər.
49. Ekspertlər həmçinin ərizəçinin aldığı xəsarətlərin dinamikası ilə bağlı alternativ nəticələrə işarə edərək, rus həkimləri tərəfindən təqdim edilmiş ekspert rəyinin nəticələrinə də etiraz etdilər (yuxarıda 36-cı paraqrafa baxın). Xüsəsən onlar hesab etdilər ki, ilkin tibbi rəydəki bəzi əlamətlər məsələn, ekspertlərin fikrincə, ərizəçidə sidik və bağırsaq tutmama olduğunu göstərən məlumatlar asılaraq intihara cəhdi təsdiqləyir. Bundan başqa, tibbi rəylər asma hallarında tez-tez müşahidə olunan dilin xəsarətini qeyd almışdı. Ərizəçinin qollarında görünən xəsarətlər ilk yardımın göstərilməsi zamanı venadaxili inyeksiyaların edildiyi zaman, bəzi digər xəsarətlər isə qıcolmalar nəticəsində asılma və divara çırpılma zamanı baş verə bilərdi.
50. Yekun olaraq ekspertlər müəyyən etdilər ki, 10 sentyabr 2017-ci il tarixində saat 10.15 radələrində ərizəçi özünü kameradaxili sanitar qovşağında divar asılqanından asıb, lakin həbsxana nəzarətçilərinin sayıqlığı sayəsində xilas edilib. Bununla əlaqədar olaraq, ekspertlər müxtəlif tibbi sənədlərdə qeyd olunan hadisələrlə bağlı ərizəçinin qeydlərindəki uyğunsuzluqları da qeyd ediblər. Lakin onlar hesab edirdilər ki, bu, asılma zamanı baş verən amneziya (yaddaşın bir hissəsinin itirilməsi) nəticəsində yaranan konfabulyasiyadır.
B. Ərizəçinin Azərbaycan hakimiyyət orqanlarına şikayətləri
51. 1 fevral 2018-ci ildə ərizəçi Azərbaycan Baş Prokurorunun müavininə elektron məktub göndərərək ona qarşı adam öldürməyə cəhd hesab etdiyi 10 sentyabr 2017-ci il hadisəsi ilə bağlı aparılan istintaq barədə məlumat tələb etdi. O, həmçinin izah etdi ki, Azərbaycanda dərc olunmuş arzuolunmaz şəxslər siyahısında olduğuna görə ölkəyə girişi qadağan edildiyi üçün şikayətlərini təqib etmək məqsədi ilə Azərbaycana gedə bilməyib.
52. Ərizəçinin sözlərinə görə, cavab almadığı üçün 17 fevral 2018-ci il tarixində o, Azərbaycan Baş Prokurorunun müavininə məktub göndərərək ona qarşı qəsdən adam öldürməyə cəhdlə bağlı istintaqın gedişi barədə məlumat istəyib (ərizəçi məktubunda hadisəni yuxarıdakı 12-ci bənddə qeyd edildiyi kimi təsvir edib). Ərizəçi məktubunda vurğulayıb ki, adam öldürməyə cəhdlə bağlı iddialarını o, 15 sentyabr 2017-ci ildə bir sıra Rusiya, İsrail, Ermənistan, Ukrayna, Böyük Britaniya və Amerika KİV-lərinə verdiyi müsahibələrində səsləndirib.
53. Ərizəçi izah etdi ki, onun Azərbaycan Baş Prokurorunun müavininə məktubu səfər zamanı olduğu Latviyadan göndərilib. Bununla əlaqədar olaraq, ərizəçi 17 fevral 2018-ci il tarixində Azərbaycan Respublikasının Baş Prokurorluğuna göndəriş göndərildiyini göstərən Latviya poçtunun poçt göndərişini təqdim etmişdir. Ərizəçi eyni göndərişin təyinat yerinə 28 fevral 2018-ci ildə çatdırıldığını göstərən poçt göndərişi hesabatını da təqdim etdi. Lakin o, şikayətlərinə heç vaxt cavab almayıb.
54. Hökumətin fikrincə, Baş Prokurorluq ərizəçinin məktubunu almayıb. Hazırkı iş barədə hökumətə bildiriş verildikdən sonra Baş Prokurorluq məsələ ilə bağlı daxili araşdırma aparılmasına göstəriş verib.
55. 26 aprel 2019-cu il tarixində Azərbaycanın Nəqliyyat, Rabitə və Yüksək Texnologiyalar Nazirliyi Baş Prokurorluğa məlumat verib ki, poçtalyon məktubu naməlum şəraitdə itirib və bu səbəbdən məktub təyinat yerinə çatdırılmayıb. Bu hesabata poçtalyonun səhhətində ciddi problemlər (dəqiqləşdirilməmiş) və böyük iş yükü səbəbindən müvafiq vaxtda öz vəzifələrini lazımi qaydada yerinə yetirə bilmədiyini izah edən açıqlaması əlavə olunub. O məktubu hansı şəraitdə itirdiyini xatırlaya bilməyib və təhvil-təslim aktında alıcının imzasının olmaması bunu sübut edib. Poçtalyonun dediklərini müvafiq poçt şöbəsinin rəis müavininin açıqlaması da təsdiqləyib.
V. DİGƏR MÜVAFİQ FAKTLAR
56. Ərizəçi Məhkəməyə aşağıdakı telefon danışıqlarının səs yazılarının olduğu iddia edilən iki CD təqdim etdi:
– 8 sentyabr 2017-ci ildə ərizəçi (həbsxanadan) ilə həyat yoldaşı arasında. Ərizəçinin arvadı ərizəçiyə bildirdi ki, qızları xəstə olduğu üçün həbsxanada ona baş çəkə bilməyəcək. Onlar həmçinin ərizəçinin Azərbaycandan gözlənilən köçürülməsini və bunun ayın sonuna qədər baş verə biləcəyini müzakirə etdilər;
– 11 sentyabr 2017-ci ildə ərizəçinin həyat yoldaşı ilə həbsxana işçiləri arasında. Söhbətdə ərizəçinin həyat yoldaşı qeyd etdi ki, həmin gün səhər tezdən ərizəçinin azadlığa buraxılması haqqında “sərəncam” imzalanıb. O, ərizəçi ilə danışmaqda israr etdi, lakin həbsxana gözətçisi bunun hazırda mümkün olmadığını dedi və onu əmin etdi ki, ərizəçi yaxşıdır.
57. Ərizəçi həmçinin Məhkəməyə İsrail Xarici İşlər Nazirliyinin Qlobal Konsulluq Xidməti tərəfindən verilmiş 13 fevral 2019-cu il tarixli sənədin təsdiq edilmiş ingilis dilinə tərcüməsini təqdim edib. Bu məktubda ərizəçiyə məlumat verilirdi ki, İsrail hakimiyyət orqanları Azərbaycan hakimiyyət orqanlarından mesajlar alıb ki, onlar KİV-də ərizəçiyə aid edilən müxtəlif nəşrlərə cavab olaraq Azərbaycan hakimiyyəti bütün bundan irəli gələn nəticələrə görə ona qarşı cinayət işini təzələmək niyyətindədir.
ƏLAQƏLİ HÜQUQİ ÇƏRÇİVƏ
58. Cinayət Məcəlləsinin 318.2-ci maddəsi, inter alia, Azərbaycan Respublikasının Dövlət sərhədinin sərhəd buraxılış məntəqələrindən kənarda keçilməsini qadağan edir. Digər müvafiq daxili qanunlar Mustafayev Azərbaycana qarşı, 47095/09, § 38, 4 may 2017-ci il qərarında ümumiləşdirilmişdir. .
HÜQUQ
I. İLKİN MƏSƏLƏ
59. Hökumət bildirdi ki, ərizəçi Məhkəmə qarşısında lazımi şəkildə təmsil olunmayıb. Onların fikrincə, ərizəçi ilə onun nümayəndələri arasında əlaqə formal xarakter daşıyırdı və ərizəçinin prosesdən xəbərdar olmasına imkan vermirdi. Bu, ərizəçinin Məhkəmədəki hazırkı proseslərin gedişi ilə bağlı yazdığı bəzi yanlış təsəvvür edilən Facebook yazılarından aydın görünürdü.
60. Ərizəçi israr etdi ki, o, Məhkəmədəki nümayəndələrinə lazımi qaydada etibarnamə verib və onlarla daim əlaqə saxlayıb. Bu, onun Məhkəmədə olan işin müxtəlif aspektlərini izah edən bir sıra əlyazma ifadələrini onlara təqdim etməsindən aydın görünürdü. Ərizəçi həmçinin Facebook yazılarının onun Facebook hesabında dərc edilməsini inkar etdi (aşağıda 69-cu paraqrafa bax).
61. Məhkəmə təkrar edir ki, ərizəçinin nümayəndəsi yalnız etibarnamə və ya yazılı səlahiyyət təqdim etməməlidir (Məhkəmə Reqlamentinin 45-ci Qaydasının 3-cü bəndi), həm də ərizəçi ilə onun nümayəndəsi arasında əlaqənin bütün məhkəmə prosesi müddəti ərzində saxlanması vacibdir. (bax: VM və Digərləri Belçikaya qarşı (siyahıdan çıxarılan) [BP], № 60125/11, § 35, 17 noyabr 2016-cı il).
62. Hazırkı işdə ərizəçi xanım Moskalenkoya və xanım Maralyana verilmiş yazılı etibarnamə əsasında Məhkəmə qarşısında təmsil olunur. Tərəflər arasında mübahisə doğurmur ki, məhkəmə prosesi zamanı nümayəndələr də ərizəçinin verdiyi bir sıra yazılı izahatlara istinad edib Məhkəməyə təqdim ediblər. Buna görə də, iş materiallarında nümayəndələrin ərizəçi ilə davamlı əlaqə saxlamasına şübhə yarada biləcək heç nə yoxdur. Bu nəticə Hökumətin ərizəçinin iddia edilən Facebook yazıları ilə bağlı arqumentləri tərəfindən şübhə altına alınmır. Bu, Məhkəmənin Hökumətin fərdi müraciət hüququndan sui-istifadə ilə bağlı etirazı kontekstində aşağıda baxacağı məsələdir (aşağıda 79-cu paraqrafa bax).
63. Yuxarıdakıları nəzərə alaraq, Məhkəmə Hökumətin etirazını rədd edir.
II. KONVENSİYANIN 2-Cİ MADDƏSİNİN İDDİA EDİLƏN POZUNTUSU
64. Ərizəçi həbsxanada onun həyatına sui-qəsddən və yerli hakimiyyət orqanlarının işin hallarını araşdırmamasından şikayət etdi.
65. Ərizəçi Konvensiyanın aşağıdakıları nəzərdə tutuan 2-ci maddəsinə istinad etdi:
“1. Hər kəsin yaşamaq hüququ qanunla qorunur. Heç kəs, … həyatından məhrum edilə bilməz.
2. Həyatdan məhrumetmə, aşağıdakı məqsədlər üçün güc tətbiqində mütləq zərurətin nəticəsi olduqda, bu maddənin pozulması hesab edilmir:
(a) istənilən şəxsin hüquqa zidd zorakılıqdan qorunması üçün;
(b) qanuni həbsi həyata keçirmək və ya qanuni əsaslarla həbsdə olan şəxsin qaçmasının qarşısını almaq üçün;
(c) qanunamüvafiqolaraqiğtişaşvəyaqiyamınyatırılması üçün.”
A. Qəbuledilənlik
1. Tərəflərin arqumentləri
(a) Hökümət
66. Hökumət bildirdi ki, ərizəçi müstəntiqin 10 sentyabr 2017-ci il hadisəsi ilə bağlı cinayət işinin başlanmaması barədə qərarına dair daxili hüquqi müdafiə vasitələrini tükəndirməyib, halbuki bu qərar məhkəmədə mübahisələndirilə bilərdi. Onlar vurğulayıblar ki, bu qərar qəbul edilən zaman ərizəçi artıq Azərbaycanı tərk edib və onun yeri Azərbaycan hakimiyyətinə məlum deyildi. Bununla belə, ərizəçi bu qərarı hakimiyyət orqanlarından tələb edə bilərdi. Bununla əlaqədar olaraq, ərizəçinin Latviyadan Baş Prokurorluğa göndərildiyi iddia edilən məktubuna münasibətdə Hökumət iddia etdi ki, bu məktubun heç vaxt təyinat yerinə çatmadığı müəyyən edilib. Bundan əlavə, ərizəçinin hazırda Məhkəməyə təqdim etdiyi məktubun əslində Latviyadan göndərilməsinə dair heç bir sübut yox idi. Hökumət daha sonra vurğuladı ki, ərizəçi məktubda qaytarılma ünvanını göstərməyib, ona görə də Azərbaycan hakimiyyətinin onunla əlaqə saxlaması mümkün olmayacaqdı. Hökumət həmçinin iddia etdi ki, məktubun tarixi göstərilməyib və dövlət orqanlarına müraciət etmək üçün birdəfəlik cəhd daxili hüquqi müdafiə vasitələrini tükəndirmək üçün lazımi səy göstərmə tələbini təmin edə bilməz.
67. Hökumət iddia etdi ki, ərizəçi bir neçə səbəbə görə fərdi müraciət hüququndan sui-istifadə edib. Xüsusilə, o, Facebook-da hökumət nümayəndəsinə qarşı aşağılayıcı və olduqca təhqiramiz ifadələr işlədib. Ərizəçinin Məhkəməyə təqdim etdiyi bir qrup rusiyalı həkimin təqdim etdiyi tibbi ekspert rəyi etibarsız idi və rəyi hazırlayan həkimlər ekspert deyil, sadəcə olaraq pediatriya üzrə ixtisaslaşmış həkimlər idi. Ərizəçi eyni zamanda həm rusiyalı həkimləri, həm də Xorvatiya məhkəmə-tibbi ekspertini onlara müvafiq məlumatları təqdim etməməklə yanıltmışdı. Ərizəçi Azərbaycan Prezidentinə göndərdiyi məktubları yazmadığını iddia edərək Məhkəməni çaşdırmağa çalışıb. Bununla belə, Hökumət onun məktubları yazdığına dair əl yazısı üzrə ekspert rəyi əldə etmişdi. Bundan əlavə, ərizəçi Məhkəmə qarşısında yanıldıcı olan müxtəlif digər arqumentlər irəli sürmüşdü. O, İsrail hakimiyyət orqanlarından aldığı məktubun düzgün tərcüməsini təqdim etməmişdi. Onun Məhkəməyə təqdim etdiyi telefon danışığının audioyazılarında həmin danışıqların baş verdiyi tarix və vaxta dair heç bir istinad yoxdur və buna görə də sübut kimi qəbuledilən deyil.
(b) Ərizəçi
68. Ərizəçi vurğuladı ki, müstəntiqin 10 sentyabr 2017-ci il hadisəsi ilə bağlı cinayət işinin başlanmaması barədə qərarı ona heç vaxt təqdim edilməyib. Lakin Azərbaycan hakimiyyəti onun İsraildəki ünvanından xəbərdar idi. İstənilən halda bu qərarı ona elektron şəkildə göndərə bilərdilər. Ərizəçi daha sonra qeyd etdi ki, o, şikayətlərini ilk dəfə 2018-ci il fevralın 1-də e-poçt vasitəsilə Baş Prokurorluğa verib. Lakin cavab almadığı üçün o, 17 fevral 2018-ci ildə həmin vaxt səfərdə olduğu Latviyadan poçt vasitəsilə məktub göndərib. Beləliklə, itirilmiş olduğu iddia edilən ikinci məktubla bağlı Hökumətin arqumentləri 1 fevral 2018-ci il tarixində göndərilən e-poçta münasibətdə aid edilə bilməz. Bundan əlavə ərizəçi Azərbaycanda effektiv müdafiə vasitələrinin olmadığını iddia etdi. Xüsusilə, İsrail hakimiyyət orqanlarının verdiyi məlumata görə (yuxarıda 57-ci paraqrafa bax) onun Azərbaycana qayıtması mümkün görünmürdü. O, həmçinin iddia etdi ki, Azərbaycanda arzuolunmaz şəxslər siyahısında olması ilə bağlı Baş Prokurorluğa izahat verib. Üstəlik o, Ermənistanın himayədarı və “erməni casusu” kimi qəbul edilirdi və buna görə də onun edə biləcəyi hər hansı şikayətin uğur qazanma şansı yox idi.
69. Ərizəçi bildirdi ki, o, bütün müvafiq faktları Məhkəməyə lazımi qaydada təqdim edib və onun şərəf və ləyaqətinə qarşı təhqiredici bəyanatlar verən və Məhkəməni çaşdırmağa cəhd edən Hökumət olub. O, təhqiredici ifadələrin edildiyi Facebook hesabının ona aid olmadığını iddia edib. Orada onun təhsili, yaşayış yeri və digər şəxsi məlumatları ilə bağlı yanlış məlumatlar var idi. Bununla əlaqədar olaraq, ərizəçi onu gözdən salmağa çalışan Azərbaycan mediasının və siyasətçilərinin hədəfinə çevrildiyini irəli sürdü. Ərizəçi israr etdi ki, əlində olan bütün materialları tibbi ekspertlərə təqdim edib. O, ekspertiza rəyini verən rusiyalı həkimlərin təcrübəli həkim olduqlarını və beləliklə də ekspert kimi vəsiqə qazandıqlarını, pediatriyanın isə onların əlavə ixtisası olduğunu vurğulayıb. Ərizəçi daha sonra iddia etdi ki, qeydə alınmış telefon danışıqlarının birində arvadı həmin gün ərizəçinin əfv edildiyi faktına istinad edib. Beləliklə, səs qeydinin tarixi müəyyən edilə bilər. İsrail hakimiyyətinin sənədinə gəldikdə, ərizəçi onun ingilis dilinə təsdiq edilmiş tərcüməsini təqdim etdiyini qeyd etdi. Ərizəçi daha sonra təkid etdi ki, o, 11 və 13 sentyabr 2017-ci il tarixli məktubları Azərbaycan Prezidentinə yazmamışdır, çünki o vaxtkı səhhətinin vəziyyətini nəzərə alaraq bu, mümkün deyildi. O, həmçinin qeyd edib ki, əlyazma ekspertizasının rəyi birtərəfli olduğu üçün qəbul edilə bilməz.
2. Məhkəmənin qiymələndirməsi
(a) Konvensiyanın 2 -ci maddəsinin tətbiqi
70. Hazırkı işin hallarına 2-ci maddənin tətbiqi tərəflər tərəfindən mübahisələndirilməyib. Bununla belə, bu, Məhkəmənin yurisdiksiyasına aid olan və Məhkəmənin öz təşəbbüsü ilə qərar verməli olduğu məsələ olduğundan (bax, məsələn, Jeanty Belçikaya qarşı, № 82284/17, § 58, 31 mart 2020-ci il), o aşağıdakıları qeyd etməyi məqsədəuyğun hesab edir.
71. Məhkəmənin presedent hüququna əsasən, Konvensiyanın 2-ci maddəsinin müdafiəsi təkcə zorakılıq aktları nəticəsində qurbanın ölümü halında tətbiq edilmir. 2-ci maddə, həmçinin, aidiyyəti şəxsin öz təbiətinə görə həyatını real və qaçılmaz riskə atan, ictimai və ya özəl fəaliyyət və ya davranışın qurbanı olduğu, hansı ki, son nəticədə sağ qalsa da həyati təhlükəli görünən xəsarətlərə məruz qaldığı hallarda qüvvəyə minir (bax, ən yeni, Tërşana Albaniyaya qarşı, № 48756/14, § 132, 4 avqust 2020-ci il, əlavə istinadlarla).72. Hazırkı işdə Məhkəməyə təqdim olunan tibbi və digər sübutlar, 10 sentyabr 2017 -ci il hadisəsi nəticəsində ərizəçinin həyatının ciddi və qaçılmaz bir risk altında olduğunu və təcili tibbi müdaxilə nəticəsində sağ qaldığını göstərir. Vəziyyəti hadisədən bir neçə gün sonra kritik olaraq qaldı və venoz kateter vasitəsilə reanimasiya və qidalanma daxil olmaqla daimi tibbi müalicə tələb olundu (yuxarıdakı 15-18-ci paraqraflara baxın).
73. Beləliklə, Məhkəmə bu məqamda işin halları ilə bağlı tərəflərin müxtəlif mülahizələrini bir kənara qoyaraq, ərizəçinin son nəticədə sağ qalmasına baxmayaraq, 2-ci maddənin tətbiq oluna biləcəyi qənaətinə gəlinir.
(b) Daxili vasitələrin tükənməsi
74. Daxili hüquqi müdafiə vasitələrinin tükənməsinə dair ümumi prinsiplər Vuçkoviç və başqaları Serbiyaya qarşı ((ilkin etiraz) [BP], № 17153/11 və digər 29, §§ 69-77, 25 mart 2014-cü il) işində müəyyən edilmişdir.
75. Məhkəmə qeyd edir ki, Sabuncu Rayon Prokurorluğunun müstəntiqinin 10 sentyabr 2017-ci il tarixli hadisə ilə bağlı cinayət işinin başlanmaması barədə qərarının (yuxarıda 28-ci paraqrafa bax) ərizəçiyə təqdim edilməməsi ilə bağlı tərəflər arasında mübahisə yoxdur. Bu qərarın qəbul edildiyi zaman ərizəçinin artıq Azərbaycanda olmadığı doğru olsa da, Azərbaycan hakimiyyətinin ərizəçinin qovulduğu İsraillə diplomatik kanallar vasitəsilə (iki ölkə arasında məlumat mübadiləsinə dair yuxarıda 57-ci paraqrafa bax) və ya başqa şəkildə onun harada olduğunu müəyyən etməklə bu qərarı ona təqdim etmək üçün hər hansı tədbir gördüyünə dair heç bir əlamət yoxdur
76. Məhkəmə daha sonra qeyd edir ki, ərizəçi onun öldürülməsinə cəhdlə bağlı hər hansı təhqiqat barədə məlumat əldə etmək məqsədilə Azərbaycan hakimiyyəti ilə əlaqə saxlamağa cəhd edib. O, əvvəlcə Baş Prokurorluğa 1 fevral 2018-ci ildə elektron məktub göndərib, sonra isə onun sözlərinə görə, 17 fevral 2018-ci ildə Latviyadan poçt vasitəsilə məktub göndərib. Bununla əlaqədar, ərizəçinin 17 fevral 2018-ci il tarixli məktubunun çatdırılma şəraitindən asılı olmayaraq ( yuxarıda 54-55-ci paraqraflara bax) qeyd etmək lazımdır ki, Hökumət ərizəçinin 1 fevral 2018-ci il tarixində göndərdiyi elektron məktubunu almasını inkar etməmişdi. Beləliklə, buradan belə nəticə çıxır ki, Azərbaycan hakimiyyətinin ərizəçi ilə əlaqə saxlamaq və ona məlumat vermək imkanı var idi. müstəntiqin qərarı ilə. Lakin onlar bununla bağlı heç bir təşəbbüs göstərməyiblər.
77. Bu şəraitdə Məhkəmə hesab edir ki, daxili hüquqi müdafiə vasitələrinin tükənməməsinə görə ərizəçinin şikayəti rədd edilə bilməz (müqayisə et. Şuriya Zeynalov Azərbaycana qarşı, № 69460/12, §§ 42-44, 10 sentyabr 2020-ci il). Ona görə də hökumətin bununla bağlı etirazı rədd edilməlidir.
(c) Fərdi müraciət hüququndan sui-istifadə
78. Ərizəçi tərəfindən, o cümlədən, cavabdeh hökumətə və ya onun nümayəndəsinə qarşı yönəldilmiş xüsusilə qıcıqlandırıcı, təhqiredici, hədələyici və ya təxribat xarakterli dildən istifadə edildikdə, ərizə fərdi müraciət hüququndan sui-istifadə kimi rədd edilə bilər (məsələn, bax Petrov və X Rusiyaya qarşı, № 23608/16, § 74, 23 oktyabr 2018-ci il). Ərizə bilərəkdən həqiqətə uyğun olmayan faktlara əsaslanıbsa, o bu əsasla da rədd edilə bilər. Bununla belə, ərizəçinin Məhkəməni çaşdırmaq niyyəti həmişə kifayət qədər müəyyənliklə müəyyən edilməlidir (bax: Qross İsveçrəyə qarşı [BP], № 67810/10, § 28, AİHM 2014, əlavə istinadlarla).
79. Birincisi, Hökumətin öz nümayəndəsinə qarşı yönəlmiş ərizəçi tərəfindən onun Facebook yazılarında təhqiredici ifadələrdən istifadə etməsi ilə bağlı arqumentinə gəlincə, Məhkəmə qeyd edir ki, ərizəçi mübahisəli yazıları yazmasını rədd edib və onların Facebook hesabında yerləşdirmədiyini iddia edib. Bununla əlaqədar olaraq o, Facebook hesabını onun adına açılmış bir neçə digər saxta hesablardan fərqləndirən təfərrüatları təqdim etdi (yuxarıda 69-cu paraqrafa baxın). Öz növbəsində, Hökumət ərizəçinin izahatlarını mübahisələndirmədi. Buna görə də Məhkəmə müəyyən edə bilməz ki, ərizəçi cavabdeh Hökumətin nümayəndəsinə qarşı təhqiramiz ifadələr işlədib və bununla da özünün fərdi müraciət hüququndan sui-istifadə edib.
80. Ərizəçinin təqdim etdiyi müxtəlif sübutların, o cümlədən onun müxtəlif arqumentlərinin etibarlılığına dair Hökumət tərəfindən irəli sürülən digər arqumentlərə münasibətdə, Məhkəmə qeyd edir ki, onlarda mövcud olan materialları və sənədləri nəzərə alaraq ərizəçinin izahatları (yuxarıda 69-cu paraqrafa bax), ərizəçinin bilərəkdən həqiqətə uyğun olmayan faktlar təqdim etdiyi və qəsdən Məhkəməni çaşdırmaq istədiyi qənaətinə gəlməyə imkan verən heç nə yoxdur. Hökumətin ərizəçi ilə onun təqdimatlarının mahiyyəti aspektləri və təqdim etdiyi sübutların uyğunluğu və sübut dəyəri ilə razılaşmaması faktı bu qənaəti şübhə altına bilməz.
81. Bununla əlaqədar olaraq vurğulamaq lazımdır ki, tərəflər öz işləri ilə bağlı arqumentlər və əks-arqumentlər təqdim edə bilərlər və Məhkəmə onları qəbul edə və ya rədd edə bilər, lakin bu cür mübahisəli təqdimatlar özlüyündə fərdin hüququndan sui-istifadə kimi qiymətləndirilə bilməz (bax: Hoti Xorvatiyaya qarşı, № 63311/14, § 92, 26 aprel 2018-ci il, əlavə istinadlarla). Bundan əlavə, Məhkəmə qarşısındakı hər bir sübutun qəbuledilənliyini və uyğunluğunu, habelə sübut dəyərini qiymətləndirməkdə sərbəstdir. Sübutları qiymətləndirərkən o, düsturlara bağlı deyil və bütün sübutların sərbəst qiymətləndirilməsi, o cümlədən faktlardan və tərəflərin təqdimatlarından irəli gələ biləcək nəticələrə əsaslanaraq nəticələr çıxarır (bax: Merabişvili Gürcüstana qarşı [GC], № 72508/ 13, § 315, 28 noyabr 2017).
82. Beləliklə, yuxarıdakılardan belə nəticə çıxır ki, Hökumətin etirazı rədd edilməlidir.
(d) Nəticə
83. Məhkəmə qeyd edir ki, ərizəçinin şikayəti nə açıq-aşkar əsassızdır, nə də Konvensiyanın 35-ci maddəsində sadalanan hər hansı digər əsaslara görə qəbuledilməzdir. Buna görə də o, məqbul elan edilməlidir.
B. Mahiyyət
1. Tərəflərin təqdimatları
(a) Ərizəçi
84. Ərizəçi iddia etdi ki, onun həyatına qəsd o, hakimiyyətin tam nəzarəti altında olarkən baş verib. Bununla belə, Hökumət hadisənin halları ilə bağlı qənaətbəxş və inandırıcı izahat verə bilmədi. Bununla əlaqədar, mövcud audio yazıya əsaslanaraq, ərizəçi qeyd etdi ki, 11 sentyabr 2017-ci ildə həbsxana rəhbərliyi onun reanimasiya şöbəsində olduğunu arvadından gizlədib. Ərizəçi həmçinin Azərbaycanın keçmiş Xarici İşlər Nazirindən və tanınmış azərbaycanlı siyasətçidən məktub almışdı ki, onun (ərizəçinin) təcrübəsi onun Ermənistanın xeyrinə fəaliyyətinin təhlükəsiz olmadığını göstərib. Ərizəçi daha sonra qeyd etdi ki, həbsxana nəzarətçilərinin Sabuncu Rayon Prokurorluğunun müstəntiqinə verdiyi ifadələri ilə müqayisədə Azərbaycan ekspertizasının tibbi rəyində əks etdirilən ifadələri arasında çoxlu uyğunsuzluqlar var (yuxarıda 23-25 və 43-46-cı paraqraflara bax). Bu uyğunsuzluqlar işin kritik aspektlərinə aid idi və hakimiyyətin hadisələrlə bağlı versiyasının etibarlılığını şübhə altına alıb.
85. Ərizəçi həmçinin iddia etdi ki, Hökumətin Məhkəmə qarşısında təqdimatları ziddiyyətli və yanlışdır. Xüsusilə, o, hökumətin onun həyat yoldaşı ilə danışdığı tarixi lazımi qaydada göstərmədiyinə istinad etdi. Üstəlik, həyat yoldaşı ilə söhbətdən sonra onun emosional narahatlığı barədə Hökumətin versiyası əsassız və məntiqsiz idi. Eyni şey Hökumətin onun – təxminən 85 kiloqram ağırlığında bir adamın – özünü üç santimetr uzunluğunda və yerdən təxminən 1,90 m hündürlükdə olan divar mismarına asa bilməsi versiyasına da aiddir. Hər halda, Hökumət onun kamerasında çantanın çiyin qayışı olmasının necə mümkün olduğu, onu necə kəsə bildiyi və insidentdən sonra kamerada niyə çantanın tapılmaması ilə bağlı heç bir izahat vermədi. Hökumət həmçinin onun işi ilə bağlı bütün müvafiq sənədləri təqdim etməyib və onların istinad etdikləri ekspert rəyi əsassız olub.
86. Ərizəçinin fikrincə, yuxarıda göstərilən hallar onu deməyə əsas verir ki, Azərbaycan hakimiyyəti ən azı onun öldürülməsinə cəhddə iştirak edib. Onlar onun digər məhbuslar tərəfindən təhdid edildiyindən xəbərdar idilər. Üstəlik, Hökumətin səhv olaraq irəli sürdüyü kimi, onun intihara cəhd etməsi qəbul edilsə belə, buradan belə nəticə çıxır ki, hakimiyyət onun həyatını qorumaq üçün tədbirlər görməyib. Lakin ərizəçi baş vermiş hadisənin bu olmadığında israr etdi.
87. Ərizəçi həmçinin iddia etdi ki, yerli hakimiyyət orqanları ona qarşı adam öldürməyə cəhdlə bağlı effektiv araşdırma apara bilməyib. O, əslində heç bir istintaqın açıq olmadığını vurğulayıb. Aparılan sorğu səthi, tələsik yekunlaşdırılıb və nəticəsiz olub. Belə ki, xüsusilə, səlahiyyətlilər kamerada onun çanta kəmərinin hansı şəraitdə ola biləcəyini aydınlaşdıra bilməyiblər; onlar kəmərin tapıldığı şəraiti qeyri-ardıcıl olaraq qeyd ediblər; onlar həbsxana nəzarətçilərinin işin halları ilə bağlı ifadələrindəki uyğunsuzluqları aradan qaldıra bilməyiblər; ondan (ərizəçidən) və ya həyat yoldaşından izahat götürə bilməyiblər; və məhkəmə-tibbi ekspertizasının aparıldığına dair heç bir sübut yox idi.
(b) Hökümət
88. Hökumət iddia etdi ki, ərizəçinin hadisənin vaxtı ilə bağlı iddiaları ziddiyyətli olub. Üstəlik, artıq izah edilmiş səbəblərə görə (yuxarıda 67-ci paraqrafa bax) bir qrup rusiyalı həkim tərəfindən hazırlanmış tibbi rəy etibarsız idi. Xorvatiyalı məhkəmə eksperti tərəfindən hazırlanmış rəyə gəldikdə, Hökumət onun qeyri-ardıcıl və natamam olduğunu iddia etdi ki, bu da həmin rəydə verilmiş tövsiyələrdən aydın görünür (yuxarıda 38-ci paraqrafa bax).
89. Digər tərəfdən, Hökumətin təqdim etdiyi ekspert rəyi Azərbaycandan olan ekspertlər qrupu tərəfindən hazırlanmış və həmin rəy tam və etibarlı olmuşdur (yuxarıda 39-50-ci paraqraflara bax). O, aydın şəkildə müəyyən etdi ki, ərizəçi həbsxanada asaraq intihara cəhd edib və bununla da hakimiyyətin hadisələrlə bağlı versiyasını təsdiqləyib. Bu rəy rusiyalı həkimlər qrupunun gəldiyi nəticələri də təkzib etmişdi. Hökumətin fikrincə, rəy xorvatiyalı ekspertin əldə etdiyi eyni nəticələri də təkzib edib. Bundan əlavə, Hökumət vurğuladı ki, Azərbaycan ekspertləri tərəfindən hazırlanmış ekspertiza rəyində həbsxana nəzarətçilərinin ifadələri nəzərə alındığı üçün ərizəçinin kəmərdən asılmış fotoşəkilləri olmadığı başa düşüləndir. Rəydə həmçinin ərizəçinin amneziya nəticəsində yaranan asıldıqdan sonra yaranmış çaşqınlıq kimi izah edilən ziddiyyətli ifadələri də nəzərə alınmışdı.
90. Hökumətin fikrincə, həbsxana işçiləri 9 sentyabr 2017-ci ildə ərizəçinin həyat yoldaşı ilə danışdıqdan sonra intihar riskindən xəbərdar olsalar da, onlar bu riskin baş verməsinin qarşısını almaq üçün bütün lazımi tədbirləri görmüşlər. Bunu ərizəçinin özü də Azərbaycan Prezidentinə 13 sentyabr 2017-ci il tarixdə yazdığı məktubunda təsdiqləyib. Eləcə də Azərbaycandan olan ekspert bunun ərizəçi tərəfindən yazıldığını təsdiqləyib.
91. Hökumət həmçinin bildirdi ki, 10 sentyabr 2017-ci il hadisəsi ilə bağlı daxili araşdırma effektiv olub. Hadisədən dərhal sonra başlanmış və bir sıra istintaq hərəkətləri, xüsusilə hadisə yerinə baxış, şahidlərin dindirilməsi və məhkəmə-tibbi ekspertizası aparılmışdır. İstintaq Penitensiar Xidmətdən müstəqil orqan olan müvafiq prokurorluq tərəfindən aparılıb. Cinayət işinin başlanmaması barədə qərarında müstəntiq mövcud sübutları lazımi qaydada yoxlamışdı. Ərizəçinin bildirişi tələb etməməsi səbəbindən bu qərar heç vaxt müvafiq məhkəmələr qarşısında mübahisələndirilməyib.
2. Məhkəmənin qiymətləndirməsi
(a) Ümumi prinsiplər
92. Məhkəmə həbsdə olan ölümlə bağlı şübhəli və ya mübahisəli hallarla bağlı işlərdə müəyyən edilmiş 2-ci maddədə nəzərdə tutulan ümumi prinsiplərə istinad edir (məsələn, bax, Tsintsabadze Gürcüstana qarşı, № 35403/06, §§ 71-76, 15 fevral 2011; Sarıbekyan və Balyan Azərbaycana qarşı, № 35746/11, §§ 59-63, 30 yanvar 2020-ci il; və Şuriyyə Zeynalov, yuxarıda adı çəkilən, §§ 66-71 və 80-83). Bu prinsiplər müvafiq olaraq, ərizəçinin sağ qalmasına baxmayaraq, 2-ci maddənin tətbiq oluna biləcəyi hazırkı işə də tətbiq edilir (yuxarıda 73-cü paraqrafa bax; və Nicolae Virgiliu Tănase Rumıniyaya qarşı [GC], № 41720/13, § 145, 25 iyun 2019-cu il işi müqayisə edin).
93. Həbsdə olan şəxslər zəif vəziyyətdədirlər və hakimiyyət onları müdafiə etmək öhdəliyi daşıyır. Bir qayda olaraq, şəxsin həbsdə olarkən şübhəli şəraitdə ölməsi faktı dövlətin həmin şəxsin yaşamaq hüququnu qorumaq öhdəliyinə əməl edib-etmədiyinə dair məsələni ortaya çıxarır (bax: Slimani Fransaya qarşı, № 57671/ 00, § 27, AİHM 2004-IX (çıxarışlar); Geppa Rusiyaya qarşı, № 8532/06, § 70, 3 fevral 2011-ci il; və Karsakova Rusiyaya qarşı, № 1157/10, § 48, 27 noyabr 2014-cü il) .
94. Dövlətin həbsdə olarkən vurulmuş hər hansı xəsarətə görə məsuliyyət daşımaq öhdəliyi var və bu öhdəlik şəxsin ölümü halında xüsusilə sərtləşir (bax, məsələn, Salman Türkiyəyə qarşı [BP], № 21986/93, § 99, AİHM 2000-VII; Şumkova Rusiyaya qarşı, № 9296/06, § 89, 14 fevral 2012-ci il və Çoşelav Türkiyəyə qarşı, № 1413/07, § 53, 9 oktyabr 2012-ci il). Sübutları qiymətləndirərkən Məhkəmə ümumiyyətlə “əsaslı şübhə doğurmayan” sübut standartını tətbiq edib. Bununla belə, bu cür sübut kifayət qədər güclü, aydın və uyğun nəticələr və ya oxşar təkzib edilməmiş fakt prezumpsiyalarının birgə mövcudluğundan irəli gələ bilər. Sözügedən hadisələrin tam və ya böyük hissəsi səlahiyyətli orqanların müstəsna məlumatlılığ daxilində olduğu halda, həbsdə onların nəzarətində olan şəxslərdə olduğu kimi, həmin həbs zamanı baş vermiş xəsarət və ölümlə bağlı güclü fakt ehtimalları yaranacaqdır. Sözügedən hadisələrin tam və ya böyük hissəsi hakimiyyət orqanlarının müstəsna məlumatı daxilində olduğu halda, həbsdə onların nəzarətində olan şəxslərdə olduğu kimi, həmin həbs zamanı baş vermiş xəsarətlər və ölümlərlə bağlı güclü fakt ehtimalları yaranır. Həqiqətən də, sübut yükü qənaətbəxş və inandırıcı izahat vermək üçün səlahiyyətlilərin üzərinə düşür (bax: digər orqanlar arasında, Salman Türkiyəyə qarşı [BP], № 21986/93, §§ 97-100, AİHM 2000 -VII, və Aktaş Türkiyəyə qarşı, № 24351/94, §§ 289-91, AİHM 2003-V (çıxarışlar); həmçinin standart və sübut yükü haqqında ümumi olaraq bax, Merabişvili Gürcüstana qarşı [BP], № 72508/13, §§ 310-314, 28 noyabr 2017-ci il).
95. Məhkəmənin obyektiv olaraq dövlət orqanlarına aid edilən səbəblərə görə işin dəqiq hallarını müəyyən edə bilmədiyi bütün hallarda cavabdeh Hökumət ərizəçinin iddialarını təkzib edə biləcək tutarlı sübutlar təqdim etməlidir. Məhkəmə həmçinin cavabdeh Hökumətin müvafiq sənədlərə malik olduğu və onları təqdim etmədiyi hallarda iddiaları dəstəkləyən zəruri sübutları əldə etməkdə ərizəçilərin çətinliklərini qeyd etmişdir. Əgər səlahiyyətli orqanlar Məhkəməyə faktları müəyyən etməyə imkan verən mühüm sənədləri açıqlamasa və ya başqa şəkildə qənaətbəxş və inandırıcı izahat təqdim etməsə, güclü nəticələr çıxarıla bilər. Məhkəmənin ölkədaxili təhqiqat nəticəsində əldə edilmiş sübutlara və ölkədaxili icraat zamanı müəyyən edilmiş faktlara etibar etməsi, əsasən, ölkədaxili istintaq prosesinin keyfiyyətindən, onun hərtərəfli və ardıcıllığından asılı olacaq (bax: Taqayeva və başqaları Rusiyaya qarşı, № 26562 /07 və 6 nəfər başqaları, § 586, 13 aprel 2017-ci il).
96. Sübut axtararkən tərəflərin davranışı nəzərə alına bilər (bax: Wolf-Sorg Türkiyəyə qarşı, № 6458/03, § 63, 8 iyun 2010-cu il). Məhkəmə ehtiyatlılığın zəruriliyinə işarə edən ciddi göstəricilərin mövcudluğuna baxmayaraq, polisin və ya istintaq orqanlarının şübhəli şəkildə davrandığı və ya müəyyən sübutların etibarlılığını qəbul etdiyi vəziyyətlərə ciddi əhəmiyyət verib (bax: Angulova Bolqarıstana qarşı, № 38361/ 97, § 120, AİHM 2002 IV).
97. Qanunsuz və ya şübhəli ölümlərlə bağlı səmərəli araşdırma aparmaq öhdəliyi Məhkəmənin presedent hüququnda yaxşı təsbit edilib. Xüsusilə, ölümün bədbəxt hadisə və ya digər qəsdən olmayan hərəkət nəticəsində baş verməsi əvvəldən aydın şəkildə müəyyən edilmədikdə və qeyri-qanuni adam öldürmə fərziyyəsi ən azı faktlar əsasında mübahisələndirildikdə, Konvensiya ölüm hallarına aydınlıq gətirmək üçün minimum effektivlik həddi tələblərinə cavab verən araşdırmanın aparılmasını tələb edir. (bax: Mustafa Tunç və Fecire Tunç Türkiyəyə qarşı [BP], № 24014/05, § 133, 14 aprel 2015-ci il və Nikolae Virgiliu Tănase Rumıniyaya qarşı [GC], № 41720/13, § 171, 25 iyun 2019-cu il).
98. Konvensiyanın 2-ci maddəsinin tələblərinə əməl etmək üçün istintaq o mənada effektiv olmalıdır ki, o, müvafiq faktların müəyyən edilməsinə və təqsirkarların müəyyən edilməsinə və lazım gəldikdə cəzalandırılmasına gətirib çıxara bilsin. Bu, əldə ediləcək nəticələrə deyil, istifadə ediləcək vasitələrə aid olan öhdəlikdir. Hakimiyyət orqanları insidentlə bağlı sübutları, o cümlədən, şahidlərin ifadələri və məhkəmə-tibbi sübutları təmin etmək üçün əllərində olan ağlabatan addımlar atmalıdırlar (bax: Vazaqaşvili və Şanava Gürcüstana qarşı, № 50375/07, §§. 80 81, 18 iyul 2019-cu il, əlavə istinadlarla).
99. Bundan əlavə, istintaqın nəticələri bütün müvafiq elementlərin hərtərəfli, obyektiv və qərəzsiz təhlilinə əsaslanmalıdır. Aşkar təhqiqat xəttinə əməl edilməməsi istintaqın işin hallarını və lazım gəldikdə cavabdehlərin şəxsiyyətini müəyyən etmək qabiliyyətini həlledici dərəcədə zəiflədir. Hakimiyyət orqanları həmişə nə baş verdiyini öyrənmək üçün ciddi cəhd göstərməli və təhqiqatı bağlamaq üçün tələsik və ya əsassız nəticələrə etibar etməməlidir (bax: El-Masri Makedoniyaya qarşı [BP], № 39630/09 , § 183, AİHM 2012 və yuxarıda adı çəkilən Mustafa Tunç və Fecire Tunç, § 175).
100. 2-ci maddənin prosessual tələblərinə riayət olunması yuxarıda qeyd olunanlar da daxil olmaqla bir sıra mühüm parametrlər əsasında qiymətləndirilsə də, bu elementlər bir-biri ilə əlaqəlidir və onların hər biri ayrıca götürüldükdə özlüyündə məqsədinə çatmır. Onlar birgə qəbul edildikdə, təhqiqatın effektivlik dərəcəsini qiymətləndirməyə imkan verən meyarlardır (bax: Nicolae Virgiliu Tănase, yuxarıda qeyd olunan, § 171).
101. Bununla əlaqədar olaraq, Məhkəmə onu da vurğulamağı vacib sayır ki, o, faktlar üzrə birinci instansiya məhkəmənin rolunu öz üzərinə götürərkən ehtiyatlı davranmalı olduğunu qəbul etsə də, bu, konkret hansısa vəziyyətin halları ilə qaçılmaz hesab olunmur. Konvensiyanın 2-ci maddəsinə əsasən iddialar irəli sürüldüyü halda, o, hətta müəyyən ölkədaxili icraat və araşdırmalar aparılsa belə, “xüsusilə hərtərəfli yoxlama” tətbiq etməlidir (bax, məsələn, Aktaş Türkiyəyə qarşı, № 24351/94 , § 271, AİHM 2003‑V (çıxarışlar) və Ayvazyan Ermənistana qarşı, № 56717/08, § 88, 1 iyun 2017-ci il, əlavə istinadlarla). 2-ci maddənin kontekstində Məhkəmə qərara aldı ki, istintaqda onun işin hallarını müəyyən etmək qabiliyyətinə xələl gətirən hər hansı çatışmazlıq və ya məsul şəxs tələb olunan effektivlik tədbirindən məhrum ola bilər (məsələn, Armani da Silva, Birləşmiş Krallıqa qarşı [BP], № 5878/08, § 233 cərimə, 30 mart 2016-cı il).
(b) Bu prinsiplərin hazırkı işə tətbiqi
102. Yuxarıda göstərilən presedent hüququna uyğun olaraq, Məhkəmə ərizənin mahiyyəti üzrə araşdırmaya ilk növbədə ərizəçinin 2-ci maddə üzrə şikayətinin prosessual hissəsinə, yəni daxili araşdırmanın effektiv olub-olmamasına müraciət etməklə başlamağı məqsədəuyğun hesab edir və daha sonra maddi tərəfə, yəni dövlətin mübahisələndirilən hadisəyə görə məsuliyyət daşıya bilərmi sualına keçir.
(i) Prosessual hissə
103. Şübhəsiz ki, ərizəçinin həyatını riskə atan hadisə yerli hakimiyyət orqanlarından rəsmi effektiv araşdırma aparmağı tələb edirdi. Həmçinin mübahisəsizdir ki, hadisənin halları ilə bağlı ölkədaxili təhqiqat dərhal başlanmış və bəzi müvafiq istintaq tədbirləri görülmüşdür, o cümlədən hadisə yerinə baxış keçirilmiş və müvafiq vaxtda növbətçilik edən həbsxana nəzarətçiləri dindirilmişdir (yuxarıda 20-28-ci paraqraflara bax). Bununla belə, Məhkəmə qeyd edir ki, təhqiqatın aparılması qaydasında və müstəntiqin araşdırmanı yekunlaşdıran rəylərində ciddi çatışmazlıqlar və uyğunsuzluqlar olub. Nəticə etibarı ilə, Azərbaycan hakimiyyətinin əlində olan ərizəçinin həyatını riskə atan insidentlə bağlı bir çox aşkar suallar cavabsız qalmışdır.
104. Xüsusilə, insidentdən sonra ərizəçi məhkəmə-tibb eksperti tərəfindən müayinə olunmayıb və onun xəsarətlərinin məhkəmə-tibbi ekspertizası aparılmayıb. Məhkəmə dəfələrlə təcili məhkəmə ekspertizasının vacibliyini vurğulamışdır ki, bu da çox vaxt mühüm əhəmiyyət kəsb edir, çünki xəsarət əlamətləri kifayət qədər tez yox ola bilər, nəticədə sübutlar tam və ya qismən itirilir (bax, məsələn, Rizvanov Azərbaycana qarşı, № 31805/ 06, § 59, 17 aprel 2012). Beləliklə, məhkəmə-tibbi ekspertizanın vaxtında keçirilməsi ərizəçinin xəsarətlərinin mövcudluğu, vaxtı və xarakteri ilə bağlı mühüm nəticələrə gəlməyə imkan verə bilərdi.
105. Məhkəmə daha sonra qeyd edir ki, hadisə yerinə baxış protokolunda həbsxananın videomüşahidə ilə təchiz olunduğu göstərilib (yuxarıda 22-ci paraqrafa bax). Məhkəmənin öz presedent hüququnda tez-tez qeyd etdiyi kimi, videomüşahidə çəkilişləri müvafiq hadisələrin hallarını müəyyən etmək üçün mühüm sübut ola bilər (bax: Magnitskiy və başqaları Rusiyaya qarşı, № 32631/09 və 53799/12, § 269, 27 Avqust 2019, əlavə istinadlarla). Bununla belə, müstəntiqin ərizəçinin kamerasına kimin daxil olduğunu və hadisə günü faktiki olaraq nə baş verdiyini aydınlaşdıra bilən videomüşahidədən qeydləri əldə etməyə çalışdığına dair heç bir əlamət yoxdur.
106. Bununla əlaqədar olaraq qeyd olunur ki, təcridxana nəzarətçilərinin ifadələrində ciddi uyğunsuzluqlar olub, onlar təhqiqat zamanı heç vaxt aydınlaşdırılmayıb. Belə ki, məsələn, onların müstəntiqə verdiyi ifadələri nəzərə alsaq, Z.İ. və A.A. tək və ya T.A. onlarla birlikdə ərizəçinin həbsxana kamerasına daxil olarkən ərizəçiyə ilk tibbi yardımın göstərilməsində konkret olaraq kim nə etmişdir (yuxarıda 23-24-cü paraqrafa bax). Bu uyğunsuzluqlar, hökümətin Məhkəmədəki proseslərdə təqdim etdiyi tibbi ekspertiza rəyində ümumiləşdirilmiş şəkildə həbsxana nəzarətçilərinin görünür hadisə günü verdikləri “izahlarla” müqayisədə xüsusilə diqqəti cəlb edir (yuxarıda 43-46-cı paraqraflara bax). Ekspertiza rəyindən də göründüyü kimi 10 sentyabr 2017-ci il tarixində verilmiş bu “izahlar” müstəntiq tərəfindən nəzərə alınmalı və təcridxana nəzarətçilərinin onu dindirdiyi zaman verdiyi ifadələrlə müqayisə edilməli idi. Başqa sözlə, Məhkəmənin presedent hüququna uyğun olaraq, bu cür uyğunsuzluqlar konkret təfərrüatlar üzrə müvafiq ifadələrin bir-biri ilə dəqiq müqayisəsi yolu ilə aradan qaldırılmalı idi (bax: Aleksandra Dmitriyeva Rusiyaya qarşı, № 9390/05, § 68, 3 noyabr 2011). Lakin müstəntiq buna nail ola bilməyib.
107. İzah tələb edən digər diqqətçəkən cəhət ondan ibarətdir ki, hadisə yerinə baxış zamanı ərizəçinin kamerasında intihara cəhd zamanı istifadə etdiyi kəməri götürdüyü iddia edilən heç bir çanta aşkar edilməmişdir. Həqiqətən də, hadisə yerinə baxışa dair Protokolda ərizəçiyə məxsus şeylərin müxtəlif əşyaları aşkar edilsə də lakin çanta müəyyən edilməmişdi (yuxarıda 22-ci paraqrafa bax). Üstəlik, müstəntiq ərizəçinin həbsxana kamerasında kəmərin şübhəsiz ki, təhlükəli əşya kimi istifadə oluna biləcəyini və bir qayda olaraq məhbuslar üçün əlçatmaz olmasının mümkün olub-olmadığını nəzərə almayıb və araşdırmayıb. Həmçinin qeyd edilir ki, sözügedən gün ərizəçi intihar riski ehtimalına görə diqqətlə nəzarətdə olub (yuxarıda 13-cü paraqrafa bax).
108. Məhkəmə həmçinin öz presedent hüququnda müəyyən edib ki, bəzi hallarda hakimiyyət orqanlarının əlində baş vermiş bədən xəsarəti və ya ölümlə bağlı şübhəli halları aydınlaşdırmaq üçün hadisələrin yenidən qurulması tələb oluna bilər (məsələn, bax: , Petrović Serbiyaya qarşı, № 40485/08, § 88 Fine, 15 iyul 2014-cü il, əlavə istinadlarla).Hazırkı işdə, Məhkəmənin fikrincə, yetkin şəxsin – 85 kiloqram çəkisi olan kişinin (yuxarıda 85-ci paraqrafa bax) – özünü 3 sm ölçülü divar mismarından və yerdən təxminən 1,90 m hündürlükdə 0,9 m uzunluğunda kəmərdən istifadə etməklə (yuxarıda 22-ci bəndə bax) asa biləcəyini mövcud sübutlar əsasında qəbul etmək çətindir. Buna görə də, məsələn, hadisənin yenidən qurulması cəhdi ilə əlavə araşdırma və izahat tələb olunur.
109. Yerli hakimiyyət orqanlarının davranışındakı yuxarıda qeyd olunan nöqsanlar və izah edilməmiş uyğunsuzluqlar Məhkəmənin həbsxanada ərizəçinin həyatını təhlükə altına alan insidentlə bağlı araşdırmanın səmərəsiz olduğu və cavabdeh dövlətin Konvensiyanın 2-ci maddəsində təsbit olunan prosessual öhdəliklərini pozduğu qənaətinə gəlmək üçün kifayətdir.
(ii) Maddi hüquqi əsas
110. Əvvəlcə bir daha qeyd etmək lazımdır ki, sözügedən hadisə hakimiyyət orqanlarının müstəsna nəzarəti və məlumatlılığı altında baş verib. Beləliklə, Məhkəmənin presedent hüququna əsasən, qənaətbəxş və inandırıcı izahat vermək səlahiyyətli orqanlara aiddir. Əks halda, Məhkəmə cavabdeh Dövlətin Konvensiyanın 2-ci maddəsinin maddi hissəsi üzrə məsuliyyətinə dair ciddi nəticələr çıxara bilər (yuxarıda 94-95-ci bəndlərə bax).
111. Məhkəmədəki proseslərdə Hökumət yerli araşdırmanın əldə etdiyi intihara cəhdlə bağlı nəticəni dəstəkləyən bir qrup azərbaycanlı ekspert tərəfindən hazırlanmış tibbi ekspertiza rəyini təqdim etdi. Bu ekspertiza rəyi ərizəçinin iddialarını mübahisələndirərək onları asma zamanı baş verən amneziya nəticəsində yaranan konfabulasiya hesab edir (yuxarıda 39-50-ci paraqraflara baxın). Digər tərəfdən, ərizəçi həbsxanada zorakı hücumun və boğulma cəhdinin qurbanı olduğunu irəli sürən iki ekspertiza-tibbi rəy təqdim etdi – biri rus həkimlər qrupu, digəri isə xorvatiyalı məhkəmə eksperti tərəfindən hazırlanmışdır (yuxarıda 35-38-ci paraqraflara baxın). Tərəflər həmçinin hadisələrlə bağlı öz versiyalarını dəstəkləyən müxtəlif digər sübutlar təqdim ediblər.
112. Bununla əlaqədar olaraq, Məhkəmə tərəflərin ona təqdim etdikləri sübutlar və mübahisələndirilən insidentin halları ilə bağlı onların fərqli fikirləri, adətən, daxili proseslərdə tədqiq edilməli olan məsələ olmasını vurğulamağı əhəmiyyətli hesab edir. Məhkəmənin rolu faktlar üzrə birinci instansiya məhkəməsi kimi fəaliyyət göstərmək deyil. Baxmayaraq ki, Məhkəmə ölkədaxili nəticələrlə bağlı deyil, qarşısındakı bütün materialların işığında öz qiymətləndirməsini etməkdə azaddır, normal şəraitdə o, yerli hakimiyyət orqanlarının əldə etdiyi müvafiq nəticələr və ya onların çatışmazlığı üzərində işləməlidir ki, lazımi nəticələr çıxarsın. Bu, Məhkəmənin köməkçi rolunu və onun standart və sübut yükü ilə bağlı qaydalarını əsaslandıran məntiqdir (yuxarıda 94-95 və 102-ci paraqraflara baxın; həmçinin bax Giuliani və Qaggio İtaliyaya qarşı [BP], № 23458/02, § 180, AİHM 2011 (çıxarışlar)).
113. Buna görə də Məhkəmə qeyd edir ki, ərizəçinin qətlə cəhdin intihara cəhd kimi maskalanmaqla bağlı iddiası, onun həqiqətən də travmanın psixoloji təsirləri ilə əlaqələndirilə bilən xatırlamalarındakı müəyyən uyğunsuzluqlarına baxmayaraq, Məhkəmə üçün yetərlidir (yuxarıda 31-ci paraqrafa bax).
114. Məhkəmə qeyd edir ki, Hökumətin məhkəmə ekspertləri tərəfindən hazırlanmadığını iddia etdiyi Rusiya ekspertizasının rəyini bir kənara qoysaq belə, o fakt yerində qalır ki, Xorvatiya məhkəmə eksperti tərəfindən hazırlanmış rəy də eyni nəticəyə gəlib, yəni ərizəçi boğulma yolu ilə adam öldürməyə cəhdin qurbanı olub (yuxarıda 36 37-ci paraqraflara bax). Sonuncu rəyin müəllifinin ekspertizası Hökumət tərəfindən şübhə altına alınmayıb. Bundan əlavə, həmin rəy kifayət qədər təfərrüatlıdır və Məhkəmədə mövcud olan sənədlərlə əsaslandırılmışdır (yuxarıda 35, 37-38 və 88-ci paraqraflara bax).
115. Məhkəmə daha sonra qeyd edir ki, Hökumətin intihara cəhd versiyasını ərizəçinin ailəsi ilə görüşə və görə bilmədiyi üçün məyus olması motivi ilə dəstəkləmək cəhdi inandırıcı deyil. Məhkəmə qarşısında mübahisə edilən hadisədən əvvəl ərizəçinin həbsxanada və ya başqa şəkildə hər hansı intihar meyli nümayiş etdirdiyinə dair heç bir sübut yoxdur. Həbsxana nəzarətçilərinin ifadələri birmənalı olmasa da, müvafiq vaxtda ərizəçinin əhval-ruhiyyəsi yaxşı deyildi, böyük həbsxana gözətçisi Z.İ. ərizəçinin əvvəllər heç vaxt intihara cəhd etmədiyini açıq şəkildə təsdiqlədi (yuxarıda 23-cü paraqrafa bax). Bundan əlavə Hökumətin şübhə altına almadığı ərizəçinin İsraildəki psixiatrik müayinəsi intihar riskini aşkar etməmişdir (yuxarıda 31-ci paraqrafa bax).
116. Ərizəçinin intihara meylli olması ilə bağlı yeganə versiya Hökumətin Məhkəmə qarşısındakı proseslərdə təqdim etdiyi tibbi ekspertiza rəyində verilmişdir (yuxarıda 47-ci paraqrafa bax). Bununla belə, bu, 11 sentyabr 2017-ci il tarixli psixiatrik qiymətləndirməyə əsaslanması və ərizəçi ilə söhbətlərə istinad edilməsi səbəbindən, üstəlik, ərizəçinin müvafiq andakı sağlamlıq vəziyyətini də nəzərə alaraq, ciddi şəkildə sual altına düşə bilər ( yuxarıdakı 17-ci bəndə bax). Eyni şey Hökumətin versiyasına da aiddir ki, həmin gün ərizəçi Azərbaycan Prezidentinə iki təşəkkür məktubu yazdı (yuxarıda 10-cu paraqrafa bax). İsrailin tibbi sənədlərində qeyd edildiyi kimi ərizəçinin sağ qolunu yazmaqda yaşadığı çətinlikləri nəzərə alsaq, buna inanmaq xüsusilə çətindir (yuxarıda 33-cü paraqrafa bax).
117. İstənilən halda, Azərbaycandan İsrailə köçürülməsini gözləyən ərizəçinin ailəsini ziyarətə buraxmadığına görə intihara cəhd etməsi inandırıcı deyil (yuxarıda 9 və 56-cı paraqrafa bax). Həmçinin qeyd olunur ki, 2017-ci il sentyabrın 11-də – ərizəçinin prezident tərəfindən əfv edildiyi gün – baş vermiş telefon danışığında həbsxana işçiləri ərizəçinin həyat yoldaşına onun intihara cəhd etdiyini və həyatı üçün təhlükəli vəziyyətdə olduğunu açıqlamayıblar, əksinə hadisəni və onun vəziyyətini gizlətməyə çalışıblar (yuxarıda 10 və 56-cı paraqraflara baxın).
118. Hökumətin təqdim etdiyi tibbi ekspertiza rəyinə gəldikdə, qeyd etmək kifayətdir ki, onun qiymətləndirilməsi Məhkəmənin artıq ziddiyyətli hesab etdiyi həbsxana nəzarətçilərinin “izahlarından” başlayır və əhəmiyyətli dərəcədə onlara əsaslanır (yuxarıda 106-cı paraqrafa bax). Üstəlik, psixiatriya və ilk müdaxilə tibbi qrupunun rəyi kimi onun istinad etdiyi bütün sənədlər Məhkəməyə açıqlanmamışdır, ona görə də nəticələrin uyğunluğunu müəyyən etmək mümkün deyil. Bununla belə, qeyd edilir ki, ekspert rəyləri ilkin tibbi rəyə əsaslanaraq, ərizəçinin sidik ifrazını və bağırsaq qaçırmasını tuta bilməməsi faktını asmaq üçün kritik əlamətlərdən biri kimi qəbul edir (yuxarıda 42 və 49-cu paraqraflara bax). Eyni zamanda, Məhkəmə qeyd etməyə bilməz ki, hadisə yerinə baxışa dair Protokolda hadisə yerində heç bir sidik ifrazı və ya bağırsaq tutmama izləri qeydə alınmayıb, əksinə, bütün kameranın səliqəli olduğunu müəyyən edib (yuxarıda 22-ci paraqrafa bax). Buna görə də, bu rəyin nəticələrini mübahisəli insident üçün yetərli izahat kimi qəbul etmək çətindir.
119. Ümumilikdə, yuxarıda göstərilən nəticələri və onun 2-ci maddənin prosessual hissəsi üzrə qiymətləndirilməsini nəzərə alaraq (yuxarıda 103-109-cu paraqraflara bax), Məhkəmə intihara cəhd variantının qüvvədə olması qənaətinə gələ bilməz. Buradan belə nəticə çıxır ki, cavabdeh Dövlət ərizəçinin həyatını riskə atdığı hadisə ilə bağlı qənaətbəxş və inandırıcı izahat vermək üçün üzərinə düşən sübut etmə öhdəliyini yerinə edə bilməyib.
120. Müvafiq olaraq, Konvensiyanın 2-ci maddəsi onun mahiyyəti baxımından pozulmuşdur.
III. KONVENSİYANIN DİGƏR İDDİA EDİLƏN POZUNTULARI
121. Ərizəçi Belarusdan Azərbaycana köçürülərkən və Azərbaycanda həbsxanada olarkən pis rəftar və alçaldılmadan şikayət etdi. O, həmçinin yeddi ay müddətində karserdə saxlandığını iddia edib. Ərizəçi Konvensiyanın 3-cü maddəsinə istinad etdi.
122. İşin faktlarını, tərəflərin təqdimatlarını və onun Konvensiyanın 2-ci maddəsinə uyğun gəldiyi nəticəni nəzərə alaraq, Məhkəmə hesab edir ki, o, hazırkı ərizədə qaldırılan əsas hüquqi məsələləri tədqiq edib və qalan şikayətlər üzrə ayrıca qərardad qəbul etməyə ehtiyac yoxdur (bax, məsələn, Valentin Câmpeanu adından Hüquq Resursları Mərkəzi Rumıniyaya qarşı [BP], № 47848/08, § 156, AİHM 2014 və Gulyan Ermənistana qarşı, № 11244 /12, § 95, 20 sentyabr 2018-ci il).
IV. KONVENSİYANIN 41-ci MADDƏSİNİN TƏTBİQİ
123. Konvensiyanın 41-ci maddəsində deyilir:
“Əgər Məhkəmə Konvensiyanın və ona dair Protokolların müddəalarının pozulduğunu, lakin Razılığa gələn Yüksək Tərəfin daxili hüququnun yalnız bu pozuntunun nəticələrinin qismən aradan qaldırılmasına imkan verdiyini müəyyən edirsə, Məhkəmə zəruri halda, zərərçəkən tərəfə əvəzin ədalətli ödənilməsini təyin edir.”
A. Zərər
124. Ərizəçi mənəvi ziyana görə 30.000 avro (EUR) tələb etdi.
125. Hökumət bu iddiaya etiraz etdi.
126. Məhkəmə hesab edir ki, aşkar edilmiş pozuntular nəticəsində ərizəçi şübhəsiz ki, mənəvi ziyana məruz qalıb. Buna görə də, o (Məhkəmə), mənəvi zərərlə bağlı tələb edilən məbləği, üstəlik ondan tutula bilən istənilən vergilərlə birlikdə ona ödənilməsi qərarına gəlir.
B. Xərclər və məsrəflər
127. Ərizəçi həmçinin Məhkəmə qarşısında hüquqi nümayəndəliyi ilə bağlı xərclər və məsrəflər üçün 5,700 avro tələb etdi. O, mükafatın nümayəndələrinin hesabına ödənilməsini xahiş etdi.
128. Hökumət bu iddianı əsassız hesab edərək etiraz etdi. Onlar ərizəçinin nümayəndələrinin pulsuz işlədiklərini irəli sürdülər.
129. Məhkəmə qeyd edir ki, ərizəçi öz nümayəndələri ilə hər hansı müqavilə və ya onun nümayəndələri tərəfindən tutulan rüsumları ödədiyini və ya ödəmək üçün qanuni öhdəliyi olduğunu göstərən digər müvafiq sənədləri təqdim etməyib. Buna görə də Məhkəmə xərclər və məsrəflərə dair iddianı rədd edir (bax: Bağırov Azərbaycana qarşı, № 81024/12 və 28198/15, § 120, 25 iyun 2020-ci il, əlavə istinadlarla).
C. Faiz dərəcəsi
130. Məhkəmə faiz dərəcəsinin Avropa Mərkəzi Bankının faiz dərəcəsinə uyğun olaraq hesablanmasını və bura üç faiz əlavə edilməsini münasib hesab edir.
BU SƏBƏBLƏRƏ GÖRƏ MƏHKƏMƏ,
1. Yekdilliklə ərizəçinin həbsdə həyatına sui-qəsd olması və yerli hakimiyyət orqanlarının Konvensiyanın 2-ci maddəsinə əsasən işin hallarını araşdırmaması barədə şikayətini qəbuledilən elan edir;
2. Yekdilliklə qərara alır ki, Konvensiyanın 2-ci maddəsinin prosessual aspekti pozulub;
3. 6 səsə qarşı 1 səslə qərara alır ki, Konvensiyanın 2-ci maddəsi maddi hüquqi aspekti baxımından pozulub;
4. Yekdilliklə qərara alır ki, Konvensiyanın 3-cü maddəsi üzrə ərizəçinin qalan şikayətləri ilə bağlı ayrıca qərar çıxarmağa ehtiyac yoxdur;
5. 1 əleyhinə 6 səslə qərara alır,
(a) cavabdeh Dövlət Konvensiyanın 44-cü maddəsinin 2-ci bəndinə uyğun olaraq qərarın qanuni qüvvəyə mindiyi tarixdən etibarən üç ay ərzində ərizəçiyə mənəvi ziyana görə 30.000 (otuz min avro) avronu, üstəgəl ola biləcək istənilən vergini ödəməlidir.
(b) yuxarıda qeyd olunan üç aylıq müddət bitdikdən sonra hesablaşmaya qədər yuxarıda göstərilən məbləğə Avropa Mərkəzi Bankının marjinal borclanma dərəcəsinə üstəgəl üç faiz bəndi ödənilməlidir;
6. Ərizəçinin ədalətli kompensasiya tələbinin qalan hissəsini yekdilliklə rədd edir.
Qərar Məhkəmənin Prosedur Qaydalarının 77-ci Qaydasının 2 və 3-cü bəndlərinə uyğun olaraq 2020-cü il 20 may tarixində ingilis dilində və yazılı şəkildə tərtib və təqdim edilib.
Viktor Soloveytchik Siofra O’Liri
Bölmə katibi Prezident
Konvensiyanın 45-ci maddəsinin 2-ci bəndinə və Məhkəmə Reqlamentinin 74-cü Qaydasının 2-ci bəndinə uyğun olaraq, bu qərara hakim Ceyhun Qaracayevin ayrıca rəyi əlavə edilir.
HAKİM QARACAYEVİN
QİSMƏN FƏRQLİ RƏYİ
1. Hazırkı işdə mən Hökumətin arqumentlərində və onların təqdim etdiyi sübutlarda, xüsusən də İstintaq Təcridxanasının xüsusi dəhlizində kameraların müşahidə qeydlərinin olmaması ilə bağlı xüsusi boşluqlara görə 2-ci maddənin prosessual aspektinin pozulmasının müəyyən edilməsinin lehinə səs verdim.
2. Bunu qeyd etikdən sonra mən bir sıra qeyri-müəyyənliklər və spekulyativ ifadələr ehtiva etdiyi üçün çoxluğun 2-ci maddənin mahiyyət baxımından pozulmasının müəyyən edilməsinə dair əsaslandırmasını dəstəkləməkdə çətinlik çəkirəm. Fikrimcə, əksəriyyət sübut yükünün bölüşdürülməsi ilə bağlı ərizəçinin öz “missiyasını” yerinə yetirə bildiyini inandırıcı şəkildə nümayiş etdirə bilmədi.
3. Həmin qeyri-müəyyənliklərdən birincisi ərizəçiyə vurulduğu iddia edilən xəsarətlərə aiddir. 10 sentyabr 2017-ci il tarixində Bakı şəhərində yerləşən Mərkəzi klinikada aparılan tibbi müayinə zamanı hipoid sümüyünün sol hissəsində xətti qırılma (16-cı paraqraf) və sentyabrın 13-də isə dilin ön hissəsində “dişləmə ilə əlaqəli olan” bir neçə ekimotik nahiyə aşkar edilmişdir (18-ci paraqraf).xBelə görünür ki, ərizəçidə başqa xəsarətlər müşahidə olunmayıb. Buna baxmayaraq İsraildə isə psixiatrik müayinə onun bədənində “çoxlu qançırlar” aşkar edib (31-ci paraqraf). Həmin xəsarətlərin ərizəçinin bədəninin hansı nahiyələrində aşkar edildiyi aydın deyil. 17 sentyabr 2017-ci il tarixli tibbi rəyə əsasən, ərizəçinin sağ çiyin nahiyəsində hematoma əlamətləri ilə “(a) inyeksiya izləri var idi. Onun sağ və sol qollarında da hematoma var idi” (33-cü paraqraf). Rambam Tibb Şəhərciyi tərəfindən verilmiş 25 sentyabr 2017-ci il tarixli “Qəbulun qısa xülasəsi” adlı tibbi rəydə qeyd olunur ki, ərizəçi 10 sentyabr 2017-ci ildə Azərbaycanda həbsxanada olan digər məhbusların onu kəndirlə boğmağa cəhd etdiyini iddia edib (34-cü paraqraf) və o, “iki həftə (əvvəlcədən) boğazından küt travma almışdı”. Təəssüf ki, əksəriyyət bu cür aşkar uyğunsuzluqları düzgün qiymətləndirə bilmədi.
4. İkincisi, əksəriyyət cavabdeh Hökumətin ərizəçinin vaxtında və hərtərəfli məhkəmə-tibbi ekspertizasını keçirmədiyini qeyd edərkən onlar də, tibb işçilərinin Mərkəzi Klinikaya gələrkən ərizəçinin tibb tarixçəsinə daxil edilmiş müvafiq qeydlər və nəticələr ilə onu müayinə etməsini və müalicəsini izləməsi faktını, və ən əsası da 14 sentyabr 2017-ci ildə ərizəçi və onun qohumlarının “ümumi reanimasiya şöbəsində əlavə müayinə və müalicədən qəti şəkildə imtina etmələrini və İsrailə qayıtmalarını faktlarını nəzərdən qaçırıblar (19-cu paraqraf). Bundan əlavə ərizəçinin İsrailə gələrkən dərhal israilli mütəxəssislərdən məhkəmə ekspertizasının rəyini tələb etməsi faktı çox vacibdir ona görə ki, onda iddia edilən xəsarətlər hələ də görünə bilən olmalı idi. Əksinə, o, İsrailə gəldikdən sonra çəkildiyi iddia edilən fotoşəkillər əsasında Rusiyada və Xorvatiyada belə bir rəy tələb edərək bunu bir neçə aydan sonra edib. Bununla əlaqədar olaraq vurğulamaq lazımdır ki, əksəriyyət hətta həmin fotoşəkillərdə heç bir tarix və ya yerin göstərilmədiyini fərq etməmişdir. Təəccüblüdür ki, xorvatiyalı tibb eksperti sadəcə fotoşəkillərə baxaraq tam dəqiqliklə müəyyən edə bilib ki, ərizəçi “mövcud fotoşəkillər” çəkilməzdən bir neçə gün əvvəl “küt alət”dən xəsarət alıb. Məhkəmə İsraildə çəkilmiş fotoşəkillərin tarixi və yeri ilə bağlı yuxarıda qeyd olunan faktı nəzərə alaraq, “küt alətlə xəsarətlər” və iddia edilən “qəsdən adam öldürməyə cəhd” arasında səbəb-nəticə əlaqəsi qura bildimi? Qətiyyən yox.
5. Üçüncüsü, 113-cü paraqrafda heç bir təfərrüatlı təhlil aparılmadan əksəriyyət ərizəçinin adam öldürməyə cəhd iddiasının “məqbul” olduğunu bildirir. Bu paraqrafın son cümləsi sözügedən spekulyativ iddianı yumşaltmağa çalışır. Burada Məhkəmənin olduqca oxşar şəraitdə “ərizəçinin oğlunun öldürülməsi ilə bağlı hər hansı iddia sırf spekulyativ olması” (əlavə istinadlarlar) ilə bağlı qənaətlərinin ifadə edildiyi Malik Babayev Azərbaycana qarşı (no. 30500/11, 1 iyun 2017-ci il, § 69) işinə istinad edilməli idi. 114-cü paraqrafın ikinci sonuncu cümləsində deyilir ki, Xorvatiyalı məhkəmə-tibb ekspertinin ixtisası şübhə altına alınmayıb. Məncə, bu mübahisəlidir.Birincisi, iş materiallarında olan materiallardan belə görünür ki, Hökumət Məhkəmənin diqqətini rəydəki yuxarıda göstərilən uyğunsuzluqlara cəlb etmişdir (yuxarıda 7-ci bəndə bax). İkincisi, Hökumətin təqdim etdiyi məhkəmə-tibbi ekspertiza rəyində qeyd olunur ki, “İsraildə çəkilmiş fotoşəkillərdə təsvir olunan izlər… artefaktdır” (48-ci bənd). Qeyd edək ki, həmin xəsarətlər Mərkəzi Klinikanın tibbi kitabçasında yox idi və yalnız İsraildə ortaya çıxdı.
6. Dördüncüsü, əksəriyyət həm də ərizəçinin Azərbaycan Prezidentinə yazdığı iki məktubun etibarlılığına şübhə ilə yanaşır. Bu şübhə İsrail ekspertlərinin ərizəçinin sağ qolunu qaldıra bilməməsi ilə bağlı müşahidələrinə əsaslanır (33-cü paraqrafa bax). 116-cı paraqrafda qərar israilli ekspertlərin tapıntılarını təfərrüatlandırır və ərizəçinin yazı (sağ) qolu ilə bağlı çətinliklərinə istinad edir. Maraqlıdır, niyə əlini tərpədə bilməyən şəxs sərt səthə qısa məktub yaza bilmir və hökm bu məsələni izah etməyə cəhd etmir. Bu son məqamda onu da qeyd etməliyəm ki, ərizəçi öz təqdimatlarında Hökumətin təqdim etdiyi məhkəmə qrafologiyası rəyini şərh etməyib. Beləliklə, bəyanatın bu kontekstdə heç bir əhəmiyyətli məqsədi yoxdur. Müvafiq olaraq, 116-cı paraqrafın “İsrailin tibbi sənədlərində qeyd olunduğu kimi ərizəçinin sağ əli ilə yazılı şəkildə qarşılaşdığı çətinliklərə görə buna inanmaq xüsusilə çətindir” ifadəsi ilə bağlı son cümləsi spekulyativ hesab edilməlidir. Ona görə də bəyanatın bu kontekstdə xidmət etmək üçün heç bir mənalı məqsədi yoxdur. Müvafiq olaraq, 116-cı bəndin “İsrail tibbi sənədlərində qeyd olunduğu kimi ərizəçinin sağ qolu ilə yazmaqda yaşadığı çətinliklərə görə buna inanmaq xüsusilə çətindir” cümləsi spekulyativ hesab edilməlidir.
7. Beşincisi, Məhkəmə, mənim fikrimcə, “Azərbaycandan İsrailə köçürülməsini gözləyən ərizəçinin intihara cəhd etməsi məntiqsizdir” (117-ci paraqraf) kimi spekulyativ bəyanatlardan çəkinməlidir. İşin faktlarına söykənərək görə bilərik ki, sənədlərə əsasən, 23 avqust 2017-ci ildə ərizəçi Azərbaycan prezidentindən əfv olunmasını xahiş etmiş və onun İsrailə köçürülməsi ilə bağlı proseslərdə hərəkətsizliyə istinad etmişdir. İş materiallarında və hökmün özündə heç nə nəticə çıxarmağa və ya hətta belə deməyə imkan vermir ki, ərizəçi onun əfv olunması və/və ya onun İsrailə mümkün təhvil verilməsi ilə bağlı qərarın onun xeyrinə veriləcəyini bilirdi və ya o, hətta bununla bağlı hər hansı müsbət xəbər gözləyirdi. Həqiqətən də, məntiqlidir ki, ərizəçinin gələcəyi ilə bağlı hər hansı müəyyənliyin olmaması onun aşkar məyusluğuna və 117-ci bənddə göstərilənə tamamilə zidd olan nəticəyə gətirib çıxarardı. Digər tərəfdən, Prezidentin əfv fərmanı verildiyini nəzərə alsaq, 11 sentyabr 2017-ci ildə güman etmək olar ki, həmin tarixdən xeyli əvvəl bəzi hazırlıq işləri aparılıb və bu işə cavabdeh olan bir neçə azərbaycanlı məmur da bu işdə iştirak edib və buna görə də bu barədə məlumatları olub. Nəticə etibarı ilə, 117-ci paraqrafda yuxarıda qeyd olunan qəti ifadəni əlavə etmək əvəzinə, əksəriyyət ərizəçinin 2017-ci il sentyabrın 11-də və ya təxminən, əfv olunacağını əvvəlcədən bilən hakimiyyət orqanlarının onun qətlinin 10 sentyabr 2017-ci il tarixində baş verməsinə icazə verməsinin məntiqli olub-olmadığını soruşsa daha yaxşı olardı. Bundan başqa, bu qətlin baş verməsinə icazə verdikdən sonra qəfildən (bir neçə dəqiqə ərzində) fikirlərini dəyişib, Azərbaycanın ən yaxşı səhiyyə müəssisələrindən birində müalicə ilə onun həyatını xilas etməyə getmələri nə dərəcədə məntiqlidir.
8. Yekun olaraq, yuxarıda qeyd olunan qeyri-müəyyənliklər, uyğunsuzluqlar və spekulyativ bəyanatlar Məhkəmənin əsaslandırmasının etibarlılığını sarsıdır və bu, mahiyyət baxımından 2-ci maddənin pozulmasını aşkar etmək üçün kifayət qədər əsas ola bilməz.