LƏMAN BABAYEVA AZƏRBAYCANA QARŞI – Qərarın Azərbaycanca tam mətni
Nə baş vermişdi?
Bu işdə Ərizəçi və S. 3 fevral 2002-ci il tarixdə ailə qurublar. Bu nigahdan onların iki övladı – 21 dekabr 2002-ci il təvəllüdlü bir oğulları (F.) və 18 avqust 2007-ci il doğumlu bir qızları (E.) olub. 22 may 2009-cu il tarixində S.-in qardaşı oğlu (B.) ərizəçinin nikahdankənar münasibətinin olmasından şabhələndiyindən, ərizəçinin mənzilinə gedib. O, mənzildə C. ilə qarşılaşıb və ərizəçinin sevgilisi olmasından şübhələnərək onu öldürüb. Ərizəçi və S. 2009-cu ilin may ayında ayrılıblar. Ərizəçi uşaqları ilə birlikdə valideynlərinin mənzilinə köşüb. Həmin vaxtdan elə orda yaşayır. B. 26 noyabr 2009-cu il tarixdə cinayət işi üzrə məhkum edilib. Məhkəmə onun səkkiz il müddətinə azadlıqdan məhrumetmə cəzasına məhkum olunmasına hökm edib. Ərizəçinin iddiasına görə, S.-in başqa bir qadınla nikahdan kənar münasibəti mövcud olub. O, buna görə, boşanmaq qərarına gəlib və 12 yanvar 2010-cu il tarixdə müvafiq müraciət edib. O, boşanmaq üçün müraciətində eyni zamanda nikah dövründə əldə edilmiş əmlakının (mənzil və avtomobil) bölünməsini, uşaqları üçün aliment müəyyən edilməsini tələb edib. S. də qarşılıqlı iddia ərizəsi ilə məhkəməyə müraciət edib. O, boşanma qərarı verilməsini və uşaqların onun himayəsi altında qalması haqqında qərar qəbul etməsini məhkəmədən xahiş edib.
Yekunda məhkəmə uşaqların atada qalmasına qərar verib. Məhkəmə qərarında qeyd edib ki: “Məhkəmə zamanı tədqiq edilmiş sübutlar, o cümlədən telefon danışıqlarının yazıları göstərir ki, L.Bayramovanın B. tərəfindən öldürülmüş C.M-lə uzunmüddətli münasibətləri olub və onun davranışları əxlaq ölçülərinə uyğun olmayıb. Bunlar göstərir ki, Bayramova Ləman Feruz qızı qeyri-stabil həyat tərzi sürüb. Qeyd edilənlərin uşaqların sağlam mənəvi şəraitdə tərbiyə olunmasına mane olmasını nəzərə alaraq, məhkəmə uşaqların himayəsinin ataya verilməli olmasını hesab edir”.
AİHM qarşısında iddia edilən pozuntular
Ərizəçi Konvensiyanın 6-cı və 8-ci maddəllərinə əsasən, uşaqların yaşayış yerləri haqqında qərarın atalarının xeyrinə verilməsinin onun şəxsi ailə həyatına hörmət hüququnu pozmasından şikayət edib. O, uşaqların yaşayış yerləri haqqında qərarın atalarının xeyrinə verilməsinin onun ailə həyatına hörmət hüququna müdaxilə təşkil etdiyini vurğulayıb. O, vurğyulayıb ki, bu müdaxilə demokratik cəmiyyətdə zəruri olmayıb, qanuni məqsədlərə xidmət etməyib və təxirəsalınmaz sosial təlabatdan doğmayıb.
Ərizəçi həmçinin məhkəmələrin uşaqların fikirlərini dinləmədiyini bildirib. O, eyni zamanda qeyd edib ki, həyat yoldaşından ayrıldıqdan sonra uşaqlarının qayğısına tək qalıb, onların rifahını kifayət qədər təmin edib, onlara gərəkli olan qayğı göstərib. Onun qənaətincə, uşaqlarının ondan alınması, uzaqlaşdırılması uşaqların inkişafına ciddi zərər vuracaq.
Ərizəçi, həmçinin, onun C. ilə nigahdankənar münasibətinin himayəçilik hüquqlarının məhdudlaşdırılması üçün əsas təşkil etmədiyini də vurğulayıb.
Avropa Məhkəməsinin qiymətləndirməsi – 8-ci maddə ilə bağlı
AİHM qərar verib ki, ərizəçinin 8-ci maddə ilə təminat altına alınan hüquqlarına müdaxilə baş verib.
Məhkəmə vurğulayıb ki, valideynlər arasındakı münasibətlər pozulduqda belə, uşaqlar və valideynlərin bir-birləri ilə qarşılıqlı münasibətləri ailə həyatının təməl bir hissəsini təşkil edir. Üzv dövlətlərdə ailə həyatı azyaşlı uşaqların qayğısı və tərbiyəsi sahəsində valideynlərin geniş hüquq və vəzifələrini ehtiva edir. Uşaqların qayğısı və tərbiyəsi normal olaraq və mütləq şəkildə valideynlərdən (və ya tək valideyndən) onların harada yaşayacaqlarına qərar vermələrini tələb edir. Bu baxımdan ailə həyatı, özəlliklə də valideynlərin uşaqları üzərindəki valideynlik vəzifələrini həyata keçirmələri, onların müvafiq valideynlik məsuliyyətləri lazımi dərəcədə nəzərə alınmaqla, xüsusilə, Konvensiyanın 8-ci maddəsi ilə təsbit olunub və qorunur.
Ailə həyatına mane olan daxili tədbirlər, məsələn, uşaqların yaşayış yerinin bir valideynə verilməsi kimi bir qərar, ailə həyatına hörmət hüququna müdaxilə təşkil edir. Belə müdaxilələr qanuna uyğun olaraq 8-ci maddənin 2-ci bəndində qeyd edilən qanuni məqsədlərə və ya həmin məqsədlərə müvafiq deyilsə və demokratik cəmiyyətdə zərurilik testinə cavab vermirsə, bu, 8-ci maddənin pozuntusunu təşkil edir. Bu zərurilik müdaxilənin təxirəsalınmaz sosial ehtiyaca uyğun olmasını və xüsusilə də həyata keçirilmiş qanuni məqsədə mütənasib olmasını nəzərdə tutur.
AİHM qeryd edib ki, yaşayış yeri kimi atanın yanının müəyyən edilməsi barədə qərarın ərizəçinin ailə həyatına hörmət hüququna müdaxilə təşkil etməsi qənaətindədir. Müdaxilə milli qanunvericilikdə əsaslara malik olub. Ailə Məcəlləsinin 60-cı maddəsinin 4-cü bəndinə əsasən, valideynlər arasında razılıq olmadığı təqdirdə uşağın yaşayış yerinin müəyyən edilməsi bu müddəanın müvafiq kriteriyaları əsasında məhkəmə qərarı ilə müəyyən edilir. Məhkəmə, hazırdır ki, müdaxilənin digərlərinin, xüsusilə uşaqların hüquqlarının müdafiə edilməsi kimi qanuni məqsədi daşıması ilə razılaşsın. Burada araşdırılmalı olan əsas məsələ, hazırkı müdaxilənin “demokratik cəmiyyətdə zəruri” olub-olmamasının müəyyən edilməsidir.
Məhkəmə, daxili məhkəmələr tərəfindən irəli sürülən əsasların təhlilinə keçməzdən əvvəl qeyd etməyi zəruri sayır ki, hazırkı işdəki qərar uşağın yaşayış yerinin müəyyən edilməsi ilə məhdudlaşıb; bu, ərizəçi ilə olan qanuni münasibətləri təsirləndirməyib, valideynlik hüquqlarına müdaxilə təşkil etməyib. O da nəzərə çarpır ki, ərizəçinin ünsiyyət hüququ üçün müraciət etmək imkanı qapanmamışdır. Məhkəmə onu da qəbul edib ki, uşağa qayğı göstərilməsi ilə bağlı qərarın qəbulu zamanı milli qurumlar və məhkəmələr adətən, sıx olaraq çox çətin vəzifə ilə üzləşirlər. Milli hakimiyyət orqanlarının ayrılmış valideynlərdən birinin xeyrinə qərar qəbul etməkdən başqa seçimi olmamasını nəzərdən qaçırmaq olmaz, çünki müvafiq milli qanunvericilikdə birgə, ortaq yaşayış yerinin müəyyən edilməsini nəzərdə tutmayıb.
Məhkəmə müəyyən etdi ki, milli məhkəmələr qərar verərkən, ərizəçi tərəfindən mübahisələndirilən onun nikahdan kənar münasibətlərinə həlledici əhəmiyyət veriblər. Milli məhkəmələr bunu edərkən, ərizəçinin “qeyri-sabit həyat tərzi yaşaması” və uşaqların mənəvi cəhətdən sağlam bir mühitdə yaşamalarını təmin etmək üçün ataları ilə yaşamalı olmaları nəticəsinə gələrək, B-nin məhkum edilməsinə dair 26 noyabr 2009-cu il tarixli hökmə və telefon yazılarına istinad edib. Məhkəmə vurğulayıb ki, milli məhkəmələr, xüsusilə uşağın yaşayış yerinin müəyyən edilməsi məsələlərində geniş qiymətləndirmə sərbəstliyinə malikdirlər. Bu qiymətləndirmə sərbəstliyinə baxmayaraq, Məhkəmə, uşaqların yaşayış yerini müəyyən edərkən milli məhkəmələrin əsas etibarılə ərizəçinin nikahdankənar münasibətlərinə istinad etməsini problematik sayır. Bunun müəyyən şərtlərdə uyğun ola biləcəyini düşünmək olar, ancaq uşaqların üstün maraqları naminə digər müvafiq amillərin zəruri qiymətləndirilməsi aparılmayıb. Özəlliklə, ərizəçinin keçmiş həyatının iki uşağının tərbiyə edilməsi və gündəlik həyatına təsirini əks etdirən birbaşa, konkret sübut mövcud olmayıb, buna görə Məhkəmə hesab edir ki, milli məhkəmələr qərar verərkən ümumi mülahizələrə əsaslanıblar.
Milli məhkəmə qərarlarının əsas etibarılə ərizəçinin nikahdankənar münasibətləri ilə əsaslandırılmış olması durumunda, milli qurumlar bütün ailəvi durumu və müvafiq amillərin qiymətləndirməsini apara bilməyiblər. Beləliklə, Məhkəmə qərara gəlib ki, hazırkı işdə milli məhkəmələr tərəfindən aparılmış araşdırma müvafiq və yetərli olmayıb. Bunun nəticəsində qərar qəbul etmə prosesi məqbul olmayıb və buna görə də uşağın üstün maraqlarının müəyyən edilməsinə imkan yaratmayıb. Beləliklə, Məhkəmə, hesab edir ki, milli qurumlar uşaqların atasının xeyrinə olan yaşayış yeri haqqında qərarını müvafiq və yetərli dəlillərlə əsaslandıra bilməyiblər. Milli qurumların qiymətləndirmə sərbəstliyinə baxmayaraq, müdaxilə güdülən qanuni məqsədə mütənasib olmayıb.
AİHM ərizəçiyə mənəvi ziyana görə 4.500 avro məbləğində təzminatın ödənilməsinə qərar verib.